Fréttablaðið - 09.06.2004, Blaðsíða 16

Allir virðast vera sammála um að
það þurfi að setja lög um fram-
kvæmd þjóðaratkvæðagreiðslu
um fjölmiðlalögin sem forsetinn
neitaði að staðfesta. Enginn virð-
ist hafa hugsað út í að Íslending-
ar hafa greitt þjóðaratkvæði
áður, og það jafnvel um hin mik-
ilvægustu mál, þar sem mikið
reið á að ekki væri hægt að vé-
fengja niðurstöðuna. Getur ekki
verið að við höfum nægar laga-
reglur eða fordæmi um fram-
kvæmd þjóðaratkvæðagreiðslu
til þess að nota í þetta sinn?
Fyrst munu Íslendingar hafa
greitt þjóðaratkvæði árið 1908,
um áfengisbann. Um þessa at-
kvæðagreiðslu voru engin lög
sett, aðeins ákveðið með þingsá-
lyktun árið 1905 að halda hana.
Þar voru ekki höfð mörg orð um
framkvæmd; eins og ályktunin
var samþykkt í neðri deild var
hún svona: „Neðri deild Alþingis
ályktar að skora á stjórnarráðið
að láta fara fram atkvæða-
greiðslu allra kosningabærra
manna á landinu um það, hvort
lögleiða skuli bann gegn aðflutn-
ingi áfengra drykkja. Atkvæða-
greiðsla þessi fari fram samhliða
næstu almennum kosningum til
Alþingis“. Hún var síðan haldin
samhliða Alþingiskosningum
1908, og var þátttakan tæp 69%.
Næst var haldin þjóðarat-
kvæðagreiðsla um almenna
þegnskylduvinnu karlmanna. Að-
ferðin var nákvæmlega sú sama
og um áfengisbannið. Álíka stutt-
orð þingsályktun var samþykkt
árið 1915 og atkvæðagreiðslan
haldin samhliða Alþingiskosning-
um árið eftir. Þátttaka var rúm-
lega 43%.
Þetta voru auðvitað aðeins
könnunaratkvæðagreiðslur ;
sjálft áfengisbannið var sett með
lögum árið 1909, í samræmi við
þá stefnu sem atkvæðagreiðslan
hafði sett. Andstaðan gegn þegn-
skylduvinnunni reyndist yfir-
gnæfandi, yfir 91% meðal þeirra
sem greiddu atkvæði, og mun
það hafa nægt til að drepa hug-
myndina. En lögbundna þjóðarat-
kvæðagreiðslu héldu Íslendingar
fyrst um sjálfan sambandslaga-
samninginn við Dani og fullveldi
Íslands árið 1918. Lagaskyldan til
að halda hana var ákvæði sem
hafði verið sett inn í stjórnar-
skrána árið 1915: „Nú samþykkir
Alþingi breyting á sambandinu
milli Íslands og Danmerkur, og
skal þá leggja það mál undir at-
kvæði allra kosningabærra
manna í landinu til samþykktar
eða synjunar, og skal atkvæða-
greiðslan vera leynileg“. Þetta
var allt og sumt í lögum sem
þurfti til að bera tillöguna um
stofnun íslenska ríkisins undir
þjóðina, og aðeins tæp 44% at-
kvæðisbærra Íslendinga komu á
kjörstað. Já sögðu um 91%
þeirra, eða um 39% allra sem
höfðu kosningarétt. Það taldist
nægja til að stofna fullvalda ís-
lenskt ríki.
Áfengisbannið var svo afnum-
ið eftir þjóðaratkvæðagreiðslu
árið 1933, þar sem um 45% kjós-
enda komu á kjörstað og tæp
58% þeirra, eða fjórðungur allra
kosningarétthafa, settu stefnuna
á afnám bannsins.
Í annað sinn var haldin lög-
bundin þjóðaratkvæðagreiðsla
um afnám sambandsins við Dani
og stjórnarskrá lýðveldis árið
1944. Nú þurfti ekki að kvarta
undan lítilli þátttöku, hún var
nær 99% en 98%. Heimildirnar
til að halda þessa atkvæða-
greiðslu voru annars vegar sam-
bandslögin frá 1918, hins vegar
viðaukaákvæði við stjórnar-
skrána sem hafði verið lögfest
1942 og heimilaði stjórnarskrár-
breytingu þessa efnis með al-
mennri atkvæðagreiðslu. Um til-
högun þessarar atkvæðagreiðslu
voru sett lög í tíu greinum (nr. 17,
24. mars 1944). En þar er flest
næsta sjálfsagðir hlutir og engin
skilyrði um lágmarksþátttöku.
Niðurstaða þessarar könnunar
er sú að lítil leiðsögn verði sótt í
löggjöf okkar um framkvæmd
þjóðaratkvæðagreiðslu. Aftur á
móti sýnir hún að það er hægt að
framkvæma slíka atkvæða-
greiðslu án sérstakrar löggjafar.
Líklega er sannleikurinn sá að
það sé einfalt verk að halda þjóð-
aratkvæðagreiðslu í samfélagi
sem þekkir reglur lýðræðislegra
kosninga, ef maður vill ekkert
annað en spyrja þjóðina í fullri
einlægni og undirhyggjulaust.
Fyrst þegar farið er að hugsa um
að spila á þjóðina kemur upp þörf
á að setja lagaskilyrði.
Þegar ákvæðið um synjunar-
rétt forseta og þjóðaratkvæði í
framhaldi af synjun hans voru
sett í lýðveldisstjórnarskrána
hefur löggjafa okkar ekki verið
önnur þjóðaratkvæðagreiðsla
ríkari í minni en atkvæðagreiðsl-
an um sambandslögin 1918, þar
sem innan við helmingur kjós-
enda tók þátt. Úr því að höfundar
stjórnarskrárinnar settu ekkert
skilyrði um þátttöku í þjóðarat-
kvæðagreiðslum hefur það ekki
verið skilningur þeirra að þær
yrðu ómarktækar við litla þátt-
töku. Löggjöf sem nú væri sett
um lágmarksþátttöku mundi því
takmarka rétt þjóðaratkvæða-
greiðslunnar, afnema nokkuð af
þeim lýðræðislega rétti sem er
mælt fyrir um í stjórnarskrá. Því
er í meira lagi hæpið að slík lög
stæðust stjórnarskrá, og forseti
mundi væntanlega telja sér skylt
að synja þeim um staðfestingu.
Lögin mundu auðvitað öðlast
gildi til bráðabirgða engu að síð-
ur, svo að hægt yrði að beita
þeim í þjóðaratkvæðagreiðslu
um fjölmiðlalögin. En lögin um
þjóðaratkvæðagreiðsluna yrðu
að koma til þjóðaratkvæða-
greiðslu samt, og hvað gerðist þá
ef þau yrðu felld í atkvæða-
greiðslu þar sem þátttaka yrði
yfir lágmarki? Með slíku væri
okkar litla lýðræðisfari ruggað
glannalegar en skynsamlegt get-
ur talist.
Önnur spurning hlýtur að
vakna um það hvaða niðurstaða
eigi að gilda ef ekki næst lög-
bundin lágmarksþátttaka í at-
kvæðagreiðslu um fjölmiðlalög-
in. Mér virðist nærtækast að þá
gildi synjun forsetans og lögin
falli úr gildi. Synjun forsetans er
synjun, hvað sem hann segir um
hana sjálfur. Hún á rætur að
rekja til lagasynjunarréttar kon-
ungs, sem forseti okkar tók í arf
þegar lýðveldið var stofnað.
Ákvæði stjórnarskrárinnar um
tímabundið gildi laga sem forseti
neitar að staðfesta og um þjóðar-
atkvæðagreiðslu takmarkar rétt
þjóðhöfðingjans, og það var nýj-
ung í íslenskum rétti 1944. Þjóð-
aratkvæðagreiðslan er því í eðli
sínu málskot Alþingis og ríkis-
stjórnar til þjóðarinnar, fremur
en forsetans. Þessir aðilar spyrja
þjóðina hvort hún geti fallist á
synjun forsetans eða vilji grípa í
taumana fyrir honum. Ef þjóðin
svarar engu (með því að mæta
ekki á kjörstað), þá liggur bein-
ast við að túlka það sem sam-
þykki við synjun forsetans.
Vissulega er hægt að setja lög
sem kveða á um hið gagnstæða,
en væri það ekki hæpið gagnvart
stjórnarskránni? ■
9. júní 2004 MIÐVIKUDAGUR16
Það þarf engin lög
um þjóðaratkvæði
Endalaus innflutningur?
VIÐSKIPTAHALLI mældist á fyrsta árs-
fjórðungi um 13 milljarða króna sam-
kvæmt uppgjöri Seðlabankans. Þetta er
ríflega 10 milljarða meiri halli en á sama
tíma í fyrra og má rekja aukninguna að
hluta til þess að innflutningur er að
aukast mun hraðar en útflutningur og á
það bæði við um vörur og þjónustu.
ÞAÐ ER EKKERT ÓEÐLILEGT að inn-
flutningur aukist í uppsveiflu og al-
mennt sveiflast innflutningur meira en
hagvöxtur. Þrír mánuðir eru reyndar
stuttur tími og því verður að varast að
oftúlka hreyfingar á svo stuttum tíma,
en ýmsar upplýsingar leynast þó í tölum
um vöruinnflutning á fyrstu þremur
mánuðum ársins.
FYRSTU ÞRJÁ MÁNUÐI þessa árs var
vöruinnflutningur 18% meiri að raun-
gildi en á sama tíma í fyrra samkvæmt
upplýsingum Hagstofu. Hluta þessarar
aukningar má rekja til virkjanafram-
kvæmda á Austurlandi, enda hefur inn-
flutningur á fjárfestingarvörum aukist
um ríflega 35%. En hvað um innflutn-
ingsvörur aðrar en til stóriðjufram-
kvæmda? Innflutningur á neysluvörum
hefur aukist langt umfram aukningu
tekna á þessu tímabili. Þannig hefur
kaupmáttur launa aukist á fyrsta árs-
fjórðungi um tæplega 1,5% miðað við
sama tíma í fyrra. Innflutningur á
neysluvörum hefur á hinn bóginn aukist
um nálægt 15%. Mest ber á innflutningi
á fólksbifreiðum sem hefur aukist að
verðmæti um fjórðung frá 2003. Fjöldi
skráðra bifreiða á sama tíma jókst um
tæplega 20%. Þetta gæti bent til þess
að við séum að kaupa dýrari bíla en
áður.
Við höldum áfram að kaupa heimilis-
tæki, en innflutningur á þeim jókst um
20% á fyrsta ársfjórðungi og innflutn-
ingur á fatnaði jókst um 10%. En fleira
vekur athygli. Þannig hefur innflutningur
á matvörum aukist um 15% frá því í
fyrra. Þetta er mikil aukning þar sem al-
mennt má búast við að þessi liður vaxi
jafnt og þétt. Nokkrar skýringar má
finna, en saman skýra þær þó ekki allan
þennan vöxt. Til dæmis voru páskar að-
eins fyrr á ferðinni í ár og má því sjá inn-
flutning vegna páskanna að mestu á
þessu ári en aðeins að hluta í fyrra. Þá
má gera ráð fyrir því að erlendir verka-
menn við virkjanaframkvæmdir standi
undir hluta aukningarinnar.
EN EF INNFLUTNINGUR á neysluvörum
eykst um 15% á sama tíma og kaup-
máttur eykst um 1,5%, hvað þýðir það
um afkomu heimilanna? Ef allt sem er
innflutt er selt og ef sala á innlendum
vörum minnkar ekki að sama skapi, þá
þýðir þetta að skuldir heimilanna eru
enn að aukast, en á árinu 2003 voru þær
metnar 180% af ráðstöfunartekjum. ■
ÞJÓÐARBÚSKAPURINN
KATRÍN ÓLAFSDÓTTIR
HAGFRÆÐINGUR
HRINGSNÚRUR
Hringsnúrurnar vinsælu eru komnar aftur.
Mikið úrval
Undarleg umræða blossaði upp
af hálfu forystumanna Sjálf-
stæðisflokksins í kjölfar þess að
forsetinn skaut fjölmiðlalögun-
um til þjóðarinnar. Í fyrstu reyn-
di formaður flokksins að leyna
gremju sinni en sú sæla stóð
stutt yfir. Strax daginn eftir
hófust þeir handa Geir Haarde
og Björn Bjarnason um að grafa
undan málskotsrétti forsetans og
leggja drög að því að eyðileggja
kosninguna með himinháum töl-
um um kjörsókn og gífuryrðum
um að gengið væri gegn þing-
ræðinu.
Fram að þessu hefur Björn
dómsmálaráðherra lægst lagst í
atlögu Sjálfstæðisflokksins að
lýðræðislegum rétti þjóðarinnar
til að kjósa beint og milliliðalaust
um fjölmiðlalögin. Dómsmála-
ráðherrann fór undarlega fjalla-
baksleið að því að koma því inn í
umræðuna að 75% kjörsókn yrði
að liggja til grundvallar því að
atkvæðagreiðslan yrði gild. Þar
beitti hann blessuðum landbún-
aðarráðherranum fyrir sig sem
áður hafði miðlað þeim fróðleik
til þjóðarinnar í viðtali að slík
viðmið gætu verið heppileg.
Það er morgunljóst að sé
markið sett svo hátt þá er stuðn-
ingsmönnum stóru flokkanna í
lófa lagið að ónýta slíka kosn-
ingu. Einfaldlega með því að
sitja heima. Og þar með að ræna
þjóðina rétti sínum til að kjósa
beint um málið. Er það tilgangur
Sjálfstæðisflokksins með fram-
göngu sinni?
Mörður Árnason alþingismað-
ur skrifar fróðlega grein í Morg-
unblaðið á dögunum þar sem
hann gerir grein fyrir reglum
sem gilda um þjóðaratkvæða-
greiðslur í nágrannalöndunum. Í
löndum þar sem ráðamenn ganga
ekki af göflunum við það eitt að
fólkið fái að ráða milliliðalaust,
heldur eru það sjálfsagðir
stjórnarhættir og til þess nýttir
að bæta upp galla fulltrúalýð-
ræðisins.
Í grein Marðar kemur m.a.
fram það álit hans að dönsku
reglurnar falli best að íslenskum
aðstæðum. En þar er talin þörf á
tilteknum lágmarksfjölda kjós-
enda til að ganga gegn lögum frá
þinginu en markið ekki sett við
að fjöldi kjósenda ráði úrslitum
nema í undantekningartilvikum.
Loks segir Mörður: „Ef mönn-
um á annað borð finnst að hér
þurfi að skilyrða úrslit atkvæða-
greiðslunnar tel ég samanburð-
inn við Danmörku mun raunhæf-
ari og betri en flugvallarreglurn-
ar. Meðal annars af því að það er
vont fyrir lýðræðið að stuðnings-
menn eins flokks á borð við Sam-
fylkinguna eða Sjálfstæðiflokk-
inn geti í svona mikilvægri at-
kvæðagreiðslu ráðið úrslitum
gegn meirihluta þjóðarinnar með
því einu að sitja heima“.
Þetta eru orð að sönnu og ættu
að liggja til grundvallar umræðu
næstu daga um tilhögun at-
kvæðagreiðslunnar um fjöl-
miðlalögin. Fyrstu þjóðarat-
kvæðagreiðslunni í 60 ár og eink-
ar vel við hæfi á afmæli lýðveld-
isins að þessi tímamót eigi sér
stað nú. ■
Líklega er sannleik-
urinn sá að það sé
einfalt verk að halda þjóð-
aratkvæðagreiðslu í samfé-
lagi sem þekkir reglur lýð-
ræðislegra kosninga, ef
maður vill ekkert annað en
spyrja þjóðina í fullri ein-
lægni og undirhyggjulaust.
GUNNAR KARLSSON
PRÓFESSOR Í SAGNFRÆÐI
UMRÆÐAN
ÞJÓÐARATKVÆÐA-
GREIÐSLAN
,,
Þau leiðu mistök urðu við vinnslu
auglýsingar vegna útfarar Sigríðar
Kristínar Halldórsdóttur að nöfn fólks
sem ekki eru ættingjar hinnar látnu
birtust með. Fréttablaðið biður hlut-
aðeigendur innilegrar afsökunar á
þessum tæknilegu mistökum.
■ LEIÐRÉTTING
BJÖRGVIN G. SIGURÐSSON
ALÞINGISMAÐUR
UMRÆÐAN
ÞJÓÐVARATKVÆÐA-
GREIÐSLAN
Þjóðin rænd rétti
sínum til að kjósa?
Ef allt sem er innflutt
er selt og ef sala á innlend-
um vörum minnkar ekki að
sama skapi, þá þýðir þetta
að skuldir heimilanna eru
enn að aukast.
,,