Morgunblaðið - 13.06.2005, Blaðsíða 26

26 MÁNUDAGUR 13. JÚNÍ 2005 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
HÉR á eftir er í stuttu máli
minnst á nokkur atriði í deiglunni til
athugunar og áherslu.
1
Þegar Sameinuðu þjóðirnar voru
stofnaðar við lok síðari heimsstyrj-
aldarinnar 1945 fengu Íslendingar
ekki að vera stofnaðilar. Ástæðan
mun hafa verið að því fylgdu þau
skilyrði að segja
möndulveldunum eða
a.m.k. Hitlers-
Þýskalandi eða
„Þriðja ríkinu“ stríð á
hendur. Það sam-
rýmdist ekki stefnu
hins unga íslenska lýð-
veldis að segja öðrum
þjóðum stríð á hendur.
Ísland varð svo aðili að
SÞ 1946. Írak-stríðið
og stuðningur „hinna
viljugu“ vekur upp
spurningu um hvað
hafi breyst.
2.
Í íslensku stjórnarskránni eru
ákvæði um málskotsrétt forseta Ís-
lands með tilvísun til þjóðaratkvæð-
isgreiðslu. Ákvæðið vísar til mála
sem afgreidd eru á hinu háa Alþingi
af fulltrúavaldi meirihlutans, en geta
orkað tvímælis með þjóðinni. Full-
trúaþjóðþing fyrir 1940 úti í Evrópu
voru dæmi þess hvernig fulltrúa- og
flokksveldinu var misbeitt. Slík
staða getur alltaf skotið upp aftur
einnig á Alþingi Íslendinga að
flokksræðið valti yfir þingræðið eins
og dæmin virðast sanna. Getur það
átt við jafnt stjórn sem stjórnarand-
stöðu. Aðhald í þessum efnum er
nauðsynlegt á einn eða annan veg.
Málskotsréttur forsetans gefur von
um slíkt aðhald.
3.
Fyrr á öldum var limlestingu og
drekkingu beitt í réttarfari Íslend-
inga gegn ást og ástríðum. Síðbúin
iðrunarganga var farin á kristnihátíð
á Þingvöllum árið 2000 í minningu
þessara atburða. Skyldum við eiga
eftir að fara í iðrunargöngu fyrir að
limlesta og drekkja náttúru lands-
ins, víðáttum þess og öræfum, vegna
m.a. virkjunarfram-
kvæmda fyrir orkufrek-
an iðnað? Allt er þetta í
huga höfundar sjálft
sköpunarverkið, hvort
sem í hlut á hin lifandi
eða dauða náttúra. Sú
síðarnefnda tilheyrir
reyndar huglægt einnig
hinni lifandi náttúru.
Verum minnug þess
sem segir í heilagri ritn-
ingu að „allt sem þú
gerir einum af mínum
minnstu bræðrum, það
gerir þú mér“. Þetta er
djúpur táknrænn siðaboðskapur
hvað sem líður trúmálum.
4.
Á Íslandi ríkir trúfrelsi. Samt er
stundum og jafnvel hart deilt um
hversu langt það nær. Inn í þá um-
ræðu blandast svo átök um aðskilnað
ríkis og kirkju. Að áliti höfundar er
bókstafstrú trúleysis með tilvitnun í
trúfrelsi engu betri en bókstafstrú
trúar og best að fara með allt slíkt
með gát. Kristni og þjóðkirkjan með
þjónustu um allt land eru hvað sem
öllu þessu líður hornsteinn íslenskr-
ar siðmenningar. Höfundur álítur að
þjóðkirkjan haldi uppi einingu í trú-
málum og siðmenningu í landinu, án
þess að hallað sé á né höft lögð á
aðra siði, jafnt kristna sem aðra. Hér
ríkir í raun mikið umburðarlyndi í
trúmálum yfirleitt, hvort sem um
trúleysi, afskiptaleysi eða trú, er að
ræða.
5.
Í framhaldi af umræðu um trúmál
skal minnst á trúarbragðafræðslu og
trúarlegt viðmót í skólum landsins.
Höfundur er minnugur þess og jafn-
framt þakklátur því að í barnaskóla
eins og grunnskólinn nefndist áður,
naut hann kennara – Sigurbjargar
Jónsdóttur – sem fór með faðirvorið
með okkur krökkunum í upphafi
dags. Þar kynntist höfundur því
fyrst á sinni ævi, foreldrunum að
ólöstuðum. Heimsstyrjöldin síðari
var þá enn í algleymingi. Hafði þessi
siður kennarans áhrif á höfund æ
síðan. Varla hefur stundin í barna-
skólanum skaðað okkur krakkana
um ævina. Við nutum leiðsagnar
góðra kennara, auk Sigurbjargar
skal minnst Árna Þórðarsonar. Geta
má þess nú til gamans á tímamótum
1935 árgangsins og þar um kring, að
af tíu drengjum í bekk luku átta
embættisprófi úr háskóla – tveir lög-
fræðingar og tveir læknar, tveir
verkfræðingar og einn viðskipta-
fræðingur, og svo einn náttúrufræð-
ingur eða haffræðingur. Þessi hópur
heldur með öðrum bekkjarsystk-
inum nú í sumar upp á 50 ára stúd-
entsafmæli sitt frá Menntaskólanum
í Reykjavík. Stúlkurnar í bekknum
voru tuttugu og þrjár, og héldu
margar þeirra einnig áfram námi í
menntaskóla og háskóla, auk þess að
gæta hins mikilvæga hlutverks að
fæða börnin og ala þau upp. Reynd-
ar voru dúxarnir í bekknum úr
þeirra hópi. Jafnræði kynjanna var
þá enn á barnsskónum og sókn
stúlknanna til frama almennt ekki
hafin. Hefur þar orðið mikil breyting
á til batnaðar þótt enn sé verk að
vinna.
6.
Að lokum örlítill fróðleiksmoli. Í
skóla var fjallað um landvættina í ís-
lenska skjaldarmerkinu. Landvætt-
irnir voru kenndir við nafntogaða
höfðingja á Íslandi, sem vörðu landið
þegar danskur kóngur á söguöld
hugðist leggja undir sig eylandið í
norðri til að hefna níðkvæðis. En
hver voru tákn þessara landvætta?
Jú, risi, griðungur, örn og dreki.
Hvað minnir það á að athuguðu
máli? Jú, guðspjöllin í nýja testa-
mentinu, nema drekinn var þar ljón
af skýranlegum táknrænum ástæð-
um. Táknin í íslenska skjaldarmerk-
inu eru því af sama toga. Þessi tákn
skreyta kapellu í Háskóla Íslands,
verk eftir Ríkharð Jónsson, og svo
einnig framhlið Alþingishússins yfir
gluggum efri hæðar. Þannig virðist
óþarfi að telja skjaldarmerkið vanta
á Alþingi Íslendinga eins og stund-
um var orðað. Það er þannig athygl-
isvert að landvættir Íslands eru þeir
sömu og tákn guðspjallanna. Ekki
var minnst á það í uppeldi höfundar
né í skóla. Þessa er aftur getið í Ís-
landssögu Björns Þorsteinssonar og
Bergsteins Jónssonar (Sögufélagið,
Rvík. 1991). Skyldu Íslendingar al-
mennt gera sér grein fyrir hve djúp-
ar rætur kristnin og austræn áhrif
eiga í tilveru þeirra? Jú, væntanlega
allflestir. Eins og Æsir komu austan
úr Asíu eins og segir í Heimskringlu
Snorra Sturlusonar þá komu land-
vættirnir úr sömu heimsálfu eins og
tákn guðspjallanna í skjaldarmerki
Íslendinga.
Til umhugsunar
Svend-Aage Malmberg fjallar
um nokkra merkisviðburði ’Skyldum við eigaeftir að fara í iðrunar-
göngu fyrir að limlesta
og drekkja náttúru
landsins …‘
Svend-Aage Malmberg
Höfundur er haffræðingur.
Iðrunarganga á Kristnihátíð á Þingvöllum árið 2000.
Þrettán ára bekkur; fyrsti bekkur í gagnfræðaskóla í Miðbæjarbarnaskólanum í Reykjavík 1948–1949.