Tíminn - 24.12.1974, Page 39

JÓLABLAÐ 1974
TÍMINN
39
Gýgjarhóli átt að sökkva gull-
kistu, og segi menn aö enn lýsi af
einhverju niöri i fossinum, þegar
áin er litil og sól skin beint á hana.
Fleiri ágæt náttúruskáld fóru
fram hjá fossunum. Jafnvel
höfuðskáld eins og Páll Ólafsson
orti aðeins um „Litla fossinn”,
meö „fjörugt lagið og fögur hljóö-
in — fossinn hvitan og ástaljóð-
in”.
Þorsteinn Erlingsson varö sá i
skáldaflokkinum, sem túlkaði
andstööuna gegn hinni nýju nytja-
og virkjunarstefnu og sveigir
beinlinis að Einari Benediktssyni.
Þorsteinn trúir á silfrinfegurö og
söng fossins:
Við göfgum þá tign, sem i
gigjunni bjó,
og gott var á sönginn aö hlýða.
Honum þótti það þvilikt að
virkja foss, að hann „væri asni,
sem upp á er hnýtt — og islenzkar
þrælshendur teyma”.
og þvi er nú dýrlega harpan
þin hjá
þeim herrum til fiskvirða
metin.
Ég hef nefnt fossakvæðin af þvi,
að þau eru'hvoru tveggja, ágætur
skáldskapur og sum þeirra sýna
lika skoðanaskipti á afstöðu
skáldanna til landsins á seinustu
timum.
Þrátt fyrir straumhvörfin, sem
orðið hafa, er það ekki svo að
skilja, að yngri skáldakynslóðir
hafi afneitað öllum tengslum við
forna ljóðhefð i landskvæðum sin-
um, Mér finnst oft vera gert of
mikið úr formbyltingunni, sem
kölluð er, þvi lauskveðnir hættir,
og háttleysur hafa einlægt veriö
til, en að likindum hefur verið
meira gert að breytingu yrkis-
efna og orðaforða. Það er þar,
sem umákiptin verða i afstöðu
skáldanna til landsins.
Til Guðmundar Inga er reyndar
bein lina frá Eggert ólafs^yni:
Minn "hlutur er að yrkja þáð
búland, sem blður
og brosir við reikulan fót...
Ég elska þetta land og minn
átthagagróður
og iðjunnar þjónustugjörð...
Erfðahlutinn er greinilegastur
hjá eldri skáldum hins nýja tima,
svo sem Stefáni frá Hvitadal, og
Jón Helgason segir:
Löngum I æsku ég undi við
angandi hvamminn og gilsins
nið.
Ómur af fossum og
flugastraum
fléttaðist slðan við hvern
minn draum,
Og einu sinni kvað Jóhannes úr
Kötlum:
Þú leggst i grasið, moldin mun
þér tjá,
að mátt og riki og dýrð sé
ekki að finna
i gulli og stáli, heldur
hljóðri þrá
þess heims, er skin i augum
barna þinna.
Hann orti falleg ættjarðarljóð
og náttúrukvæði um sumarið og
sveitina, en gagnrýndi seinna alla
sveitarómantik.
Ein kvæðabók Matthiasar
Johannessens heitir Fagur er dal-
ur, og er að visu „sálmur á atóm-
öld,” en er lika um vorið:
Ó, þessi stund
sem kallar okkur til fundar
við nýsprottið
land, gagnsæja þögn I bláu
mistri,
þögn moldar og yls . . .
Ólafur Jóhann Sigurðsson talar
um það að safna sólskini af grasi
og tina tunglsljós af vötnum. Jón
úr Vör skrifar: I laufspegli sé ég
hjarta þittslá. Og Hannes Péturs-
son segir:
Bezt eru vorin, ekkert elska ég
heitar.
Ór útlegð þyrpast syngjandi
vötn
og litir, sem mora i holtum
og hlýjum drögum.
Þá verða dýrin að Iifandi
hluta iandsins.. .
Það er löng heiðursfylking
skálda, sem litið hefur yfir landið
i kvæðum sinum, geymdum eða
gleymdum.
fallegar náttúrulýsingar eða
stemningar.
Ragnheiður Erla Björnsdóttir
kveður um Hjörleifshöfða:
Reyndi heimurinn ekki I fyrsta
sinn
að ná sambandi við landið . . .
Þuriður Guðmundsdóttir
kveður um norðurljós:
Hvitar hendur
sem liðast og leysa
logabjart hár er hrynur
um hjarnhvitar herðar
og brjóst.
Og Kristinn Reyr yrkir um eld-
gos:
Eldfjall gýs
þegar eldfjalli þóknast
að gjósa.
Þarna er nokkuð komið að nýrri
tóntegund skáldsins um landið, en
Jón Jóhannesson er enn með eldri
áslátt i þessari fallegu visu um
bjarta nótt:
Júlidaggir svalar seðja
svörðinn þessa nótt.
Mætti ég sjálfur seinast kveðja
svona milt og rótt.
Skáldin og meinsemdir
þjóðfélagsins
Nýju skáldin taka yfirleitt ekki
mið af landinu, heldur af sjálfum
sér og vandamálum sinum og
þjóðfélagsins, eins og þau koma
fram i harðneskju veruleikans
eða i meira eða minna lausu og
óljósu imyndunarafli sjálfra
þeirra.
Undir niðri er uppspretta ljóö-
anna vist ævinlega hin sama, og
góður og slæmur skáldskapur
hefur einlægt verið til, — lika um
landið. Ég ætti kannski að nefna
undir lokin, i gamni og alvöru,
tvenn tengsl skáldanna við land-
ið. Það heitir hvort tveggja sama
orðinu, að rækta og græða landið
og að setja saman kvæði — það
heitir að yrkja, hvort tveggja er
verk. Slæmur skáldskapur heitir
lika eftir landseihkennum, —
hann heitir leirburður. Það er að
visu upphaflega eftir arnarleir I
gamalli goðsögu, en hefur nú
lengi. merkt gruggugan,
leiðinlegan framburð, en góð ljóð
eru hrein og tær.
Skáldum verða að jafnaði ekki
skömmtuð yrkisefni. Þau eiga
rétt á frelsi orðs sins og anda.
Þegar litið er yfir sögu islenzkra
yrkisefna I 1100 ár, tilefni þeirra
og áhrif, er einkennilegt, hversu
skáldin og landið hafa fjarlægzt
hvort annað. Kvæðin eru ekki
lengur það ramma afl og sú
bragðrika orðsins list, sem þau
voru áður i rimi og hrynjandi
landsins. Skáldin leita ekki út á
við til landsins, þar sem alltaf var
eitthvað nýtt I litum og hljómum,
þótt misjafnlega tækist túlkun
þess. Þau leita inn til sjálfra sin,
þar sem annast að segja er stund-
um dálitið vafasamt til fanga.
Landið hefur samt aldrei verið
stórfenglegra yrkisefni en það er
nú. Gömul tign þess er enn þá
ung i fegurð sinni. Fjöldi
Öll þjóðskáld dáin?
Litil vinkona min, fimm
ára telpa, er að læra kvæði hjá
kennara sinum og sagði eitt sinn,
er hún kom heim úr skólanum:
Mamma, af hverju eru öll þjóð-
skáldin dáin?
Mér kom þessi spurning nú i
hug — vegna þess, að hvað sem
skáldunum liður, held ég, að
ýmiss sá skáldskapur um landið,
og til landsins, sem áður var, hafi
nú um skeið verið deyjandi eða
hnignandi og önur yrkisefni verið
ungum skáldum tamari og hjart-
fólgnari, og er ég ekki með þvi að
segja, að góðskáld yrki ekki enn-
þá.
Yngri skáld hafa gagnrýnt
harðlega þau eldri skáld, sem
ortu um ættjörðina og náttúruna.
Seinn Steinar sagði einu sinni
(1950) um Davið frá Fagraskógi
— kliðmjúkt skáld landsins og
fegurðar þess — að „enginn mað-
ur var eins og hann ábyrgur fyrir
eymd og niðurlægingu kveðskap-
arins á seinustu 20-30 árum og
hafði flutt inn i listina billegan og
forheimskandi áslátt”.
Sum yngstu skáldin hafa gert
fólks hefur öðlazt nýja útsýn um
undralönd öræfa og hvita jökla,
eða séð uppblástur og auðnir, afl-
mikla fossa og heita jörð. Ahrif
mannsins og manneskjanna á
islenzka náttúru hafa aldrei verið
meiri en nú — til landgæða eða
landspjalla. Nýlega sagði orku-
málastjórinn, að Dettifoss-virkj-
un „væri efnileg” og ekkert sem
útilokaði mannvirki þar”.
Sigrast á hungri,
myrkri og kulda
1 þúsund ár voru tvennar að--
stæður öflugastar og með mestri
spennu i landinu — byggðin og
óbyggðin, eyðingin og þjóðsagan
skiptist i góðæri og hallæri. Eng-
inn sigur hefur orðið meiri i sögu
þjóðarinnar en sigurinn á hungri
og á myrkri og kulda landsins. 1
þeim sigrum á landinu hafa
skáldin átt þann hlut, að þau voru
stundum frumhverjar trúarinnar
á nýtt land eða nýja byggingu
þess og endurrei^n, eða þar voru
samherjar og túlkar þeirra
stjórnmála- og athafnamanna,
sem endurnýjuðu landið, og það
voru þau, sem þá kváðu vonina og
þrekið i þjóðina.
Skáldin hafa nú um skeið ekki
talið það hlutverk sitt, eða ekki
höfuðhlutverk sitt, að gegna
slikum skyldum við landið, eða
vera vökumenn þeirrar trúar á
landið, sem eldri skáld álitu oft
köllun sina, trúarinnar á fegurð
þess og hagnýtt gildi þess og
vaxtarmagn. Þau hafa oft ort um
girnileg efni — en ekki nú orðið
harmljóð landeyðingar og upp-
blásturs, ekki sigursins söng um
orkuna og gróðurinn.
Fleiri yrkja
en skáldin
Þegar talað er um nýja afstöðu
skáldanna og landsins og um nýja
náttúruskoðun, má ekki gleyma
þvi, að islenzkt náttúruskyn og
skilningur á landinu hefur samt
ekki þorrið, og kemur þar annað
til en áhrif ljóðskáldanna. Það er
frjósamt frásagnamál og nátt-
úrulýsingar skáldsagnanna, t.d.
hjá Jóni Trausta og i ferðasögum
Helga Pjeturss og ekki siöur ný
málaralist. Hún hefur frá þvi um
aldamót verið nýr túlkur lands-
ins, og lengi fram eftir var hún að
langmestu leyti náttúrulýsing, oft
víðfeðmari, litglæstari og raun-
særri en kvæði skáldanna — en nú
hefur þessi myndlist einnig fjar-
lægzt landið nokkuð, eða séð það
nýrri sjón.
Tveir aðrir flokkar manna hafa
lika tekið sér fyrir hendur að
yrkja, ef svo má segja, um landið
og náttúru þess. Það eru náttúru-
fræðingar og verkfræðingar, mis-
eóð skáld eins oe hin, en hafa
seilzt þar til áhrifa, sem skáldin
létu undan siga. Þetta sést
skemmtilega á islenzkri tungu. A
vegum visinda og verkfræða hef-
ur komið fram mikill straumur af
nýyrðum, sem einnig varða af-
stöðuna til náttúru landsins, mál
þeirra er lifandi og leitandi, og
nýsköpunin meiri þar en endur-
nýjun skáldamálsins.
Nú er landsýn oft orðin önnur úr
lofti en áður var utan af hafi. Ég
man, hvað mér þótti það ein-
kennilegt úr Lindbergsflugi hing-
að, þegar frúin lýsti þvi, hvað
landið væri flatt niður að sjá úr
háloftunum. Við vorum vön þvi aö
lita upp til fjallanna, hárra og
tindóttra. Seinna sá ég þetta
reyndar sjálfur, þegar ég flaug
eitt sinn að næturlagi yfir landið
jökulhvitt i glóandi tunglskini.
Við höfum samt enn helzt sjónar-
mið skáldanna á landinu. Það er
yfirbragösmikið til að sjá, eins og
Jónas kvað, og hefjast fjöll við
ölduslátt, eins og Hannes Haf-
stein segir, eða landið ris úr ægi
iðagrænt i kvæði Þorsteins
Erlingssonar — eða þá að ljósiö
loftin fyllir og loftin verða blá.
Kvæðin hafa verið i sögu
þjóðarinnar áþekk þvi sem ár og
lækir og fossar hafa verið i land-
inu — striðar jökulár, tærir bunu-
lækir og fallþungir fossar i sólgliti
og úða. Þau hafa lika verið fljótið
helga i þjóðlifinu og sögunni —
áþekkt þvi hjá Tómas Guðmunds-
syni:
Já, hér fann ég aldir og
örlöghjá
i elfunnar niði streyma
og hljóðum mér dvaldist
viðhyljiþá,
sem liiinin og stjörnur
geyma.
Þar hvarf mér sú veröld,
seni vökunnar beið.
Þar ,arð mér hver ævinnar
dagur
að heilögum söng, sein um
hjartað leið,
svo harmdjúpur, sár og fagur.
Oll höfum við sjálfsagt lesið
falleg kvæði okkur til skemmtun-
ar i æsku okkar og gerum kannski
enn. Einn slikur kvæðalesari úr
gömlum kunningjahópi minum
var dr. ólafur Dan. Danielsson.
Stundum þegar kvæðalestri var
lokið sagði hinn ágæti stærðfræð-
ingur:
— Jæja, og hvað sannar svo
þetta?
Það er hörð krafa að segja
skáldi að sanna kvæði sin, og þó
hafa mörg skáld sannað þau með
lifi sinu og sannað þau eða afneit-
að þeim i lifi sinu. Þjóðskáld er
það skáld, sem hefur til þess afl
andans og orðsins list að gera
land iifandi og ljóst i fegurð þess
og tign, eða hörku og ógnum, þó
að ég nefni þau yrkisefni ein, sem
nú hafa verið viðfangsefni mitt.
Islenzk skáld hafa öld fram af öld
sannað lif og iist kvæða sinna um
landið með þeim fögnuði, sem
þau hafa vakið, þeirri trú, sem
þau hafa tendrað þeim krafti,
sem þau hafa skapað með
myndauði sinum, orðum sinum,
hrynjandi og boðskap.