Fréttablaðið - 23.01.2005, Blaðsíða 40

SUNNUDAGUR 23. janúar 2005 19
Á tónleikum Sinfóníuhljómsveitar
Íslands í Háskólabíói sl. fimmtu-
dagskvöld lék ungur fiðluleikari,
Akiko Suwanai, einleik með
hljómsveitinni. Stjórnandi var
Rumon Gamba.
Tónleikarnir hófust með Sin-
fóníu nr. 6 eftir Joseph Haydn.
Það er gott til þess að vita að
Haydn skuli eiga upp á pallborðið
um þessar mundir. Þessi tiltekna
sinfónía er að vísu ekki meðal
þeirra efnisríkustu, en hefur þó
sitt létta aðdráttarafl, auk þess
sem verk af þessu tagi, þar sem
allt heyrist og allt sést, gera
miklar kröfur um nákvæmni og er
holl æfing fyrir hvaða hljómsveit
sem er. Leiðarar hljómsveitarinn-
ar fengu að spreyta sig á einleiks-
slaufum og stóðu sig allir vel en
einkum þó konsertmeistarinn
Sigrún Eðvaldsdóttir og Áshildur
Haraldsdóttir flautuleikari og
spiluðu þær báðar með tilþrifum.
Að leik loknum bauð hljómsveit-
arstjóri einleikurum að standa
upp til að taka á móti þökkum
áheyrenda, öllum nema Áshildi,
sem virtist af einhverjum ástæð-
um gleymast. Er henni því þakkað
hér með.
Fiðlukonsert Sergejs Prokofiev
er um margt glæsilegt verk á ytra
borði en skortir dýpt þegar grannt
er hlustað. Stefjaefni er í sjálfu
sér gott en svör tónskáldsins við
hinni erfiðu og sígildu spurningu,
hvað svo?, eru í rauninni ekki
nógu hugmyndarík. Þetta kom þó
ekki í veg fyrir að hin unga jap-
anska Akiko Suwanai léki verkið
af mikilli list. Tónn hennar er
óvenjulega mikill og voldugur.
Sumpart er það Höfrungnum að
þakka, Stradivari fiðlunni sem
hún lék á, en auðvitað fyrst og
fremst henni sjálfri. Leikur
hennar var mjög nákvæmur og
skýr og vel skiljanlegt hvers
vegna hún sigraði í Tsjækovskí
keppninni ung að árum.
Síðast á efnisskránni var Sin-
fónía nr. 6 eftir Dimitrí Sjosta-
kovítsj. Það er alkunna að fagur-
tónlist blómstraði í Sovétríkjun-
um gömlu. Það er einnig stað-
reynd og umhugsunarefni fyrir
lýðræðissinna að hrun Sovétríkj-
anna var mikið áfall fyrir fagra
tónlist á Vesturlöndum. Það var
sem þá hefði brostið síðasta við-
spyrnan við plebbagangi markað-
arins, sem síðan hefur flætt yfir
allt. Sjostakovítsj er afar merki-
legt tónskáld fyrir margra hluta
sakir. Einn dularfyllsti eiginleiki
margra verka hans er hve sterk-
lega þau gefa til kynna hlutlægan
samfélagslegan boðskap enda
þótt ekkert á ytra borði þeirra
beri slík merki. Þessar spurning-
ar vakna strax þegar hlustað er á
sjöttu sinfóníuna. Hvað er maður-
inn að segja? Er þetta harmur yfir
hlutskipti rússnesku þjóðarinnar
eða er þetta háð og skens? Hann
skyldi þó ekki vera að gera grín
að Stalín? Það er réttur hvers
hlustanda að gefa sín svör eftir
sínum aðstæðum. Þess vegna á
svona tónlist erindi til allra
manna. Þótt verkið sé ekki kafla-
skipt með hefðbundnum hætti er
það sinfónískt eftir skilgreiningu
Mahlers. Það fer víða og segir
jafnframt heila sögu. Byggingin
er heildstæð frá upphafi til enda,
þráðurinn sem Leopold Mozart
talaði um slitnar aldrei, rök-
semdafærslan er fullkomin í
lokin.
Vel tókst að koma þessu öllu til
skila á tónleikunum. Stjórnandinn
Rumon Gamba þekkti verkið
greinilega vel, vissi hvert hann
vildi stefna og hreif hljómsveitina
með sér og áheyrendur einnig.
Þetta voru góðir tónleikar. ■
Háð og harmur
FINNUR TORFI STEFÁNSSON
SINFÓNÍUHLJÓMSVEIT ÍSLANDS/
HÁSKÓLABÍÓ
EINLEIKARI: AKIKO SUWANAI
HLJÓMSVEITARSTJÓRI: RUMON GAMBA
[ TÓNLIST ]
UMFJÖLLUN
Samkvæmt sígildri eðlisfræði
hverfur allt sem fer inn í svarthol
sjónum þess sem situr fyrir utan. En
ef skammtafræði er tekin með í
reikninginn kemur í ljós að svarthol
senda frá sér geislun.
Svarthol og afstæðiskenning Ein-
steins:
Svarthol eru dularfull og spenn-
andi fyrirbæri sem komu fyrst fram
sem mögulegar lausnir á jöfnum al-
mennu afstæðiskenningar Einsteins
en hafa síðan fundist í náttúrunni.
Samkvæmt skilgreiningu eru þau
svæði í tímarúminu þar sem þyngd-
araflið er svo sterkt að ekkert getur
sloppið þaðan, ekki einu sinni ljós-
geislar. Á Vísindavefnum er til þó
nokkuð efni um svarthol, til dæmis
svar við spurningunni „Hvað er
svarthol?“ og bendum við lesendum
á að kynna sér það nánar á vefnum.
Massi efnis hverfur ekki í svartholum
Eitt af því sem gerir svarthol svona
spennandi er sú staðreynd að ekkert
efni sem berst inn fyrir sjóndeild
(e. event horizon) svarthols á þaðan
afturkvæmt. En þótt athugendur í
fjarska geti ekki séð efnið lengur er
strangt til tekið ekki rétt að segja að
það hverfi, að minnsta kosti ekki
sporlaust! Massi efnisins hverfur til
dæmis ekki heldur bætist hann við
massa svartholsins. Það sama gildir
um rafhleðslu og hverfiþunga. Það
er líka mikilvægt að gera greinar-
mun á mismunandi athugendum því
að svartholum er lýst með almennu
afstæðiskenningunni og þar gildir
gamla klisjan: allt er afstætt. Athug-
andi sem fellur með efninu inn í
svartholið verður ekki var við neitt
sérstakt þegar farið er inn fyrir
sjóndeildina. Frá hans bæjardyrum
séð hverfur efnið alls ekki.
Svarthol senda frá sér varmageislun
Ef eingöngu er stuðst við sígilda eðl-
isfræði og almennu afstæðiskenn-
inguna kemur ekkert út úr svarthol-
um. Ef skammtaáhrif eru hins vegar
tekin með í reikninginn eins og
Stephen Hawking gerði árið 1975
kemur í ljós að svarthol senda frá
sér varmageislun sem nefnd hefur
verið Hawking-geislun.
Svarthol hafa einkennandi hita-
stig sem nefnist Hawking-hitastig
og vex það í öfugu hlutfalli við
massa svartholsins. Þetta hitastig er
venjulega afar lágt, fyrir svarthol
sem hefur sama massa og sólin
okkar er það til dæmis aðeins sextíu
nanókelvín eða sextíu milljörðustu
hlutar af Celsíus-gráðu yfir alkuli,
en alkul er -273,15 °C. Þetta er svo
lágt hitastig að nánast er útilokað að
nokkurn tíma verði hægt að mæla
Hawking-geislun frá slíkum svart-
holum.
Líftími svarthola
Ef ekkert nýtt efni fellur inn í svart-
hol minnka þau með tímanum vegna
útgeislunarinnar og gufa að lokum
alveg upp. Eftir því sem massinn
minnkar eykst hitastigið og útgeisl-
unin þar með. Það tekur venjulegt
svarthol þó afar langan tíma að gufa
upp því áætlað er að líftími svart-
hols sem hefur sama massa og sólin
sé 1071 sekúndur eða um það bil
1053 sinnum lengri en aldur al-
heimsins.
Upplýsingagáta Hawkings
Þar sem svarthol senda frá sér geisl-
un gæti mönnum dottið í hug að
fræðilega væri unnt að lesa úr geisl-
uninni upplýsingar um þá hluti sem
hafa fallið inn í svartholið. Þannig
væri hægt að endurheimta það sem
áður var talið týnt og tröllum gefið.
Slíkar heimtur brjóta hins vegar í
bága við reglur skammtafræðinnar
um tímaþróun. Það er vegna þess að
varmageislun frá svartholi er alltaf
blandað skammtaástand, en ef efni í
hreinu ástandi hafði fallið inn ætti
samkvæmt tímaþróun í skammta-
fræði að koma hreint ástand út aftur.
Þessi „þversögn“ kallast upplýsinga-
gáta Hawkings og er mikilvægt
vandamál í nútímaeðlisfræði sem
ekki er hægt að fjalla ítarlega um í
þessu svari. Áhugasömum lesendum
er bent á nýlega grein eftir Lárus
Thorlacius sem kallast „Svarthol og
skammtafræði“ og birtist í Tímariti
um raunvísindi og stærðfræði.
Greinin er aðgengileg á slóðinni:
http://www.raust.is/2004/2/14/
Kristján Rúnar Kristjánsson,
doktorsnemi í eðlisfræði við HÍ.
AIKIKO SUWANAI
Tónn hennar er
óvenjulega mikill
og voldugur.
SVARTHOL Teikning listamanns á svart-
holi og efni umhverfis það.
Hverfur allt í svartholum?
Hverfur allt sem fer inn í svarthol eða kemur eitthvað út úr þeim aftur?
Á Vísindavef Háskóla Íslands er að finna svör við mörgum spurningum um svarthol,
skammtafræði og annað efni tengt því, meðal annars: Hvernig myndast svarthol, verða
ruslatunnur í framtíðinni lítil svarthol, hvað er skammtafræði og hvað gerist ef efni fellur
inn í sérstæðuna? Hægt er að lesa svörin við þessum spurningum og fjölmörgum öðrum
með því að setja efnisorð í leitarvél vefsins á slóðinni www.visindavefur.hi.is.
Garðar heitir maður á miðjum
aldri. Hann var ágætlega dug-
legur frá fyrsta degi og því
ágætlega eftirsóttur til starfa,
einkum líkamlegra. Fyrir ára-
tugum, ekki mörgum, var ég á
togara, var hleramaður, sem
þótti upphefð. Garðar var ráð-
inn um borð og var gerður að að-
stoðarmanni mínum. Við áttum
því nokkur samskipti, einungis
góð. Svo skildu leiðir. Garðar
var áfram til sjós, ekki ég.
Löngu síðar hittumst við á förn-
um vegi. Það var sumar og
veðrið eins fallegt og það best
gerist hér hjá okkur. Garðar var
greinilega ekki að flýta sér, ekki
ég heldur. Við tókum tal saman,
hann var fámáll en svaraði öllu
sem ég spurði um. Svo sem að
hann var enn sjómaður, giftur
og tveggja barna faðir. Glaður
og stoltur. Undi hag sínum vel.
En hvers vegna ertu í landi?
Ég tók sumarfrí, svaraði
hann.
Þú ert aldeilis heppinn með
veðrið, sagði ég í ágætri tilraun
til að halda gagnslitlu en kurt-
eisislegu samtali okkar áfram.
Sumarfrí, já og á að fara eitt-
hvert, spurði ég. Garðar leit til
himins, brosti fallega, lygndi
aftur augum og sagði:
„Ég ætla að fara með
fjölskylduna og bílinn með
Norrænu til Noregs og keyra
þaðan yfir til Bandaríkjanna.
Þangað hef ég aldrei komið.“ ■
Saga af... ferðadraumi
SIGURJÓN M. EGILSSON sigurjon@frettabladid.is
NÝJAR ÍSLENSKAR
ÞJÓÐSÖGUR
með Sigurjóni
VÍSINDAVEFUR
HÁSKÓLA ÍSLANDS