Tíminn - 24.12.1974, Síða 52

52
TIMINN
JÓLABLAÐ 1974
höfðu dunið, og ekki er við-
réttingarinnar von fyrir manna
tilverknað. Náttúran færir sjálf
til betri vegar, og 1387 er kominn
kirkjustaður á Hofi. Mikael Skál-
holtsbiskup heimsækir þessa
kirkju og lætur rita máldaga
hennar. Enn er Hofskirkja
bændakirkja, sem á helming I
landi, eins og áður, inn að Kotá,
sem fellur fyrir innan Kúabakka
og sjónhending upp i þaö gljúfur
við neðanvert fjallið, sem sú
sama á fellur úr, og upp i mitt
Rótafjall á móts við Sandfells-
menn. Hof á land austur að gljúfri
þvi, sem Gljúfursá fellur úr og I
Hamraenda, og siöan óslitið út aö
Ingólfshöfða, Ingólfshöfða allan
að fráteknum tveim hlutum fugl-
bergs, sem eignaður var annar
kirkjunni að Eyrarhorni, þriðji
kirkjunni að Rauðalæk. Hof á all-
an reka frá Salthöfðafjöru og út
að Ingólfshöfða. Orknadráp i
milli Lambeyja og til þess gras
ber hæst I Súlufell, 15 hrossa beit
á Kviármýri um sumar, fyrir ut-
an löghelgar, frá Krossholti ligg-
ur kýrfóður til Hofs og ábyrgist að
öllu. Eldiviðartak og kolagjörð i
Skaftafellsheiði. Fylgja öll þessi
gæöi einn veg kirkjuhluta sem
eignarhluta að Hofi. Þessar á
kirkjan jarðir: Fjall um 9. hndr.
fjöru, hálft Skaftafell, Svinanes
hálft og helming allra þeirra
fjara, sem liggja til Jökulsfells.
Búnaður kirkjunnar er allur
fátæklegri en áður, og á prestinn
er ekki minnzt, en til kirkjunnar
liggja aðeins 4 bæir. Það er öll
byggöin i Litla-Héraöi þetta ár,
1387.
Hér sést, að sumt er komið i
Hof, sem áður fylgdi Rauðalæk,
einsog Ingólfshöfði. Hverjir þess-
ir 4 bæir eru, verður ekki gizkað
á. Sandfell er einn og nú heitir
Skaftafellsheiði. Þar er liklega
ekki bær, og Krossholt á aö gjalda
sina töðu. Máldaginn er um Hof i
Litla-Héraði, svo ekkert öræfa-
nafn er komið á sveitina þetta ár.
Og þarna er undarlegt örnefni,
Súlufell.Það er býsna gott nafn á
þvi mikla fjalli, sem við nú köll-
um Oræfajökul. En þetta stendur
vist ekki lengi. Hof fer aftur af.
Aðeins 10 áruin seinna, 1397, gjör-
ir Vilchin Skálholtsbiskup mál-
daga fyrir allar kirkjur i Skál-
holtsbiskupsdæmi. Hann númer-
ar þær allar, frá 1 til 297, og
Lómagnúpur (Núpsstaður nú) er
Svartifoss við Skaftafell f öræfum
— eitt af náttúruundrum sveitarinnar.
jarðir, sem fara I eyði fyrir sand,
byggjast aftur með tiö og tima,
hinar, sem flóðið tekur af, byggj-
ast aldrei aftur. Það er glöggt um
Rauðalæk. Eyrarhorn er liklega i
tölu slikra jarða, Hólarnir og
Lauganes, en þeir bæir eru allir
við sjó. Ekkert af þessum jörðum
byggist aftur. Skammstaði tekur
jökullinn, þvi að þeir eru út með
Skaftafellsfjöllum, fjallahliðinni
norðan við Morsárdal.
Þaö sem gefur bendingu um,
hvar Rauðalækur hafi staðið er
einkum tvennt. 1 fyrsta lagi, að
máldaginn segir, að þaðan sé
þjónað tveimur hálfkirkjum i
Sandfelli og Jökulsfelli. Það á að
greiöa 1 hndr., sama sem 120 áln-
ir, fyrir þjónustu i Sandfelli, en 12
aura, 72 álnir, fyrir þjónustu I
Jökulsfelli. Þetta er mikill mun-
ur, og ég tel, að hann komi fyrst
og fremst af þvi, að presturinn
eigi lengri leið i Sandfell en Jökul-
fell. Þjónustumunur gat tæpast
veriö mikill á kirkjunum. Báðar
jaröirnar hafa veriö stórbýli, og
ekki likur á minna býli i Jökuls-
felli, heldur jafnvel þvert á móti.
Þegar misjöfn eru þjónustugjöld
kirkna, sýnist þar ráða mestu
vegalengdir. Allviðast eru
greiddir 6 aurar fyrir þjónustu
bænhúsa, þ.e. 36 álnir. Allviða
sést, aö goldnar eru tvær merkur,
96 álnir fyrir þjónustu hálfkirkna,
en það er greitt 24 álnum betur að
þjóna Sandfelli frá Rauðalæk, 24
álnum minna að þjóna Jökuls-
felli.
Hér held ég, að það sé vega-
lengdin, sem veldur. Ég held þvi,
að Rauðalækur hafi staðið i
mynni Morsárdals, norövestur af
Skaftafelli. I öðru lagi er það, að
örnefnið Bæjarstaður held ég
komi á staöinn, þar sem bærinn
mikli stóö. Það mun nú týnt, hvar
hét Bæjarstaður, en það er enn til
Bæjarstaðarskógur, sem eflaust
fær nafn af þvi að vera nærri
bæjarstað. Sá skógur stendur
skammt frá Jökulsfelli, að þvi að
menn telja nú. Þessi skógur er
liklega Sauðabólsskógur, sem
nefndur er i máldaganum, og þar
— Ljósmynd: Snorri Snorrason.
gat hafa staðið býlið Sauðaból, en
Jökulsfell inni I dalnum, sem seg-
ir um skógaritak Rauðalækjar.
Rauðalækur á ekki Sauðabóls-
skóg, heldur tungurnar yfir
skóginum, út að Möðruhólum.
Bæirnir, sem þarna hafa staöið
með Skaftafellsfjöllunum, hafa
verið fögur býli, og flóðið gat
varla unnið þeim tjón. Þó byggist
enginn þeirra aftur, og minnsta
kosti Skammastaðir hafa farið
undir jökul. Frekar er ekki um
þetta að ræða.
En þá er að vikja að Hofskirkju
1343. Hún er auöug að vönduöum
kirkjugripum, og það vekur fyrst
athygli, að hún er helguö Klem-
ensi, það er, held ég, engin önnur
kirkja I landinu. En annað altarið
I Viðeyjarkirkju á klausturtið er
helgað mörgum dýrlingum, þar á
meöal Klemensi. Klemens var
páfi og leið pislarvættisdauða um
ár 100. Honum var drekkt með
akkeri bundið um háls. Siðan
varð hann helgur maður, og á
hann heitið I sæförum. Margar
kirkjur á Islandi hefðu þurft á
slikum dýrlingum að halda, en
nefna ekki hans nafn.
Ég geri ráð fyrir þvi, að þetta
hafi Hofskirkja fengið frá Eyrar-
horni, og það eru líkindivá þvi, aö
þær kirkjur séu elztar, sem
helgaöar eru hinum elztu dýrling-
um, eins og Klemensi og Sixtus
páfa, Kolfreyjustaðarkirkja.
Dálitið skylt þessu er það, að
Hofskirkja á sólarstein. Það er
næsta merkilegur hlutur. Frá þvi
segir I ölafssögu helga I Flat-
eyjarbók, að Ólafur spuröi Sigurð
biskup um timamark. Tók þá
biskup sólarstein, en það er hans
náttúra að sýna sólina, þótt þykk-
viðri sé. Ef til vill er þetta sami
steinninn, sem kallaöur er leiðar-
steinn I alfræðibókum og tiðkast
haföi til siglinga á vikingatima.
Frá Eyrarhorni hefur verið út-
ræði. Þeir heita á sinn Klemens
og nota sinn sólarstein, er þeir
róa út I Austfjarðaþokuna. Þetta
er auðvitað allt fyrir daga skip-
anna, sem þarna komu, 874,
samanber Hornafjörður, og af
Það er nú, sem öræfanafniö
kemur i Litla-Hérað. Þetta
ósanna, ónotandi nafn á eitt af
fegurstu héruðum landsins og al-
sérkennilegasta.
Enn sigrar náttúran. Jón prest-
ur Egilsson segir um 1600 bæina 8,
og kirkjan er þá komin i Sandfell.
Bæirnir eru eflaust Skaftafell,
Svinafell, Sandfell, Hof, Fagur-
hólsmýri, Hnappavellir, Kvisker
og Breiðá, og eins og fyrri mörg
býli á sumum bæjum. Ég tel hér
Breiðá. Sú jörð hefur komizt úr
öskunni I byggð fljótlega, og 1525
selur ögmundur biskup Pálsson
hana Asgrimi Asgrímssyni. Það
er rannsakað 1587, hvort salan sé
lögleg. Þá býr á Breiðá Mikill Is-
leifsson, svo jörðin er i byggð
fram á 17. öld.
237. kirkjustaöurinn. Næsti, 238.,
er Breiðabólstaöur i Fellshverfi.
Það er engin kirkja I Litla-
Héraði. Sandfok hefur sýnilega
eytt sveitina, en ekki deyr allt
kvikt, þvi að sagt er um Lóma-
gnúp, aö Gyrðir Skálholtsbiskup
hafi lagt kirkjunni til 12 ær og kú
frá Jökulsfelli og frá Seljalandi,
sem er I Fljótshverfi, 18 ær. En
Gyrðir var ekki biskup I Skálholti
1362. Hann fór þaðan 1360, og gæti
skakkað um ártal, er voðinn varð,
eða biskupinn rangnefndur. Þaö
var reyndar biskupslaust I Skál-
holti 1362. Það er eflaust Þórarinn
biskup Sigurðsson, sem þetta ger-
ir, eftir öskufall, en hafi Gyrðir
biskup gert þaö fyrir 1360, sýnir
það aöeins, hvaö Jökulsfell hefur
þá veriö ríkur staður, er frá hon-
um mátti leggja öðrum kirkju-
stað.
En hvar stóð Rauðilækur? Jón
prestur Egilsson segir, að hann
hafi staðið fram undan Sandfelli,
og þá þar, sem Skeiðará rennur
nú. Þetta er eflaust ekki rétt. Það
erótvirættaðáin, Olfarsá, kemur
ofan dalinn, sem nú er kallaður
Morsárdalur. Þar ofan kemur
flóðið, og i stefnu fyrir þvi er
Rauðalækur. Það er ekki liklegt,
að á öðrum bæjum hafi orðið
manntjón. Auðvelt er að bjarga
sér undan flóði innan úr Morsár-
dal af öllum bæjum, sem nú
standa viö vesturhlíð öræfajökuls
og að austan verðu, þar sem
standa Hnappavellir, Kvisker og
Breiðá, virðist ekkert hlaup hafa
komið. Það er öskufallið, sem
eyðileggur byggðina frekar en
Séð inn I Morsárdal I öræfum.
flóðið, að þvi að helzt má álykta.
Þetta virðist glöggt af þvi, að þær