Morgunblaðið - 13.06.2005, Qupperneq 25

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 13. JÚNÍ 2005 25
UMRÆÐAN
BRÉF TIL BLAÐSINS
Morgunblaðið Kringlunni 1 103 Reykjavík  Bréf til blaðsins | mbl.is
ÞEIR, sem þekkja til íslenskrar
miðaldasögu vita hve torvelt hefur
verið að ráða í gátur hennar sökum
þess hve heimildir eru brota-
kenndar og óljósar enda oft aðeins
til í misjöfnum uppskriftum skráð-
um löngu eftir atburðina. Eitt af því
sem óljóst hefur verið er hvar þeir
bjuggu ættmenn þeir, sem þekktir
eru af heimildum undir kenningar-
eða ættarnafninu Hólmur. Raunar
er þó óljóst hvort nafnið var nokk-
urn tíma formlegt ættarnafn hjá
þeim karllegg eða hvort það varð
það hjá seinni tíma afriturum skjala
og sagna uns það komst loksins í
prentuð rit á 19. og 20. öld. Ættbog-
inn sem við þekkjum fyrst með
Hólmsnafninu hófst til vegs með Ív-
ari Jónssyni riddara um 1280 en
hæst náði auður og völd þessara
ættmenna með hirðstjórunum Ívari
Vigfússyni (d. 1371), syni hans Vig-
fúsi (d. um 1419) og Ívari yngsta (d.
1433).
Þegar Jón Þorkelsson gaf út III.
bindi fornbréfasafnsins, lét hann
þess getið í stuttum skýringum með
skjölum er snertu Vigfús, að Hólm-
ur sá er Ívar Jónsson og afkom-
endur hans kenndu sig við, væri
e.t.v. Hólmur í Leiru, líklega vegna
Kirkjubólsbrennu 1433.
Hólmur í Leiru var full boðleg
jörð hvaða höfðingja sem var en
hann lá of fjarri þeirri valdamiðstöð
sem var að verða til í Viðey á 13. og
14. öld. Sunnan úr Leiru var lang-
ræði of mikið til kaupskipahafnanna
í Hvalfirði og inn við Sund eða í
Hafnarfirði til að höfðingjar á borð
við þá feðga hefðu þar veruleg not
af. Þeir hlutu því að búa nær þess-
um kauphöfnum enda komu hirð-
stjórar iðulega nærri afgreiðslu
kaupskipa og voru oft í utanferðum
sjálfir.
Af skjölum Viðeyjarklausturs frá
13. og 14. öld má ráða að þá var
uppi ákveðin tilhneiging klausturs-
ins til tengsla við næstu nágranna
þess fremur en aðila í fjarlægð þótt
klaustrið ætti þó rekaítök á útnesj-
um. Samþjöppun auðs og valds inn
við Sund var þá hafin. Þess vegna
gáfu klausturmenn út bréf 1280 um
það að allir fullgildir bændur á
svæðinu frá Botnsá í Hvalfirði að
Hafnarfjalli ættu að gjalda klaustr-
inu osta og smjör í toll klaust-
urbræðrum til viðurværis. Til að
innheimta þennan toll setti ábótinn í
Viðey Ívar Jónsson, sem kallaður er
Ívar Hólmur, m.a. í Sturlungu.
Taldist hann umboðsmaður klaust-
ursins sunnan Skarðsheiðar. Hann
hefur því sjálfur haft tekjur af þess-
ari tollheimtu eins og nokkurs kon-
ar léni. Væntanlega hefur Ívar
Jónsson séð um að flytja ostinn og
smjörið til skips og koma því til Við-
eyjar. Af Akranesi var best að koma
slíkum varningi frá tveimur stöðum:
Frá Skipaskaga og Hólmi. Hólmur
lá þó betur við ferðalögum af landi
og sjó og þaðan var forn sjóleið yfir
til Saurbæjar, eins og sést af Sturl-
ungu eða suður til Sundanna. Sá
sem réði Hólmi hafði og í hendi sér
ferðalög og flutninga af nær öllu
Vesturlandi og nesjum suður. Því lá
beinast við að sjálfur umboðsmaður
Viðeyinga, Ívar Jónsson byggi þá á
Innra-Hólmi, á sínu tollheimtu-
svæði. Þannig ályktaði ég þegar ég
skoðaði bréfið frá 1280 þar sem toll-
heimta Viðeyinga var boðuð á svæð-
inu sunnan Skarðsheiðar. Jafnframt
varð ljóst af fornbréfasafni að
Hólmur á Akranesi var í eigu Þor-
varðs Erlendssonar lögmanns 1508
er hann kvæntist Kristínu Gott-
skálksdóttur, en Þorvarður var af-
komandi Ívars Jónssonar og varð
ekki betur séð en að jörðin Hólmur
hefði verið í eigu þeirra ættmenna
alla tíð til þess er Þorvarður gaf
Kristínu kost á að eignast Hólm eða
Saurbæ á Kjalarnesi í „tilgjöf“ eins
og það er kallað í kaupmála þeirra.
Þorvarður var sjöundi maður frá
Ívari umboðsmanni og eftir þessu
virðist Hólmur hafa verið í eigu
sömu ættar frá um 1280 til 1508.
Margrét, systir Ívars yngsta, virðist
hafa erft jörðina eftir Vigfús föður
þeirra, sem dó um 1419. Tilgáta
Jóns Þorkelssonar um að kenning-
arnafnið Hólmur sé e.t.v. dregið af
Hólmi í Leiru fær því varla staðist,
nafnið er dregið af Innra-Hólmi,
sem var eitt helsta höfðingjasetur
landsins á þessum tíma.
SKÚLI ÞÓR MAGNÚSSON,
Aðalgötu 6, Keflavík.
Var Ívar hirðstjóri
frá Innra-Hólmi?
Frá Skúla Þór Magnússyni:GEÐSJÚKIR sem náð hafa tök-
um á lífi sínu hafa flestir átt að-
standendur sem stutt hafa við bak-
ið á þeim og aðstoðað þá við að
halda lífsgæðum þrátt fyrir sjúk-
dóm. Aukin þekking og stuðningur
við aðstandendur skilar sér því
margfalt. Nú á tímum er mikill
þrýstingur á að útskrifa skjólstæð-
inga sem fyrst en ekki er tekið til-
lit til þess álags sem fylgir því að
vera með veikan einstakling heima.
Það er ekki einangrað fyrirbæri
þegar einn í fjölskyld-
unni veikist og dettur
út úr hringiðu mann-
lífsins. Það hefur áhrif
á alla fjölskylduna.
Fjárhagur riðlast,
samskiptin breytast,
systkini geta orðið út-
undan eða gleymst og
ný vandamál verða til.
Tengsl milli hjóna
geta rofnað og endað
með skilnaði. Rann-
sókn, sem gerð var í
Svíþjóð, sýndi að 60%
aðalumönnunaraðila
geðklofasjúklinga end-
uðu sjálfir sem sjúklingar síðar á
lífsleiðinni. Stuðningsnet flestra er
yfirleitt um 7–14 manns. Þegar
fólk á við langvarandi sjúkdóma að
stríða fækkar stuðningsaðilum. Ef
einstaklingur á við langvinnan geð-
sjúkdóm að stríða bregst oft
stuðningsnetið og oftast er aðeins
móðirin eftir.
Rannsóknir hafa sýnt að viðhorf
og tilfinningaleg viðbrögð aðstand-
enda hafa áhrif á bataferlið eftir
að skjólstæðingar útskrifast af
geðdeildum. Ef andrúmsloftið er
fjandsamlegt eða hlaðið spennu,
eykur það streitu. Góð aðlög-
unarhæfni og streitustjórnun er
hluti þess útbúnaðar sem geðsjúka
skortir. Því er mikilvægt að leita
allra leiða til að þeir fái tækifæri
til að sýna getu sína. Aðstand-
endur eru í lykilhlutverki við að
aðlaga umhverfið, gera það ein-
faldara, skipulagðara og skýrara.
Aðstandendur þurfa fræðslu,
stuðning og hvatningu til að geta
nýtt þessa sérþekkingu sína.
Bráðainnlögn á alltaf að vera
lokaúrræði. Aukinni færni, sjálfs-
virðingu og sjálfstrausti verður
ekki komið í betra horf á þeim
skamma tíma sem bráðainnlögnin
varir. Ef vinna á fyrirbyggjandi
starf þarf að efla úr-
ræði sem taka fyrr á
vanda fólks; þegar
fólk byrjar að ein-
angra sig og detta út
úr vinnu eða skóla.
Eftirfylgni þarf að
vera úti í samfélaginu
sjálfu þar sem mark-
miðið er virkni og
þátttaka sem miðar
að því að ná aftur
fyrri hlutverkum eða
skapa ný til að byggja
upp sjálfstraust og
sjálfsvirðingu.
Líf þess sem hald-
inn er geðsýki er, á sama hátt og
þeirra sem ekki þjást, stöðug tog-
streita eigin þarfa og þarfa um-
hverfisins. Það eru alltaf ein-
hverjar hindranir sem koma í veg
fyrir að við náum að fullnægja
þörfum okkar. Við verðum að
hliðra til með eigin kröfur, taka til-
lit til annarra, gera samning innra
með okkur og setja okkur skamm-
tíma- og langtímamarkmið til að
uppfylla drauma okkar. Við erum
oftast með útbúnað í lagi sem
hjálpar okkur við þetta. Streitu-
stjórnun og varnarhættir eru t.d.
bráðnauðsynlegur útbúnaður til að
viðhalda sjálfstrausti og sjálfsvirð-
ingu, án þeirra yrði lífið óbærilegt.
Auka þarf fjölbreytni í þjónustu og
bjóða upp á nálganir sem grípa
fyrr inn í, og miðast að því að
finna styrkleika og ný tækifæri
bæði í einstaklingnum og í um-
hverfinu sjálfu. Í slíka vinnu þarf
fjölbreytilega starfskrafta, sem
setja sér það markmið að ryðja úr
vegi hindrunum með sama dugnaði
og metnaðarfullir ungir athafna-
menn hasla sér völl. Lífið sjálft er
í samfélaginu þar sem við búum,
vinnum, lærum og sinnum okkar
hlutverkum. Geðsjúkir og fleiri
hópar með skerta færni þurfa að-
stoð á vettvangi. Aðstandendur eru
hluti nánasta umhverfis og þeirra
hlutverk í bata eru því afar mik-
ilvæg. Þjónustan við geðsjúka í
samfélaginu verður aldrei byggð
upp af neinu viti nema með þátt-
töku aðstandenda og notenda sem
hafa reynslu af þjónustunni. Vinir,
kunningjar, samstarfsmenn og
ættingjar eru hluti af stuðnings-
neti sem hefur áhrif á heilsu og
einn þáttur aðstoðarinnar er að
virkja stuðningsnetin.
Heilsugæslan ætti að vera vett-
vangur nýsköpunar. Örlítill vísir að
þverfaglegri nálgun innan heilsu-
gæslunnar hefur orðið upp á síð-
kastið og því ber virkilega að
fagna. Heilsugæslan er vettvangur
þar sem á að vera hægt að grípa
strax inn í ef fólk er á leiðinni að
detta út úr vinnu eða skóla. Hún
er líka vettvangur fyrir fyrirbyggj-
andi vinnu, eftirfylgni, fjölskyldu-
starf og notendaáhrif. Innan
heilsugæslunnar verða þó engar
breytingar sem máli skipta á
næstu áratugum ef menn treysta
sér ekki til að skoða stjórnfyr-
irkomulag og hugmyndafræði
hennar. Það skilar sér ekki í þjón-
ustunni ef þverfagleg sýn og not-
endasýn er aðeins stunduð neðst í
valdapíramídanum. Hugmynda-
fræðin þarf að speglast frá ákvarð-
anatöku á stjórnsýslustigi niður á
vettvang. Ég fagna umræðunni um
heilbrigðismál sem verið hefur síð-
ustu misseri. Stjórnmálamenn
myndu taka minni áhættu ef þeir
veðjuðu ekki öllu fjármagninu á
sömu úrlausnirnar í mismunandi
pakkningum. Mín von og trú er að
innan ráðuneytanna finnist konur
og karlar sem hafa kjark og þor til
að brjótast úr viðjum vanans í
stefnu heilbrigðismála.
Aðstandendur
geðsjúkra skipta máli
Elín Ebba Ásmundsdóttir fjall-
ar um batahorfur geðsjúkra ’Aðstandendur eruhluti nánasta umhverfis
og þeirra hlutverk í bata
eru því afar mikilvæg. ‘
Elín Ebba
Ásmundsdóttir
Höfundur er forstöðuiðjuþjálfi
geðsviðs LSH og lektor við HA.
Baðheimar ehf.
Fosshálsi 1 110 Reykjavík
Sími 525 0800 www.badheimar.is
Handklæðaofnarl f r
i .
l i j í
í i . i .i
Allt að gerast á
Austurlandi!
Þann 17. júní fylgir Morgunblaðinu glæsilegur
blaðauki um Austurland, landsfjórðung í
örum vexti.
Meðal efnis er mannlíf og menning, framtíðarsýn
fjórðungsins, húsbyggingar og þróun fasteignaverðs,
umsvif og atvinna, áhugaverðir staðir og margt fleira.
Auglýsendur! Pantið fyrir
kl. 16 þriðjudaginn 14. júní.
Allar nánari upplýsingar veitir Katrín Theódórsdóttir
í síma 569 1105 eða kata@mbl.is