Tíminn - 19.06.1974, Blaðsíða 8

Nýju föt Vanja frænda
Þjóðleikhúsið:
Listahótíð í Reykjavík
VANJA FRÆNDI
eftir Anton Tsékov
Gestaleikur frá Konunglega dramatíska leikhúsinu í Stokkhólmi
Þýðing: Astrid Baecklund og Herbert Grevenius
Leiktjöld: Mikael Sylwan
Leikstjórn: Gunnel Lindblom
Tolstoy var ekki ýkja hrifinn
af Vanja frænda, þegar hann sá
hann aldamótaárið 1900 i
Moskvu. Honum Þótti Tsékov
einkum bregðast mannþekking
og glöggskyggni, þegar hann
lætur Astrov lækni lýsa sjálfum
sér og Vanja frænda með svo-
felldum orðum undir leikslok:
„1 allri sveitinni eru aðeins tveir
almennilegir og skynsamir
menn, þú og ég”. Tolstoy taldi,
að leikskáldið hefði hvorki léð
leikpersónum þessum virðingu
né andlega reisn og af þeim sök-
um gætu þær tæplega verið i
miklum metum hjá áhorfend-
um. Skoðun hans á Vanja og
Astrov var i stuttu máli sú,
að þeir hefðu alltaf verið vondir
menn og miðlungsskussar og
þess vegna væri þjáningum
þeirra litill gaumur gefandi.
Þetta er óþarflega strangur
dómur. Maður skyldi ætla að
rithöfundur á borð við Tolstoy
heföi kunnað að meta viðleitni
Astrovs, sem vildi vernda nátt-
úru lands sins og þá einkum
skógana. Vanja kveðst vera
upplýstur maður, en Tsékov
skýrir ekki nánar i hverju
menntun hans og hugsjónir eru
fólgnar. Honum var sama þótt
farið væri að slá i hugsjónir
sjálfsblekkingar mannsins.
Hann vildi hins vegar sýna sál-
arstriðmanns, sem glatað hefur
hugsjónum sinum. Má segja að
þar sé i miklu meira ráðizt eða
dýpra kafað.
Við fyrstu kynni af Vanja
frænda og mági hans, Serebrya-
kov, hefur mönnum gjarnan
viljað koma sá fyrrnefndi fyrir
sjónir sem saklaust fórnarlamb,
en sá siðarnefndi sem argvitug-
ur arðræningi. En ekki er allt
sem sýnist.
Þegar upp úr sýður, segir
Vanja, að prófessorinn hafi ver-
ið að skrifa um listir i 25 ár án
þess að hafa hundsvit á þvi. 1 ör-
væntinguhróparhann: ,,Þú hef-
ur leikið okkur grátt”. Rétt er
það, að prófessorinn er jafn-
fjarri þvi að vera náðarsnilling-
ur i sinni sérgrein og við sólinni,
en hvers vegna tók það Vanja á
þriðja áratug að sjá við honum?
Hvernig stóð á þvi að honum,
sem hafði lesið hvern staf eftir
mág sinn i allan þennan tima,
hafði aldrei komið til hugar að
véfengja hæfileika prófessors-
ins? Hvernig er i raun og veru
hægt að skýra þessa óskiljan-
legu glámskyggni? Annað hvort
er Vanja ekki sá gáfumaður,
sem gefið er i skyn eða það var
ekki prófessorinn, sem lék á
hann heldur hefur hann sjálfur
skapað sitt eigið sjálfsblekking-
arviti.
Vanja verða á ljót mistök,
sem ekki er auðbætt fyrir. Þar
sem honum er um megn að bera
einn ábyrgð orða sinna og
gjörða, gripur hann til þess ör-
þrifaráðs að skella skuldinni á
mág sinn. Sálarangist hans er
engin uppgerð, en jafnskjótt og
hann gerir prófessorinn að
bióraböggli, hættir hann að vera
innri manni sinum eða tilfinn-
ingum trúr og miklar málin fyr-
ir sér úr hófi fram.
Vanja hafði imyndað sér i
grandaleysi sinu, að prófessor-
inn væri honum innilega þakk-
látur fyrir allt, sem hann hafði
fyrir hann gert. Vanþakklæti
prófessorsins veldur honum ó-
lýsanlegum vonbrigðum eins og
eðlilegt er. Honum er að visu
nokkur vorkunn, þar sem hann
vissi ekki, að mágur hans hafði
lagt alla sál sina i að þjóna hon-
um. En það er ekki aðeins ætlun
Tsékovs að lýsa vonsviknum
heldur öllu heldur auðnuleysi
manns, sem á einn sök á þvi að
hafa eyðilagt lif sitt. Við þetta er
vonsvikum Vanja ljáð meiri
vidd og dýpt heldur en ef hann
hefði aðeins verið féflettur af
samvizkulausum loddara. 1
beinu framhaldi af þessu er rétt
að geta þess, að i Serebryakov
eru til ærlegar taugar þrátt fyr-
ir singirni hans, vanþakklæti og
sjálfsálit. Þvi fer fjarri að hann
hafi fengið allar óskir sinar upp-
fylltar. Hann hefur farið á mis
við sitthvað eins og fleiri. 1
Vanja frænda eru engir sigur-
vegarar aðeins skipbrotsmenn.
Lifsviðhorf Vanja og Sonju
breytast meðan leikurinn liður.
t upphafi nærðist Vanja á sjálfs-
blekkingum og lifslygi og Sonja
lét sig dreyma um ást og lifs-
hamingju. I leikslok er öll von
slokknuð um betri daga og feg-
urra lif. Þau eru komin á sama
stig og Astrov læknir. Hann er
alltaf samur við sig. Hann sér
ekkert ljós i fjarska eins og
hann orðar það sjálfur. Upp frá
þessu er vinnan eina athvarf
þeirra og sáluhjálp, og það er
einmitt þetta, sem er mergurinn
málsins i Vanja frænda. Hæfileg
vinna er öllum holl, en af vinn-
unni lifir maður ekki einni sam-
an eða réttara sagt fyrir vinn-
una vinnur maður ekki eina
saman. I henni er ógjörningur
að fá útrás fyrir allar dýpstu til-
finningar og hræringar sálar
sinnar. Andlegt samneyti við
aðrar mannssálir er lika nauð-
synlegt, já, lifsnauðsynlegt á
öðrum sviðum, ef vel á að fara.
Vinnan getur þvi aldrei orðið
allra sálarmeina bót.
Þessar þrjár fyrrnefndu leik-
persónur skara ef til vill ekki
fram úr öðrum, en þær búa
samt yfir ýmsum fögrum
mannlegum eiginleikum eins og
t.d. hæfileikanum til að miðla
öðrum ást og bliðu, samvinnu-
vilja og löngun til að vinna hörð-
um höndum öðrum til hagsbóta.
Slikir menn eiga þúsundfalt
betra skilið.
Vanja frændi er lýtalaust
verk, hvar sem á það er litið. Til
marks um iistfengi verksins og
snilldarbrögð nægir að benda á
eitt stutt atriði i öðrum þætti,
þegar Sonja gefur lækninum
bita. Tilfinningarnar, sem bera
hversdagsorð Sonju uppi, rista
djúpt. Þótt yfirborðið sé lygnt,
skynjum við eigi að siður þunga
undiröldu i sálardjúpi Sonju.
Andrúmsloftið er undarlega
rafmagnað þrátt fyrir skiln-
ingsleysi Astrovs og tilfinninga-
doða. Enda þótt hann skilji ekki
tilfinningar Sonju, þá gera á-
horfendur það hins.vegar. Þeir
eru ekki aðeins i vitorði með
henni heldur einnig á hennar
bandi. Astrov talar heimspeki-
lega um lifið og tilveruna. Þeg-
ar hann kveðst einskis vænta af
llfinu, vera litt hrifinn af mann-
fólkinu og hafa ekki elskað
neinn eða neina i lengri tima og
Sonja spyr: „Alls engan” — þá
verða áhorfendur ósjálfrátt eins
konar milligöngumenn, sem
vita um leyndustu þanka Sonju
langanir og vilja um fram allt
koma þeim beinustu boðleið til
Astrovs og fá hann til að skilja
hvern hug hún ber til hans. En
Miövikudagur 19. jíinf 1974
það er einmitt þetta getuleysi á-
horfenda til að koma þessum
skilaboðum áleiðis, sem ljær
þessu snilldarlega atriði sinn
sérkennilega tilfinningaþunga.
Orð Tsékovs vefa svo næfur-
þunnan vef, að auðvelt er að
skynja hvað býr að baki þeirra.
Hvert leikorð hefur sinn skugga,
ef svo má að orði kveða. Það er
þessi hófstillta og snilldarlega
undirhygð eða undirhyggja,
liggur mér við að segja, sem
setur sitt persónulega mark eða
blæ á það bezta, sem hann skrif-
ar. Honum tekst að fá áhorfend-
ur til að skynja þær hugsanir og
tilfinningar, sem streyma niðri
, fyrir og búa að orða baki.
Enginn lýsir af jafnmiklum
næmleika og listfengi tómleika
þeim og einmanakennd, sem er
svo mörgum manni hvumleið
lifsfylgja eins og Tsékov. Eng-
inn er jafnglöggskyggn á grýlur
þær, sem imyndunin gerir sér
úr óþægindum lifsins, þó að
hann standi að visu ekki jafn-
fætis Shakespeare og vonlaust
sé að leita að jafn skærum og
sterkum litum hjá honum eins
og hjá stórskáldinu enska, má
samt finna i þeirra stað einkar
blæfagra pastelliti, sem búa yfir
hugljúfum þokka og heillandi
fegurð.
Harvey Pitcher, sem hefur
verið lektor i rússneskum bók-
menntum við Háskóla Andrésar
helga hafnar jafnt skoðun So-
vétmanna á Tsékov sem frum-
kvöðli eða kyndilbera rússnesku
byltingarinnar sem skoðun
Vesturlandabúa á honum sem
háðfugli, sem kimir þurrlega að
gráglettni lifsins. Að minu viti
hefur lektorinn lög að mæla.
Enda lætur Tsékov sig meira
máli skipta sálarhræringar ná-
inna ættingja og vina og inn-
byrðis átök og tilfinningastrið
heldur en þjóðfélagsleg umbrot
og breytingar.
Sýning Konunglega drama-
tiska leikhússins á Vanja frænda
einkennist af samstilltu átaki
allra þátttakenda, næmleika og
skilningi, sem ristir djúpt niður
i kjarna sjálfs verskins. Hver
hugur og hönd er hafin yfir hik
og fálm, hálfvelgju og vomur.
Þegar i upphafi rata þessir fág-
uðu atvinnumenn á hárréttan
tón eða leikbrag, sem þeir halda
óbrengluðum leikinn á enda.
Blæbrigði raddar og svips og
hreyfingar handa og fóta eru i
eins listilega farsælu samræmi
og frekast verður á kosið. Hér
þekkist hvorki of né van.
Leikstjórinn, Gunnel Lind-
blom, hefur sniðið Vanja frænda
nýjan stakk, sem Tsékov hefði
áreiðanlega kunnað að meta að
verðleikum, hefði hann ennþá
verið meðal vor. Hún á þúsund-
falt lof skilið fyrir kjark, hugvit
og útsjónarsemi.
Rvik, 11. júni
Halldór Þorsteinsson.
Til sölu:
Scania 65 L 66 I top standi.
Til leigu:
Tiu hektara tún I ölfusi.
Óskast til kaups:
Farmall Cub með sláttuvél.
Sláttuvél fyrir Ferguson (aftan I tengd
greiðuvél).
Góður heyvagn.
LANDBÚNAÐARÞJÓNUSTAN
Skúlagötu 63 — Sími 2-76-76
Sveitarstjóri
Hólmavikurhreppur óskar að ráða
sveitarstjóra.
Umsóknir, ásamt upplýsingum um aldur,
menntun og fyrri störf, sendist oddvita
Hólmavikurhrepps, Hólmavik, fyrir 30.
júni n.k.
Hreppsnefnd.
Hlaut 23 þús.
Belgjafranka
í Nató-styrk
Einn tslendingur, Baldur Guð-
laugsson, lögfræðingur, sem lauk
nú i vor meistaraprófi i alþjóða-
stjórmálum frá The Fletcher
School of Law and Diplomacy i
Massachusetts i Bandarikjunum,
var meðal þeirra, er hlutu fræði-
mannastyrki Atlantshafsbanda-
lagsins við úthlutun fyrir
háskólaárið 1974-’75. Hlaut hann
styrk til að fjalla um helztu við-
fangsefni og valkosti i utanrikis-
stefnu tslands i nútið og framtið.
Styrktimabilið er að jafnaði 2-4
mánuðir, og er upphæð hvers
styrks 23.000 belgískir frankar á
mánuði, eða jafnvirði þeirrar
fjárhæðar i gjaldeyri annars
aðildarrikis, auk ferðakostnaðar.
Styrkirnir eru veittir i þvi skyni
að stuðla að námi og rannsóknum
á ýmsum tilgreindum sviðum, er
varða aðildarriki Atlantshafs-
bandalagsins sérstaklega.
Auglýsið í Tímanum
Jarðýta óskast
International jarðýta óskast til kaups, má
þarfnast viðgerðar. Fleiri gerðir koma til
greina. Simi 32101.
AUGLÝSIÐ í TÍMANUM
Ungir tónsmiðir
Hinn 31. ágúst n.k. rennur út frestur til að
skila tónverkum (raddskrám og/eða
segulböndum) til flutnings á Tónlistar-
hátið norrænna ungmenna (Ung Nordisk
Musikfest) i Helsinki 1975.
Verkum á að skila undir dulnefni, en nafn höfundar fylgi
meö I lokuðu umslagi. Sendi höfundur fleiri en eitt verk,
skalhann nota sama dulnefni. Tónskáldið skal vera yngra
en 30 ára.
UNH-nefndin á íslandi
c/o Guðmundur Hafsteinsson, Lindarbraut 2 A, Sel-
tjarnarnesi, simi 1-70-59.