Morgunblaðið - 10.10.2005, Blaðsíða 47

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 10. OKTÓBER 2005 F 47
ekki höfuðkirkja. Bessastaðir voru
veraldlegt höfuðból, en ekki kirkju-
legt og stundum stóð þar stríð milli
hins veraldlega og andlega valds í af-
stöðunni til kirkjunnar.
Ekki verður rakið með vissu hve-
nær kirkja var fyrst sett á Bessa-
stöðum, en líklegt er að það hafi ver-
ið nokkuð snemma í kristni hér á
landi og eru elstu heimildir um
kirkju þar frá árinu 1200. Bessa-
staðakirkja hefur í upphafi verið
bændakirkja, en í elsta máldaga
hennar, frá 1352, segir að þar skuli
vera „kvengildur ómagi úr kyni
Sveinbjarnar“. Er þar líklega átt við
Sveinbjörn Ólafsson, sem var fimmti
ættliður frá landnámsmanninum Ás-
birni Özurarsyni, sem bjó á þessum
slóðum á 11. öld.
Nokkrar tilraunir voru gerðar til
að efla kirkjuna á Bessastöðum og
hefja hana til vegs og virðingar, en
það gekk illa eftir og gekk á ýmsu
með viðhald hennar. Í byrjun 17.
aldar var hún orðin hrörleg og var
þá ný timburkirkja reist, allstór.
Hún var þó vanviðuð og illa smíðuð
og fauk í ofviðri 1619. Þá var reist
þar torfkirkja, sem stóð alllengi með
viðgerðum og var hún meðal annars
timburþiljuð. Henrik Bjelke höfuðs-
maður lét á sinni tíð gera við kirkj-
una og gaf hann henni stóra klukku.
Kristján konungur sjöundi ákvað
svo að láta reisa steinkirkju á Bessa-
stöðum og var leitað frjálsra sam-
skota um allt land og einnig í Dan-
mörku og Noregi, auk þess sem
konungur lagði fram fé til kirkju-
smíðinnar. Við byggingu kirkjunnar
var hafður sá háttur á að hlaða múr-
veggi nýju kirkjunnar utan um
gömlu kirkjuna og voru múrvegg-
irnir hafðir mjög þykkir, rúmur
metri, úr hlöðnu, kölkuðu grjóti. Hin
nýja steinkirkja var vígð 1796 og
stendur enn og er með elstu stein-
byggingum landsins. Smíði turnsins
lauk þó ekki fyrr en 1823. Breyt-
ingar voru gerðar á innviðum Bessa-
staðakirkju á árunum 1945 til 47 og
steint gler var sett í gluggana árið
1956. Þá fór gagnger viðgerð fram á
Bessastaðakirkju árið 1998.
Bessastaðastofa
Húsnæðið á Bessastöðum þótti
ekki alltaf upp á marga fiska og þótt
ýmis hús hefðu verið reist þar í ald-
anna rás hafði sjaldnast verið vand-
að til verka og oft byggt af vanefn-
um. Það var ekki fyrr en Magnús
Gíslason, fyrsti íslenski amtmaður-
inn á Bessastöðum, kom til sögunnar
að rofa tók til í húsnæðismálum
þessa forna höfuðbóls. Þegar hann
átti að fara að setjast þar að, fyrst
settur amtmaður 1752 og aftur þeg-
ar hann var skipaður 1757, þótti hon-
um í bæði skiptin að ekki væru íbúð-
arhæf húsin á Bessastöðum. Danska
stjórnin réðst þá í byggingu tveggja
steinhúsa samtímis, það er embætt-
isbústaðar Bjarna Pálssonar land-
læknis á Nesi við Seltjörn og Bessa-
staðastofu, embættisbústaðar
Magnúsar Gíslasonar amtmanns.
Bessastaðastofa var reist á árunum
1761 – 66 og þótti hið veglegasta
hús, 33 álnir og 3 tommur að lengd,
16 álnir og 16 tommur á breidd og
nálægt 5 álnum á hæð og veggir
hlaðnir úr tilhöggnum kalklímdum
grásteini. Verulegar breytingar
voru gerðar á húsinu er ríkisstjóri
fékk það til umráða 1941 og aftur
þegar húsið var endurbyggt á ár-
unum 1989–1990.
Bygging Bessastaðastofu var að
vissu leyti tákn um nýja tíma í land-
inu. Furðulegt má teljast hversu
lengi hafði dregist að koma upp
vönduðu og varanlegu húsnæði á
slíku höfuðbóli sem konungsgarðin-
um á Bessastöðum. Þegar Bessa-
staðastofa loks reis var hlutverk
staðarins sem stjórnarseturs á enda
runnið. En þá reis þar annað og ekki
ómerkara setur, íslenskt menntaset-
ur, sem mikill ljómi hefur stafað af í
vitund íslensku þjóðarinnar allt fram
á okkar dag. Sú saga verður ekki
rakin hér enda efni í aðra og lærðari
grein.
Heimildir
Bessastaðir – Þættir úr sögu höfuðbóls,
eftir Vilhjálm Þ. Gíslason. Útg.: Bókaút-
gáfan Norðri 1947. – Myndir úr sömu bók.
Vefsíða embættis forseta Íslands, www.
forseti.is
Skrifstofa Sveins Björnssonar, fyrsta forseta lýðveldisins.
Í móttökusal Bessastaða í forsetatíð Sveins Björnssonar.
Í borðstofunni á Bessastöðum 1947.
Í dagstofunni á fyrstu árum lýðveldisins.
Bessastaðir í tíð Gríms Thomsen.
Bessastaðastofa í tíð Sigurðar Jónassonar.
Uppdráttur af Bessastaðastofu, gerður af Arne Finsen í tíð Björgúlfs
Ólafssonar.
Morgunblaðið/RAX
Bessastaðir í vetrarham, séðir frá Ægissíðu í Reykjavík.
svg@mbl.is