Tíminn - 11.06.1972, Blaðsíða 10

10
TÍMINN
Sunnudagur 11. júni 1972.
Menn og málofni
Landvernd og
gróðurnytjar
I marz-april-hefti Samvinnunn-
ar er fjallað um gróðurfar á ts-
landi fyrr og nú, gróöurvernd og |
skynsamlega nýtingu landsgæða.
Eysteinn Jónsson, sem er for-
maður þeirrar nefndar, sem Hall-
dór E. Sigurðsson, landbúnaðar-
ráðherra, hefur skipað til að gera
tillögur um ráðstafanir til gróður-
verndar og landsgæðanytja, ritar
m.a. um þetta efni:
,,Um það þarf ekki að efast, að
landiö hefur goldið mikið afhroð i
samskiptum sinum við þjóöina
þau tæplega 1100 ár, sem það hef-
ur verið byggt.
Landið hefur þvi goldið lif þjóð-
arinnar dýru verði.
Ekki skulum við ásaka neinn,
þvi hér var um lif eða dauða að
tefla, og oftastekki annarra kosta
völ en þeirra, sem til var gripið,
svo bjargað yrði þvi sem bjargað
varð. Hæfir okkur hógværöin bezt
þegar við minnumst þess, sem
orðið er i þessu, og mundi vist
vefjast fyrir okkur aö finna önnur
ráð en þau, sem notuð voru, þótt
nærri gengju þau landinu.
Æði margir áratugir eru nú
liðnir siðan verulegur áhugi
vaknaði fyrir þvi að snúa við á
þeirri braut, sem fyrritiðarmenn
neyddust til að ganga i sambúð
sinni við landið.
Stórvirki hafa verið unnin.
Hafa bændur verið fremstir i
flokki með stórfellda ræktun. Þá
sandgræöslumenn og skógræktar,
bæði áhugalið og svo sveitir rikis-
ins. Loks hafa, og mest nú siðustu
árin, flykkzt að flokkar áhuga-
manna úr öllum áttum til þátt-
töku i landgræðslustarfi og gróð-
urvernd meö margvislegu móti.
Fjölmenn samtök hafa verið
mynduð, sem teygja sig um
gjörvailt landið og beita sér að
landvernd og náttúruvernd, og
ungmennafélögin hafa gengið i
verkið af mikilli atorku.
Nú er vitneskjan
fyrir hendi
Fyrritiðarmenn höfðu óhæga
stöðu i þessu tilliti, þvi ofan á
knýjandi lifsnauðsyn, sem
þröngvaði þeim til þess að ganga
freklega á landið, bættust erfið-
leikarnir á þvi að gera sér grein
fyrir þvi, hvernig ástatt var —
hvað raunverulega var að gerast.
Satt að segja hefur vafizt fyrir
mönnum fram undir þetta aö
komast eftir þvi, hvar þjóöin var
á vegi stödd i sambúð sinni við
landið.
Nú vitum við á hinn bóginn, að
þrátt fyrir stórsókn siðustu ára-
tuga leikur enn vafi á þvi, að
meira grói en eyðist, og við sjá-
um, að enn eyðist gróöur á stór-
um svæðum, jafnvel sumum, sem
við enn köllum gróin, en eru i
hraðri afturför. Visindamenn
okkar telja, að þjóöin hafi tapað
a.m.k. helmingi af gróðurlendinu
á þeim nálega 1100 árum, sem
hún hefur búið á landinu.
Það, sem mestu skiptir, er þó
sú vitneskja, sem nú er fengin, að
þetta land, sem tapazt hefur, er
hægt aö græða og halda þvi, sem
eftir er, og bæta það, og menn
vita, hvernig á að fara að þvi. Þar
er þó ekki um neina eina aðferð
að ræða, heldur mörg úrræði, sem
verða að fara saman.
Þó er hér einungis um eitt mál
aö fjalla, ef rétt er skoðað, þótt
margþætt sé. Landgræðsla og
hagnýting landsins, hagnýting
gróðursins verða hér sem sé að
einu máli, ef vel á að farnast. Það
er undirstaöa alls, að okkur skilj-
ist öllum þau grundvallarsann-
indi, að landgræðsla og skynsam-
leg og hófleg nýting gróðursins
verða að fara saman, og verður
þetta ekki sundur slitið. Gildir hér
sem annarsstaðar hið gamla
spakmæli, að öllu má ofbjóða.
Mest veltur á
bændum
Enginn ágreiningur er um að
stórefla verður sóknina i land-
græðslu og gróöurverndarmál-
um, og er áhugi svo almennur um
þau efni, að þjóöarvakningu má
kalla.
Mest veltur hér á bændastétt-
inni sem fyrr, og kemur þá til i
senn aukin ræktun búskapar-
landsins og skynsamleg hagnýt-
ing þeirrar vitneskju, sem nú er
búið að afla og veriö er að afla um
hyggilega notkun gróðurlandsins.
En bændur munu ekki standa ein-
ir i landgræðslumálunum, þvi til
liðs koma heilir herskarar áhuga-
fólks úr öllum stéttum þjóðfélags-
ins, sem með margvislegu móti
leggja nú þegar hönd á plóginn
og vilja gera meira. Falleg dæmi
mætti greina um þaö, hvernig
þessi áhugi kemur nú fram i
verki, en hér verður eitt að nægja.
Vel ég þá að rifja upp, að flug-
menn bjóðast til aö fljúga land-
græðsluflugvélum i sjálfboða-
vinnu, en þeir sjá manna bezt, úr
loftinu, hve landið er sorglega
leikið.
Sækja verður fram á mörgum
vigstöðvum. Það er almenn rækt-
un, sandgræðsla, skógrækt, frið-
un, fyrirhleðslur vatna, skynsam-
leg notkun beitilands og ræktun
þess, svo nokkur sé nefnt. Verk-
efnin eru sannarlega fjölþætt.
Keppikefliöeraðsækja fram og
endurheimta tapað gróðurland og
jafnframt og ekki siður, að landi
fari hvergi aftur — þar sem i
mannlegu valdi getur staðiö að
halda gróðri við — þvi hvergi má
hopa.
Úttekt á einstökum
héruðum
Landbúnaðarráðherra hefur
skipað sjö manna nefnd, m.a. til
þess að ihuga þessi mál og gera
tillögur um aukna sókn, og þá
ekki sizt hvaða vinnuaðferðir
muni vænlegastar til þess að
koma á þau auknum skriði.
Nefndin er að byrja starf sitt,
sem er æði margþætt, og mun
verða lögð rik áherzla á náið
samstarf við þá, sem i fylkingar-
brjósti hafa staðið i ræktunar-
málum allskonar og gróðurvernd
og bezt þekkja til þeirra, og þá i
fremstu röð bændastéttina, sem
nánust samskipti hefur við land-
iö. Höfuðáherzlu ber aö leggja á
að samstilla krafta þeirra mörgu
einstaklinga, félagssamtaka og
stofnana, sem hér koma til.
Skipta verkunum og leggja niður
fyrir sér, hvað aðhafast þarf af
þjóðfélagsins hálfu, svo veruleg
stefnuhvörf megi verða. Aldrei
má svo missa sjónar af þvi, að
mestu skiptir þegar til kemur, að
sem flestir leggi hönd á plóginn,
hver eftir sinni aðstöðu og getu.
Hér verður engu stórvirki hrund-
ið i framkvæmd nema með sam-
stilltu átaki fjöldans.”
Skiptar skoðanir
Nokkuð eru skiptar skoðanir
um aðalorsök landeyðingar.
Sigurður Þórarinsson, jarðfræð-
ingur segir m.a.:
„Höfuðorsök jarðvegseyðing-
arinnar er ágangur búfjár og eyð-
ing skóga af mannavöldum.
Versnandi loftslag siðari alda á
vafalaust einhvern þátt i aukinni
jarðvegseyðingu á þeim öldum,
en þar kom einnig til fjölgun bú-
fjár, einkum á 19. og 20. öld, og at-
hyglisvert er, aö ekki minnkaði
jarövegseyðingin i heild framan
af 20. öldinni þrátt fyrir batnandi
veðurfar. Þó jókst gróður áber-
andi á nokkrum landsvæðum á
fjórða tug aldarinnar, á meðan
þau voru fjárvana vegna mæði-
veiki og annarra fjárpesta, sem
þá grasseruðu, og á siðustu ára-
tugum hefur vaxandi ræktunar-
búskapur dregið úr jarðvegseyð-
ingu, þrátt fyrir kólnandi veður-
far.”
Ógoldin skuld
Ingvi Þorsteinsson telur, að
gróður á helmingi landsins sé of-
nýttur nú. Hann segir:
„Það á að nýta gróður landsins
til þess, sem hann hentar bezt, og
að þvi marki,sem hann þolir. En
það má aldrei nýta gróður um-
fram beitarþol. Rannsóknir á
beitilöndum og nýtingu þeirra
sýna hins vegar, að hér er gróður
á tæplega helmingi landsins of-
nýttur, en það svarar til um það
bil 10 þús. ferkm. gróðurlendis. Á
þessum svæðum liggur gróður
undir skemmdum, rýrnar og eyð-
ist smámsaman, ef ekki verður
að gert.
Það er erfitt að sanna tölulega,
hvort má sin meira nú gróðureyð-
ingin eða uppgræðsla af náttúr-
unnar og manna völdum. Það er
mitt persónulega álit, að enn sigi
á ógæfuhliðina. En eiginlega
skiptir það höfuömáli, að menn
geri sér ljóst, að enn á geysileg
gróður- og jarðvegseyðing sér
stað, og að ógoldin er skuld við
landið, sem nemur 20—25 þús.
ferkm. af landi, sem orðið hefur
örfoka, og þeirri gæðarýrnun
gróðursins, sem hér hefur verið
getið.
Það er áreiðanlegt, að ekki
næst viðunandi árangur i gróður-
vernd og landgræðslu, meðan
veruleg ofbeit á sér stað i landinu.
En við erum engan veginn á
flæðiskeri staddir, þvi að með
kostnaði, sem aðeins nemur um
helmingi kostnaðar við túnrækt-
un, má allt að þvi 10—15-falda
beitarþol úthagans, samkvæmt
niðurstöðum tilrauna frá siðari
árum. Þessi kostnaður kann ef til
vill að viröast mikill. En þvi má
ekki gleyma, að hann er nauðsyn-
legur til að tryggja búsetu i land-
inu, og allt bendir til þess, að
hann muni skila sér aftur þegar á
okkar timum i meiri arðsemi af
landbúnaöi, sem rekinn er með
hliðsjón af gróðurvernd.”
Stefnir í rétta átt?
Hákon Bjárnason, skógræktar-
stjóri, telur að hinu ófriðaða
gróðurlendi Islands hafi aldrei
verið meiri hætta búin en nú og
áhöfnin á landinu aldrei verið
stærri en nú.
Þessu svarar Ingi Tryggvason
og segir:
„Að ólöstuðum hugsjóna-
mönnum og atvinnumönnum i
skógrækt og landgræðslu, blasir
sú staðreynd við öllum þeim, sem
hafa augun opin, að það eru
bændur landsins, sú kynslóð, sem
byggt hefur sveitirnar sið-
ustu 3-4 áratugi, sem á megin-
hlut að þeirri landgræðslu og
þeim landbótum, sem hér á landi
hafa fram farið. Þar komast
engir með tærnar, sem bændur
hafa hælana”.
Ingi bendir á, að á undanförn-
um 30-40 árum hafi islenzkur
landbúnaður verið að breytast úr
frumstæðum búskaparháttum i
ræktunarbúskap . Þess sjáist
merki á gróðurfari viða um land,
þótt undantekningar séu þar frá.
Kólnandi veðurfar siðusta ára-
tuginn hafi liká haft áhrif á þróun
gróðurfars og aukið hættu á
gróðureyðingu. En mestu skipti,
að bændur hafi breytt stórum
flæmum uppskerulitilla fúamýra,
hálfnaktra móa og gróðurlausra
sanda í frjósöm tún. Uppþurrkun
raklendis hafi stóraukiö beitar-
þol þess og sama geri áburðar-
dreifing á úthaga. Telur Ingi, að
vegna þessa hafi ágangur búfjár
á óræktað land, ekki sizt i óbyggð-
um, stórminnkað á undanförnum
árum.
1935 og 1970
Ingi Tryggvason tekur til
samanburðar árin 1935 og 1970.
Hann bendir á, aö á árunum upp
úr 1930 hafi ræktað land aðeins
gefið af sér sem svaraði vetrar-
fóðri þeirra nautgripa, sem til
voru i landinu. Allt sauðfé og
hross hafi fengið fóður sitt vetur
og sumar af óræktuðu landi og
nautgripir yfir sumarmánuðina.
Þetta hafi nú breytzt og fái
nautgripir ekki aðeins vetrafóður
af ræktuðu landi, heldur nær allt
sumarfóðrið lika. Sauðfé sé
fóðrað á töðu á vetrum og beitt á
ræktað land vor og haust. Aðeins
nokkur hluti bænda reki fé sitt á
fjall, en margt gangi i
heimahögum. Vetrarbeit sé
viðast hvar úr sögunni.
Ingi telur að árið 1935 hafi út-
hagi skilað sauðfjárstofninum
196,8 milljónum fóðureininga i
beit og útheyi en 1970 hafi úthagi
skilað 76,4 milljónum
fóðureininga.. Segir hann að þessi
munur svari til þess, að milli 60
og 70 þúsund fullorðins fjár sé nú
færra i úthögunum en var 1935.
—TK