Tíminn - 06.02.1972, Blaðsíða 6

6
iumr\ i\
SUNNUDAGUR 6. febrúar 1972
Menn og málofni
Þjóolífsbylting
20. aldarinnar
Þessi mynd er tekin ofan af hamrinum I Hafnarfiröi, þaðan sér vltf yfir bæinn, og fyrir miðju á myndinni er Fiskiðjuver Bæjarútgerðar
Hafnarfjarðar, þar sem starfað hafa fjölmargir verkamenn, félagsmenn Hlifar I Hafnarfirði, sem um þessar mundir minnist 65 ára af-
mælis sins. (Timamynd Guðjön Einarsson)
Aldamótakynslóðin
Sú kynslóö, sem fæddist i
kringum aldamótin, eru þeir
menn i sögu mannkyns, sem
mestar byltingar hafa lifaö i
búskapar- og atvinnuháttum. Þær
breytingar, sem orðiö hafa á
öllum sviðum mannlifs á ævi-
skeiöi þessara menna,eru meiri
og stórbrotnari en þær
breytingar, sem uröu á mörgum
öldum samanlagt.
Tilefni þessara hugleiöinga er
65 ára afmæli Verkamanna-
félagsins Hlifar i Hafnarfirði.
Þeir menn, sem voru ungir menn
að hefja starfsævi sina, þegar Hlif
var stofnuð áriö 1907, tilheyra
þeirri kynslóö, sem enn lifir og
hefur reynt hinar stórkostlegu
bréytingar og framfarir.
A siðasta áratug 19. aldar hófst
nýtt timabil I atvinnuháttum ts-
lendinga. Þá hófst stórfelldur
vöxtur þilskipastólsins og sú
efling sjávarútvegsins, er þar af
leiddi, lagöi gruninni. aö þeirri
þjóöfélagsbyltingu, sem orðiö
hefur á Islandi á þessari öld. Fólk
flutti unnvörpum úr sveitum
landsins og til útgerðarstaöanna,
sem stækkuðu óÓum. Þar mynd-
aðist á skömmum tima ný stétt i
þjóöfélaginu, stétt daglauna-
manna.
Þá var öldin önnur
Á fyrstu árum aldarinnar var
ástandiö I hagsmunamálum
hinnar ungu verkalýösstéttar viö
sjávarsiöuna harla bágboriö. Hin
mesta óregla rikti um alla dag-
launavinnu. Kaupmenn, út-
geröarmenn og aörir atvinnu-
rekendur réöu einir öllu um
kjörin og notfæröu sér þá aöstööu
óspart. Vinnutiminn var þá alger-
lega óákveöinn og oftast goldiö
sama lága kaupiö, hvenær sólar-
hrings sem unnið var. Þar viö
bættist, aö daglaunamenn höföu
engan fastan tima til aö neyta
matar. Kauiö var ekki aöeins lágt,
heldur fékkst þaö lengi vej ekki
greitt I peningum. Uröu verka-
menn þvi aö taka þaö út i rán-
dýrum vörum, þar sem atvinnu-
rekandinn réö veröinu. Kjör
verkakvenna voru ennþá verri en
verkamanna. Konur fengu allt aö
bvi helmingi lægra kauD en karl-
menn, og voru þó þráfaldlega
látnar stunda hvers konar strit-
og erfiöisvinnu.
Hafnarf jörður 1907
Astandiö var svipaö i Hafnar-
firöi á þessum árum og öörum út-
gerðarbæjum, og áreiöanlega
ekkert betra en annars staöar.
Einn af forystumönnum Verka-
mannafélagsins Hlifar i Hafnar-
firöi, frá fyrstu baráttuárum
félagsins, Guðmundur Jónasson,
hefur dregið upp glögga mynd af
kjörum og aöbúnaöi daglauna-
fólks i Hafnarfiröi, eins og þaö
var um þær mundir, sem Verka-
mannafélagiö Hlif, sem nú á 65
ára afmæli, var stofnaö.
Guömundi segist svo frð:
„Vinnutilhögun i þá daga var
þannig.aö verkafólk fór til vinnu
kl. 6 aö morgni, og var svo unniö
sleitulaust meöan verkiö entist.
Þá þekktist þaö ekki, aö kallaö
væritil matar eöa I kaffi. Heima-
fólkiö, konur og_ börn, uröu að
færa matinn á vinnustaöinn. Ég
man mörg dæmi þess, aö unniö
var samfleytt i 36 tima, t.d. viö
afgreiöslu skipa og þvi um likt.
Enga hvild var aö fá og engan ák-
veömn tlma til matar. Menn
gleyptu matinn þar sem þeir
stóöu er hann kom, I skipum, i
flæöarmáli eöa himandi undir
búshliö — og hvernig sem veörið
var.
Ég fullyröi, aö þetta var ekkert
annað en ómenning af verstu teg-
und, engin skynsamleg ástæöa
var fyrir þessu. Atvinnurekendur
græddu ekki vitundarögn á þessu
framferði, og verkamenn misstu
heilsuna á þessu, þegar til
lengdar lét, Þaö var ekki fyrr en
verkalýösfélögin tóku til starfa,
aö þetta var afnumiö, svo að þaö
má segja, aö þau hafi ekki aöeins
unniö aö hækkuöu kaupi verka-
fólks.heldur einnig aukið menn-
ingu þess og hrundiö ómenning-
unni af því”.
Fyrstu sigrarnir
Tvennt var þaö einkum, sem
forvigismenn Hllfar töldu brýna
nauösyn aö fá bætur ráönar á
þegar i staö.
Annaö voru kaupgjaldsmálin,
hitt var vinnutiminn. Kaupgjald
var um þessar mundir mjög lágt,
kaup karlmanna frá 18 aurum til
25 aura um timann, en kven-
mannskaupið 12 1/2 eyrir. Vinnu-
timanum hefur þegar veriö lýst.
Hann var oft ótakmarkaöur og
sama kaupgjald greitt hvenær
sólarhringsins sem unniö var.
Þetta hugöist „Hlif” aö fá lagaö,
m.a. meö hærri kauptaxta fyrir
eftirvinnu og helgidagavinnu.
Auglýsti félagiö kauptaxta sinn
voriö 1907, og mætti hann vægari
móspyrnu af hálfu atvinnu-
rekenda en viö heföi mátt bdast,
þar eö um allmikla kauphækkun
var aö ræöa. En atvinnurekendur
voru ósamtaka, útgeröin kraföist
mikils starfsliðs, og var hin
„frjálsa samkeppni” látin ráöa
um það, hverjum tækist bezt aö
tryggja sér vinnuafliö. Aö visu
ýföust sumir atvinnurekendur
allmjög fyrst, er taxtinn kom
fram, en sú mótspyrna hjaönaði
fljótt, og var kauptaxti þessi i
gildi um fimm ára skeiö.
Hér haföi þegar unnizt veru-
legur sigur. Mikiö munaöi um þá
kauphækkun, sem félagiö hafði
knúiö fram. Hitt var ekki siöur
mikils viröi, að meö setningu
kauptaxtans átti verkafólkið i
fyrsta skipti hlut að þvi að ákv-
eða, hvaö það skyldi bera úr
býtum iyrir vinnu slna. Aöur
höfðu atvinnurekendur ákveöið
kaupiö algerlega aö eigin geö-
þótta. Hér eftir komust þeir ekki
fram hjá þeirri staöreynd, að
vinnuseljendur, verkamennirnir
sjálfir, vildu hafa nokkuö að segja
um þaö, hvernig vinna þeirra var
verðlögö.
Aldamótakynslóöin, sem enn
lifir, man þessa tlö og veit af eigin
raun, hve mjög hefur breytzt til
hins betra i kjörum fólks. En þvi
er þetta rifjað nú uppítilefni af-
mælis Hllfar, aö hinar yngri kyn-
slóðir viröast oft gleyma, hve
gifurlegt framlag aldamóta-
kynslóðin hefur lagt til þeirrar
uppbyggingar á Islandi, sem vel-
megun okkar grundvallast nú á.
Frá þvi þjóðfélagi, sem lýst hefur
verið hér aö framan fáum oröum,
hefur islenzkt. þjóöfélag breytzt i
þjóðfélag jafnaöar og vel-
megunar.Þótt enn megi margt til
betri vegar færa á Islandi I átt til
aukins félagslegs réttlætis, er
kannski hvergi I heiminum unnt
aö finna sambærilegt mannfélag
þar sem meiri jöfnuöur rikir
meöal manna en hér á Islandi.
Þótt enn betur skuli gert,er ekki
ástæöa til aö gleyma þvi, sem
áunnizt hefur og þakka þeim, sem
stærsta hlutdeild eiga I þeim stór-
kostlegu umbótum, sem oröiö
hafa I islenzku þjóöfélagi á
þessari öld.
Fiskeldi f sjó
Rikisstjórnin hefur nú lagt
fram frumvarp um fiskeldi i sjó.
Erlendis hafa um langt skeiö
verið geröar tilraunir meö eldi
sjávarfiska og vatnafiska i sjó
eöa sjóblöndu,og ostrurækt hefur
vlöa verið mikilvæg atvinnugrein
um langan aldur.
Hér á landi vaknaði áhugi á
fiskrækt I sjó fyrir nokkrum ára-
tugum. Alþingi setti t.d. lög um
ostrurækt og friðun tiltekinna
svæöa á fjörðum inni vegna
ostruræktar árið 1939. Tildrög
þeirrar lagasetningar var
reyndar málaleitun frá sænsku
félagi, sem hafði áhuga á slikri
starfsemi I islenzkum fjörðum.
Ekkert varö þó af framkvæmdum
Svia og átti siöari heimsstyrjöldin
m.a. þátt I þvi. Þessi lög eru enn i
gildi.
Máliö var tekiö upp aö nýju á
Alþingi I strlöslok og áriö 1945 var
gerð þingsályktun um athugun á
fiskrækt i Hamarsfiröi i Suöur-
Múlasýslu og áriö eftir sams
konar ályktun um rannsókn á
möguleikum til fiskræktar i
Hvammsfiröi. Ekkert varö hins
vegar af framkvæmdum á þessu
sviði fyrr en hafin var ræktun
silungs og lax i sjóblönduöu vatni
i Lárósi á Snæfellsnesi.
A Alþingi 1959 var samþykkt
þingsályktunartillaga á þá leiö,að
skorað var á ríkisstjórnina aö
koma upp klak- og eldisstöö fyrir
lax og silung á hentugum stað á
landinu, svo fljótt sem viö yrði
komið, á grundvelli lax- og
silungsveiöilaganna frá 1957. 1
fylgiskjölum var þess þá getiö, aö
meöal helztu verkefna tilrauna-
eldisstöðvar rikisin*yrðu tilraunir
með klak og eldi laxkynjaöra
fiska i fersku vatni, sjóblöndu og
sjó.
Lögum samkvæmt er Hafrann-
sóknastofnuninni falið aö annast
rannsóknir á fiskirækt og öllu þvi,
er að fiskirækt lýtur. Stofnunin
hefur hins vegar ekki getað sinnt
þeim málum mikið.
En áhuginn á málinu dvinaði
ekki á Alþingi, þvi á þinginu 1966
komu fram tvær þingsályktunar-
tillögur, sem lutu að þvl að at-
hugun yrði gerð á möguleikum á
ræktun nytjafiska I sjó hér viö
land, til aö mynda I fjöröum eöa
sjávarlónum. Var þar einnig gert
ráð fyrir ræktun sjávarfiska.
Þessar tillögur voru samþykktar
1967, og 1970 samþykkti Alþingi
ennfremur ályktun um rannsókn
á því, hvort hagkvæmt gæti veriö
aö koma upp fiskrækt I Húnaflóa
og i öðrum fjörðum norðanlands.
Enn hetur litið verið aðhafzt i
málinu, en I fjárlögum fyrir árið
1971 og 1972 er þó 300þúsund
króna fjárveiting til fiskiræktar I
sjó.
Af þessum málflutningi á Al-'
þingi sést greinilega/ aö áhuga
skortir ekki áþessu máli, þótt Utiö
hafi enn oröiðaf framkvæmdum.
Ræktun nytjafiska til
búsílags verði
raunveruleiki
Núverandi rikisstjórn hyggst
reyna að stuðla að þvi aö þessir
draumar um ræktun nytjafiska til
búsilags I islenzkum þjóðar-
búskap veröi aö veruleika. Þess
vegna m.a. vill rikisstjórnin setja
löggöf um þessi mál. Eldi sjávar-
fiska er enn á tilraunastigi og
þess vegna er ekki rétt,aö I slíkar
framkvæmdir veröi ráöizt nema
fengin sé umsögn þeirra aöila,
sem bezt þekkja til, enda getur
verið um ráöstafanir að ræða,
sem snerta almannahagsmuni.
Frumvarp rikisstjórnarinnar
kveður á um skilyrði fyrir
heimildum til fiskræktar i sjó.
—TK