Fréttablaðið - 14.11.2004, Síða 17

Óbilandi sjálfstraust
„Það er lesandans að dæma um
það hvað honum finnst um orð
Laxness, ég er ekki að móralísera.
Svona var þetta, svona hugsaði
hann þá stundina,“ segir Halldór.
„Þegar hann tók þá ákvörðun að
vera atvinnuhöfundur var engin
aðstaða til þess hér á landi, varla
til bókaforlög, höfundarlaun
sjaldnast borguð og bækur gefnar
út í litlum upplögum. Laxness
skynjar að hann þarf fyrst og
fremst að skapa sér aðstæður sem
tryggja að hann geti helgað sig
ritstörfum. Þau hafa forgang
fram yfir allt annað í lífi hans.
Fyrstu tuttugu árin á hans höf-
undarferli, 1920-1940, eru barátta
til að geta séð fyrir sér og helgað
sig ritstörfum, á sama tíma og
hann semur ódauðleg verk. Þetta
finnst mér mjög merkileg stúdía.“
Laxness hélt til Hollywood og
ætlaði að öðlast heimsfrægð með
því að skrifa kvikmyndahandrit.
Þar á bæ tóku menn honum ekki
beinlínis fagnandi. Viðbrögð Lax-
ness voru: „Hér er ekkert hægt að
gera við genius.“ Halldór Guð-
mundsson segir: „Fyrir utan sköp-
unarkraftinn og metnaðinn bjó
Laxness yfir óbilandi sjálfs-
trausti. Hann gat bæði verið bráð-
skemmtilegur, þrælfyndinn og
jafnvel óvart fyndinn í bréfum
sínum. Maður hlýtur stundum að
dást að sjálfsörygginu sem birtist
í því viðhorfi að það sé verst fyrir
kvikmyndaiðnaðinn að hafa ekki
gert hann heimsfrægan. Og vegna
þess að heimurinn vildi ekki að
hann skrifaði kvikmyndahandrit
tekur hann þá ákvörðun að skrifa
sögur um Ísland fyrir heiminn.“
Heimur hugmyndanna
Myndin sem birtist Laxness í
þessari bók Halldórs Guðmunds-
sonar er af manni sem virðist
alltaf öðru hverju þurfa fjarlægð
á fólk til að þykja vænt um það.
Það er ekkert einkennilegt að
maður sem hugsi þannig taki hug-
sjónir fram yfir fólk og þá er
komið að Sovétríkjunum og
hræðilegum mistökum sem Laxn-
ess gerði í stalínisma sínum sem
hann boðaði ótrauður á tímabili.
Halldór Guðmundsson starfaði
um árabil sem útgáfustjóri og
kynntist ótal rithöfundum og talar
því af reynslu þegar hann segir:
„Það er stundum þannig með rit-
höfunda að þeir sýna ofurnæmi á
fólk í skrifum en loka sig svo af í
verunni. Maður finnur það hjá
Laxness alla tíð, ekki bara í fyrra
hjónabandinu heldur líka því
seinna, að hann þarf alltaf öðru
hverju fjarlægð, og þá líka á sína
nánustu. Hann þarf að loka sig af
vegna þess að hann er algjörlega
ofan í kviku á því sem hann skrif-
ar. Um leið lifir hann í heimi hug-
myndanna. Það sem sat í honum,
allt frá hans kaþólsku tíð, var að til
væru æðri gildi, algild sannindi,
sem væru merkilegri en mann-
fólkið sjálft. Eftir fyrstu ferð sína
til Sovétríkjanna árið 1932 skrifaði
hann að þjóðskipulagið væri miklu
fullkomnara en fólkið sem við það
byggi. Sovétríkin, draumurinn um
framtíðarríkið, gaf honum tæki-
færi til að segja: Hugsjónir skipta
meira máli en fólkið sem er alltaf
að svíkja þær. Þessi mælikvarði
getur leitt út í hið skelfilega.“
Halldór lagðist í ýmiss konar
rannsóknir vegna bókarinnar og
naut meðal annars aðstoðar rúss-
nesks sagnfræðings sem fór í sov-
ésk skjalasöfn til að leita gagna
um Laxness. „Niðurstaðan er sú að
ekki verður sýnt fram á að Lax-
ness hafi leikið tveimur skjöld-
um,“ segir Halldór. „Þegar hann
studdi Sovétríkin sagði hann sömu
hlutina, suma óhugnanlega, við
þjóð sína og hann sagði við gest-
gjafa sína í Sovétríkjunum. Og það
verður heldur ekki sagt með sanni
að þetta hafi verið eiginhags-
munagæsla því meðan hann var
sem eindregnastur stuðningsmað-
ur Sovétmanna varð aldrei af því
að þeir gæfu út verk hans.“
Hin stóra þverstæða
Margir hafa átt erfitt með að
fyrirgefa Laxness stuðning hans
við Stalín, einn mesta fjöldamorð-
ingja sögunnar. „Þetta gerði hann
og það var rangt. Það er engin
ástæða til annars en að horfast í
augu við það,“ segir Halldór, „og
ég rek pólitíska þróun hans
undanbragðalaust í bókinni. En
mér finnst ég oft sjá í bókum hans
að hann þjáðist vegna þessa og
efasemdirnar leituðu í skáldverk-
in. Það er ótrúlegt til þess að
hugsa að Höll sumarlandsins,
hluti af Heimsljósi, kannski
fallegasta verki hans, var að hluta
samin meðan hann var viðstaddur
Búkharín-réttarhöldin. En um
hvað fjallar Heimsljós? Hún fjall-
ar um fegurðarþrána. Sömu feg-
urðarþrá og hann hundskammaði
franska skáldið og fagurkerann
Andre Gide fyrir í Gerska ævin-
týrinu, bókinni um Sovétríki
Stalíns. Ólafur Kárason er Andre
Gide og við höldum með honum,
við höldum ekki með Erni Úlfari,
hinum rauða penna í bókinni. Eitt
af því stórmerkilega við alvöru
höfunda er að í listaverkum sínum
yfirvinna þeir oft hugmyndalegar
takmarkanir sínar. Hin stóra
þverstæða á ferli Laxness sem rit-
höfundar er að hann skapar
áhrifamestu persónur sínar með-
an hann tekur hugsjónirnar fram
yfir manneskjuna. Þegar hann á
sjötta og sjöunda áratugnum fer
að taka mannfólkið fram yfir hug-
sjónirnar, gerist húmanisti, þá
verða persónur hans veikari og
skuggakenndari, þótt bækurnar
séu margar stórmerkilegar.“
„En Halldór Laxness kynntist
fleiri hliðum stjórnmálabaráttunn-
ar,“ bætir Halldór við. „Á árunum
1948 og 1949 lendir hann í skatta-
og gjaldeyrismálum sem leiddu til
þess að auglýst var nauðungarupp-
boð á Gljúfrasteini. Eftir margra
ára málastapp náðist sátt að mestu,
en ég færi að því rök í bókinni að
upphaf málsins hafi verið pólitískt,
þegar yfirmaður bandaríska sendi-
ráðsins hér tók saman við íslensk
yfirvöld um að reyna að sanna
skattsvik á Halldór til að veikja
trúverðugleika hans sem höfund-
ar. Þessa mynd er hægt að púsla
saman úr merkilegum skjölum
sem fundist hafa í bandarískum og
íslenskum söfnum.“
Enginn á einkaréttinn
Fyrsta bindi af umdeildri ævisögu
Halldórs Laxness eftir Hannes
Hólmstein Gissurarson kom út
fyrir síðustu jól. „Enginn getur átt
einkarétt á Laxness,“ segir Hall-
dór. „Fjöldi manns hefur skrifað
bækur um Halldór og ég ætla rétt
að vona að fjöldi manns eigi eftir
að skrifa um hann síðar. Ég las bók
Hannesar mér til fróðleiks og
vitna til hennar í mínu verki.
Hannes hefur verið fundvís á
heimildir. Ég er ekki sammála því
hvernig hann notar þær en ætla
ekki að blanda mér í þá umræðu.
Ég vil forða nafna mínum frá þeim
leiðindum.“
Halldór var í tæp tuttugu ár út-
gefandi Máls og menningar og
starfaði um tíma sem forstjóri
Eddu, stærsta bókaforlagsins hér á
landi. Í kjölfar skipulagsbreytinga
lét hann af störfum og einbeitti sér
að ritun bókar sinnar. „Hluti af því
að skrifa þessa bók var að ýta öðr-
um hlutum frá,“ segir hann. „Það
þýðir heldur ekkert að sitja og sýta
þau mistök sem gerð voru við sam-
einingu Máls og menningar og
Vöku Helgafells, þau liggja fyrir.
En mér gafst kostur á að fara í
þetta verk og vinna það eins vel og
ég gæti og af eins mikilli einbeit-
ingu og mér væri unnt. Slík tæki-
færi gefast ekki oft.
Ég dáist að höfundum sem hafa
búið sér þær aðstæður að geta ein-
beitt sér að ritstörfum. Hingað til
hef ég ekki unnið með þeim hætti
en við samningu þessarar bókar
gafst mér tækifæri til þess og það
hefur verið óheyrilega skemmti-
legt.“
Ætlar hann að snúa sér aftur að
bókaútgáfu? „Um það hef ég enga
ákvörðun tekið. Að undanförnu hef
ég ekki saknað atsins þótt ég sakni
góðra vinnufélaga. En bók af þessu
tagi er aldrei eins manns verk, og
ég hef haft frábæra yfirlesara og
samstarfsfólk við verkið. Og þegar
maður gefur út svona bók er maður
auðvitað með í bókabransanum.“
kolla@frettabladid.is
SUNNUDAGUR 14. nóvember 2004 17
Á árunum 1948 og
1949 lendir hann í
skatta- og gjaldeyrismálum
sem leiddu til þess að aug-
lýst var nauðungaruppboð á
Gljúfrasteini. Eftir margra
ára málastapp náðist sátt
að mestu, en ég færi að því
rök í bókinni að upphaf
málsins hafi verið pólitískt,
þegar yfirmaður bandaríska
sendiráðsins hér tók saman
við íslensk yfirvöld um að
reyna að sanna skattsvik á
Halldór til að veikja trúverð-
ugleika hans sem höfundar.
Þessa mynd er hægt að
púsla saman úr merkilegum
skjölum sem fundist hafa í
bandarískum og íslenskum
söfnum.
,,
Hin stóra þverstæða
á ferli Laxness sem
rithöfundar er að hann skap-
ar áhrifamestu persónur sín-
ar meðan hann tekur hug-
sjónirnar fram yfir manneskj-
una. Þegar hann á sjötta og
sjöunda áratugnum fer að
taka mannfólkið fram yfir
hugsjónirnar, gerist húman-
isti, þá verða persónur hans
veikari og skuggakenndari,
þótt bækurnar séu margar
stórmerkilegar.
,,
Í tilefni af 20 ára afmæli okkar á Grettisgötunni kynnum við
enn eina nýjung hjá okkur, höfum stækkað við okkur;
skóvinnustofa, fatahreinsun og þvottahús á einum stað.
Frábært opnunartilboð; frí hreinsun með öllum
skóviðgerðum, já þú heyrðir rétt,
þú þarft ekkert að borga fyrir hreinsunina.
Gildir til 1. desember 2004.
Hreinn efnalaug – þvottahús.
20 ár
ÞRÁINN SKÓARI