Tíminn - 24.12.1974, Síða 51

JÓLABLAÐ 1974
„Skuggaleg lygi”, „hörmulegar
afleiðingar”, segir Benedikt Gislason frá
Hofteigi, er löngum hefur farið sinar eigin
götur i söguskýringum og öllum ályktun-
um. Hann hefur löngum haldið þvi fram,
að hér á landi hafi verið irskt samfélag,
áður en norrænir landnemar komu hing-
að, miklu viðameira og stærra i sniðum en
sagnir þær um Papa, sem varðveittar eru
i fornritum, gefa i skyn.
Hér ræðir hann um öræfasveit, sem
forðum hét Litla-Hérað, telur Ingólfshöfða
hafa að fornu þeitið Eyrarhorn, og ætlar,
að Ingólfur hafi raunar heitið Álfur eða
Úlfur, en bætt forskeyti framan við nafn
sitt til þess að tengja sig frægu konunga-
kyni.
Morsárjökull i öræfum — þessar
grein Benedikts frá Hofteigi.
náma getur hans, og þess, er þar
byggði, að hennar frásagnar-
hætti. En það er um 1030, sem
Bjarni á Hofi Broddhelgason gift-
ir Höllu, dóttur sina, að Rauða-
læk. Ókunnugt er, hvað bóndinn
hét, en dóttur áttu þau, sem Guð-
riBur hét. Þá bjó á Kálfafelli i
Fljótshverfi Flosi, sonur Kára
Sölmundarsonar og Hildigunnar,
og er hér tekiö mark á Njálssögu.
Hann á son, sem Kolbeinn heitir,
sem vænta mátti af þeirri ætt.
Njálssaga segir, að hann hafi ver-
ið einn hverr ágætastur maður i
þeirri ætt. Kolbeinn kvænist Guð-
riði á Rauðalæk, og þar búa þau.
Kolbeinn varð lögsögumaður 1066
og hefur þá enn ekki verið þritug-
ur að aldri, en hann varð skamm-
lifur og dó 1072. Þá eru börn hans
ung, Guðrún, Flosi og Halla og
fleiri.
Kolbeinn er grafinn að Rauða-
læk, og timinn liður. Guðrún gift-
ist Sæmundi fróða um 1080. Flosi
kvæntist Guðrúnu Þórisdóttur frá
Hofi i Vopnafirði, stjúpdóttur
Gissurar biskups. Halla tekur
ættaróðalið á Kálfafelli, og fátt
segir af henni, utan það helzt, að
er móðir hennar hefur verið öll á
Rauöalæk, lætur hún grafa föður
sinn upp og flytja að Kálfafelli.
Fólkið er yfirbragðsmikið i sög-
unni, og Guðrún og Flosi, Kol-
beins börn, ættfeður allra Is-
lendinga. Halla kemur fram i
máldögum Kálfafells að gjöfum
til kirkjunnar, og ég tel vist, aö
hún hafi verið móðurmóðir Höllu,
móður Þorláks biskups helga, og
kemur upp um strákinn Tuma,
Pál biskup, að hafa skrifað Þor-
lákssögu, þar sem hann, mót
venju, sneyðir hjá að segja frá ætt
Þorláks, en þau hafa þá veriö
þremenningar, foreldrar hans,
Jón Loftsson og Ragnheiður,
systir Þorláks, og Páli hefur ekki
getizt að þvi að vera að taka það
fram, hversu mjög hann var i
meinum getinn, sjálfur biskupinn
! Nóg var, sem allir vissu, að
hann var hórgetinn. — Landnáma
telur öðru visi ættina.
Saga Litla-Héraðs er svo saga
Svinfellinga til 1270 sem áður
sagði. Heimildirnar um byggðar-
lagið koma nú fram i máldögum
kirknanna, og eftir að Staðamál-
um lauk um 1300, er kirkju-
skipanin föst i landslögum og
máldagarnir fastákveðnir. Það er
ekki fyrr en 1343, að þeir eru
gjörðir I heild i Litla-Héraði. Þá
eru kirkjustaðir fjórir, og er fyrst
talin Breiöá, þar sem Kári
Sölmundarson bjó. Hún á heima-
land allt, en samt er sagt, að
presturinn taki 1 hndr. á lands-
vfsu, en eftir staðamál bjuggu
prestar á þeim stöðum, sem
kirkjan átti alla, svo það litur út
fyrir, að máldaginn sé eldri en frá
1343, eða eitthvað afbrigðilegt sé
um þennan stað. Breiðá fylgja
tveir bæir og bænhús á báðum og
gelst eftir þjónustu hvors, 6 aur-
ar, þ.e. 36 álnir, en ærin loðin og
lembd er 20 álnir.
En nú er að geta þess, sem er
einkennilegt um þessa byggð, að
á hverjum stað (bæ) eru margir
æbir eða býli. Þetta er upphafs-
byggðasaga á Islandi, áður en hér
komu vikingar i ránum, og svo er
enn i Litla-Héraði. Þar eru marg-
ir.bæir á hverjum staö, þó gleggst
sé það nú á timum um Hof og
Hnappavelli, og gefur þetta
skýringu á tiðindasögu, er siðar
var sögð úr Héraðinu.
Næst eru Hnappavellir. Þar er
bændakirkja, sem ekki á nema
fjóröung i heimalandi. Hún á
skógarltök i Breiðárlandi. Hóla-
land og Kvisker og 12 ungneyta-
rekstur i Hrútafell. Þangað liggja
4 bæir og eru 3 bænhús og takast 6
aurar af hverju (þ.e. 36 álnir), en
presturinn tekur 4 merkur. Það er
alls 192 álnir eða 9 ær og 12 álnir
að auki. Hnappavallakirkja á
enga jörð.
Næst er Hof. Þar er enn bænda-
kirkja, sem á helming i landi, en
hún á I löndum Skaftafell hálft,
Sandhöfða hálfan, Svinanes hálft
og Svinafell hálft. Svo á hún itök i
veiði og rekum, og þar á meðal 50
hesta beit i Krossholtsland öllum
vinnuhestum um helgar, stendur
þar, og svo á að reiða kýrfóður til
Hofs frá þessum bæ. Kirkjan er
rik aö búnaði, og tel ég sumt af
þvi siðar. Þangað liggja 2 bæir að
tiundum, og eru bænhús á báðum.
Hér sér maður merkilegt veldi á
litlum kirkjustað, og af ýmsu, er
segir siðar, sést það, að hingað er
komin kirkjan frá Eyrarhorni. En
hún er aldrei talin i neinum
prestagjörningum né á biskups-
feröalögum.
Fjórða kirkjan er svo Rauða-
lækur. Hann ber yfir alla hina
kirkjustaðina. Nú er það eins og
áður, að kirkjan á heimalandið,
og nú er þetta kirkjustaður, og
skulu vera 2 prestar. Nú er þetta
aö miklu leyti sami máldagi og
áður. Nokkuð hefur bætzt við eöa
er skýrar framtekið. Kirkjan á 3
hluti i Ingólfshöfða sem áður, en
Eyrarhorn 2, en hún á allt fugla-
bergið, engjarnar i Gegnishólum,
sem eflaust er bær, Hólar gegnt
Hólum. Annan i Háey, fyrir aust-
an götu, þriðja i Litluey, fjórða i
Kerlingarey á móti við Nesmenn
og Steinhyltinga (Nesmenn eru
Lauganesmenn), Kolluhvalsey og
alla Starkaðarhólma. Hún á
skóga alla, sem eru út frá Sauða-
bólsskógi til Möðruhóla og allar
tungur yfir Sandbólsskógi til
þeirra, er Skammsstöðum fylgja.
Annan skógarteig á hún inn á dal,
á Hestvelli, frá skriðu hinni miklu
til Rauðuhella. Allt annað á kirkj-
an, sem áður, i rekum og osttoll-
um og itökum i annarra lönd, og
áhöfn slika sem áður, en i viðbót á
hún nú 1. hndr. á landsvisu i gæs-
um, en það veit enginn á Islandi,
hvað lagt var i hndr. af gæsum.
Þar að auki er talið sáld korns i
jöröu, svo þarna er kornrækt.
Búnaður er sem fyr, vel fyrir
þjónustuna. Þangað liggja 10 bæir
að tiundum og lýsistollum, utan
af Sandfelli og Jökulsfelli, þar eru
hálfkirkjur, og tekst i þjónustu 1.
hndr. af Sandfelli, en 12 aurar af
Jökulsfelli. Bænhús eru þrjú og
takast að venju 6 aurar i þjón-
ustulaun af hverju. Þessi þjón-
ustulaun Rauðlækjarprests eru
samtals 13 ær og 4 álnum betur. 4
hndr. á hún I bókum. Hér er það
ljóst, að um hinn mesta stórstað
er að ræða, en Svinafell er litils
virði, þar sem það er hálft orðið
Hofskirkjueign. — Náttúrlega
segir þetta það, að bóndinn á Hofi
er Svinfellingur og lætur kirkju
sina eiga sinn hlut I Svinafelli.
Það var meinlaust upp á eignar-
rétt að gera, en ofan á prestinn
verðurhann aðhalda djákna, þótt
sóknin sé litil.
Hér er búið að telja marga bæi.
Breiðá og tvo bæi, Hnappavelli og
4 bæi, Hof og tvo bæi og Rauðalæk
og 10 bæi. Alls eru þetta 22 bæir,
og komin eru fram mörg bæja-
nöfn. Breiðá fylgja liklega Fjall
og Kvisker. Hnappavöllum lik-
lega Steinsholt, sennilega nú
Fagurhólsmýri, Hólar og Gegnis-
hólar og Lauganes, en Hofi
Krossholt og Eyrarhorn, en
Rauðalæk Sandfell, Svinafell,
Svinanes, Skaftafell, Jökulsfell,
Möðruhólar, Sauðaból, Skamms-
staðir, Bakki, Hlaðnaholt. Ekki er
þó hægt að ábyrgjast, að Sauða-
ból og Möðruhólar séu bæjarnöfn,
en Hestvellir inni á dalnum gætu
verið bæir.
1 járðabók Isleifs sýslumanns
Einarssonar 1708 er enn nokkur
staðfesting á þessum bæjarnöfn-
um, þótt nú sjáist, að margt hefur
breytzt i timans rás og ný bæja-
nöfn komin til sögunnar, og aftur
út úr sögunni, og nú sjáist að
jökulkrumlurnar á Litla-Héraði
eru ekki ýkja fjarlæg saga, og enn
sem óðast að verki, þar sem hann
situr á einu dýrasta býli landsins,
Felli i Suðursveit, næst við Litla-
Hérað. En þar sá ég yztu tóftina á
túninu við jökulröndina 1922, og
býlið af-lagt, þó ekki fyrr en á 19.
öld. Eftir 1400 fer að gróa upp úr
sandinum og landgæði verða
mikil, ný byggð og ný bæjanöfn
komu til sögunnar allviða. Svo
eru kannski á hverjum bæ 3, 4,
eöa 5 býli og verða býli þá yfir
100, og Héraðsnafnið að verða
réttnefni, þótt litla verði þvi að
kenninafni.
Nú segir frá þvi i annálum, að
Hekla gaus 1341 með fádæmum,
og verður hér ekki rakið, en i
áframhaldi af þeim ótiðindum
segir: „Annar eldur var uppi i
Hnappavallajökli, hinn þriðji i
Herðubreið yfir Fljótsdals-
héraði.”
Ef þessir máldagar, sem ég hef
hér rætt um, eru rétt árfærðir
1341, hefur þessi eldur i Hnappa-
vallajökli ekki gjört Héraðinu
teljandi skaða, og hlaut hann þó
að vaída flóðum, ef hann var i
jökli. En hann gat verið annars
staðar I fjallinu, og þá ekki valdið
flóöum. En það er árið 1362, þá
taka annálarnir enn til máls um
eldganginn á Islandi. Margir
annálar geta um tiðindin. 1 annál
þeim, sem kenndur er við Hóla,
tekur upp úr eldri annálum sögu
svo: „Eldsuppkoma i þrem stöð-
um á Islandi. 1 Austfjörðum
sprakk i sundur Knappafells-
jökull og hljóp ofan á Lóma-
gnúpssand, svo að af tók vegu
alla. A sú i Austfjörðum, er heitir
Olfarsá, hljóp á stað þann, er
heitir að Rauðalæk, og braut nið-
ur allan staðinn, svo að ekki stóð
hús eftir nema kirkjan.” Annáll
fæðir af sé annál, og segir einn:
„Eldsuppkoma i Litla-Héraði, og
eyddi allt héraðið, höfðu þar áður
verið70 bæir, lifði engin kvik kind
eftir nema öldruð kona og
kapall.” Jón Prestur Egilsson,
sem um atburðinn ritar um 1600,
segir: „Sögn og ræða manna, að á
timum þessara 3 siðustu biskupa,
1316-1348, hafi það skeð, að jökull-
inn hljóp austur i Oræfum og tekið
af á einum morgni og i einu flóði
40 bæi, en 8 hafi eftir staðið, sem
nú standa, og þar komst enginn
undan, utan presturinn og djákn-
inn á Rauðalæk — það er nú eyði-
jörð fram undan Sandfelli, og
kirkjan stóð þar um allt flóð, og
var þó ekki gjörð utan af tré.”
Enn er það úr annál að hafa, „að
tók af tvær kirkjusóknir að Hofi
og Rauðalæk. Sandurinn tók i
miðjan legg á sléttu, en rak sam-
an I skafla, svo að varla sá hús-
in.”
Þar er sennilega allt komið,
sem gerzt hefur i þessum heljar-
hamförum. Héraðið eyðist, bæði
fyrir vatnagang og sandfall, og
meiru þarf ekki að trúa. Hinn
mikli staður, Rauðalækur, var úr
sögunni. Hann eyðist fyrir vatna-
gangi, og bæirnir, sem eyðast fyr-
ir vatnagang, liggja vestan-við
fjallið. Hinir, sem liggja austan
við, það eyðast sennilega fyrir
ösku og byggjast ekki langa
stund. Ain heitir úlfarsá. Það er
norrænt nafn, og manni dettur i
hug, að svo heiti dalurinn úlfars-
dalur, en það er nú Morsá og
Morsárdalur. Það nafn sannar at-
burðina, þvi Morsá þýðir Dauðaá.
Morsárdalur — Dauöaárdalur.
Og hét hann Úlfur, sem kom við
Eyrahorn, endur fyrir löngu. og
dvaldist i dalnum þann tima, sem
hann stóð við á þessum slóðum?
Það má alltaf spyrja, en það get-
ur brostið svörin. Að eyða Hofs-
sókninni er ekki mikið, tveimur
bæjum, kannski þó 10 býlum, þ.e.
Krossholti og Eyrarhorni, en það
er nokkurn veginn vist, að það
tekur af alla bæi um stundarsak-
ir.
Nú fréttist ekkert úr Litla-
Héraði eftir þessi ósköp, sem á
Ingólfshöföi, sem Benedikt Gislason telur, aö foröum hafi heitiö Eyrar-
horn og veriö vesturmark þess hafsvæöis, sem nefndist Hornafjöröur.