Tíminn - 24.12.1974, Blaðsíða 14

14
TÍMINN
JOLABLAÐ 1974
ÞAÐ ER VÍST enginn
efi á þvi, að fram að
þessu að minnsta kosti
hefur það verið loft-
hitinn, sem hefur sett
mörkin á milli byggða
og óbyggða á íslandi.
Snælinan i fjöllunum
þessa haustdaga minnir
okkur á, að hitinn fer
yfirleitt jafnt og þétt
lækkandi eftir þvi sem
ofar dregur i hálendið,
og jafnframt versna
skilyrðin fyrir allan
gróður. Ofan við vall-
lendisbrekkur og
skógarkjarr sveitanna
taka við móar og flóar
heiðanna, en berir
melar á milli, siðan
ekkert nema sandur og
grjót, og yfir öllu gnæfa
jökulhvelin, tákn hins
eilifa kulda Bæirnir
hjúfra sig niðri i
dölunum. í góðærum
reyna menn stundum að
þoka byggðinni inn til
heiðanna, en gefast oft
upp næsta harða vetur.
Náttúran liður mönnum
ekki til lengdar að fara
yfir mörkin, sem hún
setur.
Af þessu leiftir þá lika, aí
heyskapur á lslandi hcfur verií
afar viftkvæmur fyrir hita-
Oreytingum. 1 þcssu sambandi ei
þaft mjög mikilvægt, aft köld og
hiý ár drcifast alls ekki á áratugi
og aldir af hreinni tilviljun eins
og stundum er haldift fram. Þaí
sama gildir uni einstakar
árstiftir, þær köldu rafta sér
sanran og þær hlýju koma helzl
hver á eftir annarri. Spá, sem er
gerft eftir þessari tregftureglu, aí
hlýtt ár komi á eftir hlýju bregzl
aft visu oft, en hún er þó betri en
sú aft spá alltaf meftalári. En
þessi hneigft köldu áranna til afi
tengjast saman i syrpur, er land-
búnaftinum óhagstæft, þvi aft þafi
er sýnu verra aft fá hart ár eftir
hart ár en hljóta illæri eftir gott
ár efta miftlungsár.
Tökum sem dæmi siðustu 100
ár. Fyrri hluta þess timabils var
mun kaldara, sumarhitinn um 0,8
stigum lægri, voriö 1,2 stigum
kaldara, haustiö 1,6 stigum
kaldara og veturinn 1,8 stigum
kaldari en siftari hálfu öldina. A
kuldaskeiftum eins og þvi, sem
var fyrir aldamótin, leggjast þess
vegna allar árstiftir á eitt aft
plága mannfólkið, hörft vor meft
miklu kali og seinum gróftri, köld
og graslitil sumur, óhagstæft
haust, vetur leggst snemma aft
meft miklum snjóum og kulda,
svo aö mikift gengur á heyin, sem
haffti verið aflaft með erfiftis-
munum. Samtimis er hafisinn
aftsópsmeiri en ella, lokar
höfnum og torveldar sjósókn.
Ef þessi hundrað ár hefftu verift
stokkuft upp í upphafi eins og spil
og slftan dregift úr eitt og eitt, þá
er fullvíst, aft ekki heffti orftiö
svona mikill munur á fyrri og
seinni helmingnum. En svona vill
nú náttúran hafa þetta og helzta
fangaráftift er þá aft leita aft
orsökum þess, kannski við getum
notaft þá þekkingu til aft spá
árferfti, hver veit?
Markalina byggðar og
óbyggðar
Tjt frá þessum hugleiðingum er
eftlilegt aft snúa sér aft þvl, hvar
muni eiginlega vera þessi marka-
llna byggðar og óbyggftar á
tslandi. Þetta á að vera hægt að
sjá, ef þaft er hitinn, sem ræður.
Og á meðfylgjandi korti er gerft
tilraun aft sýna grófturskilyrði á
landinu I grófum dráttum,
eingöngu eftir sumarhita eins og
hann hefur mælzt á veftur-
stöftvum landsins. Vissulega
þyrfti lika aft taka hita annarra
árstifta meft i reikninginn, en
þetta dugar sem fyrsta yfirlit. Ég
nota hér aftferð, sem er sett fram
af norskum skógfræftingi, Eliasi
Mork professor. Hann mældi
hreinlega á hverjum degi, hvaft
grenitré lengdust um marga
millimetra og bar saman vift
hitann. Þannig gat hann
ákvarftaft gildi hitans fyrir
grófturinn, til dæmis þaft, aft I 20
stiga hita er sprettan fjórum
sinnum örari en I 8 stiga hita. 20
stig gefa þvi 4 gróftureiningar en
átta stigeiningar. Hann fann líka,
aft þegar þessar samanlögftu
gróftureiningar sumarsins
reynast að jadnaði 255 efta fleiri,
nægir þaft til þess, aft rauðgreni-
skógur þrifist á staðnum. 220
einingar dugftu fyrir birkiskóg,
en gisnara birkikjarr þurfti ekki
nema 190 gróðureiningar.
Ef færft eru inn á kort með
grænum lit öll þau svæði á
landinu, þar sem hitamælingar
sýndu meira en 200 gróður-
einingar á sumri, kemur I ljós aft
þau falla yfirleitt prýftilega
saman vift byggðir landsins. Til
dæmis sjáum vift slikt belti
Efsta súlnaröftin sýnir hita hvert ár 1931—1969, meftaltal tiu mánafta (desember til september), frávik
frá meftaltali áranna 1930—1960. Miftröftin sýnir áætlaftan töftufeng samkvæmt hitafari, hestburfti af
hektara á landinu öllu. Neftsta röftin táknar, h vaft töftufallift reyndist hvert ár, miöað vift 100 bg af hreinu
köfnunarefni á hektara.
kringum Mývatn I um 300 metra
hæft yfir sjó, þó að svo hlýtt svæði
finnist ekki úti á Melrakkasléttu
efta Langanesi, niöri við sjó.
Græni liturinn væri sem sagt ekki
hæftarmerking heldur hita-
merking. Mógult belti væri allt
kaldara en 100, en færri en 200.
Þar er orftið mjög litið um vall-
lendi og birkikjarr, en mest af
mýrlendi eða mólendi, eftir þvi
hver rakinn er i jarftveginum, og
þar sem hann er ónógur eru
blásnir melar. 1 grátt belti væri
Htift um gróftur annan en harft-
gerftar fjallaplöntur á stangii — á
Sprengisandi, Stórasandi og I
Ódáftahrauni svo dæmi séu nefnd.
Jöklar eru hvitir.
Hér er svo annaft kort, sem
svnir sérstakega það belti þar
sem gróftureiningar eru meira en
250 á sumri. Það ætti að nægja
barrtrjám, ef jarðvegur og önnur
skilyrfti fullnægja lika
plöntunum. Slik svæði eru til á
Norfturlandi, en mjög lltil, og
helzt er þau að finna sunnan
lands. Þessi kort eru miðuð við
hlýja timabilift 1931-1960, og það
verftur aft hafa i huga við túlkun
þeirra. En um leið má telja
liklegt að þetta kort gildi allvel
um landnámsöldina og næstu 300
ár þar á eftir. Svona voru liklega
hitaskilyrðin þegar Vifill, þræll
Ingólfs, var á hlaupum til
vefturathugana uppi á Vifilsfelli.
En landift var ekki þaft sama, og
þaft er önnur saga.
Vetrarhiti ræður miklu
um grassprettu
Aftur en vift athugum sögu hita-
farsins á Islandi, skal ég minnast
á aftrar árstiftir en sumarið. Það
sýnir sig nefnilega, að vetrarhit-
inn ræftur ótrúlega miklu um
grassprettuna sumarið eftir. Sá
grasbrestur, sem verður oft á
kuldaskeiðum, stafar sem sagt að
verulegu leyti af kali, sem vetrar-
frostin valda. Á loftmyndum má
greina þessar hvitu og dauftu kal-
skellur i túnunum, þar sem
annars ætti aft vera fagurgrænt
gras. Svo er um mynd, sem
Sigurður Þórarinsson tók eitt af
hafisvorunum fyrir nokkrum
árum, þar sem sér á bak vift
hafisinn, holdi klæddan kuldann,
ef svo má segja. Reynslan sýnir,
aft meft furftugóðri nákvæmni má
áætla kalskemmdirnar út frá
hitamælingum einum.
A linuriti má lesa, hvað kalið
er, ef vitaft er um annars vegar
frostasummu vetrarins^ en hins
vegar meftalhita vorsins frá april
og fram i mai. A meftfylgjandi
linuriti er tekiö tillit til þeirrar
staftreyndar, aft það skiptir litlu
máli, hvort vetur er miftlungshlýr
efta mjög hlýr. í hvorugutilfellinu
verftur kal. En kæling niftur fyrir
visst mark er afdrifarik, þar er
hver gráftan dýr og þvi dýrari
sem kuldinn verður meiri. Vottur
um þetta sást jafnvel á hlýja
skeiftinu 1931-1960. Eftir hlýja og
miftlungs kalda vetur var
heyfengur sumarsins hér um bil
nákvæmlega jafnmikill, en eftir
10 köldustu veturna var hey-
skapur aft meöaltali 10% minni en
I meöalári. Og ennþá meiri heffti
munurinn verift fyrir hvert
hitastig, ef loftslagift heffti verift
kaldara og reglulega harðir vetur
komift.
Þetta sýnir, að þegar loftslag er
á annaft borft orftið kalt, verftur
jafnvel litil kólnun I viftbót mjög
örlagarík. Þetta lögmál um
ógnarlega þýðingu litillar hita-
breytingar á kuldaskeiftum
skýrist enn betur, þegar haft er i
huga, hvaft kaldir snjóavetur geta
valdift miklum jarftbönnum og
þar meft horfelli, ef heyin voru til.