Tíminn - 31.05.1975, Blaðsíða 8

8
TÍMINN
Laugardagur 31. mai 1973
Mig langar til að festa á blað
nokkur orö i tilefni af tveimur
leiksýningum, sem nú eru á ferð-
inni i höfuðstaðnum. Ég geri al-
vöru úr því þrátt fyrir það, að ég
hef lesið grein sr. Heimis Steins-
sonar í Mbl. föstudaginn 23. mai.
Þar er farið þeim orðum um
Einar Kvaran og Harald Nfelsson
að þeir hafi verið fúskarar á sviði
sálfræðinnar. Mér skilst, að fúsk-
ið þyki ekki eftirsóknarvert og
menn ættu helzt ekki að láta til sin
heyra um annað en það, sem þeir
séu sérfræðingar i með viður-
kennda lærdómsgráðu.
Réttur mannsins
til að hugsa
Ég veit vel að samkvæmt skiln-
ingi sr. Heimis er ég fúskari á öll-
um sviðum. Ég hef engin próf
sem veita réttindi, enga lærdóms-
gráðu sem fylgi einhvers konar
viðurkenning á nokkru sviði. Hvi
skyldi ég þá fúska við að skrifa
um bókmenntir og leiklist?
Það geri ég vegna þess að ég vil
hafa i heiðri rétt mannsins til að
hugsa, álykta og tala. Ég tel það
lika mikilsvert einkenni á Is-
lenzku menningarlifi að menn
hugsi um fleira en þeir hafa lært
til I skólum og tali um það
ófeimnir. Þeir, sem hafa lært og
náö að tileinka sér hina sönnu
vizku, þurfa ekkert að óttast. En
flestum sannmenntuðum lær-
dómsmönnum er það fagnaðar-
efni aö ólærðir og littlærðir menn
láti sér annt um sérgrein þeirra.
Svo er það skoðun min, að þegar
menn séu orðnir læsir hafi þeir
möguleika til að auka við þekk-
ingu sina á áhugasviði sinu og
geti komizt langt án skólagöngu,
ef önnur skilyrði leyfa.
Ofmetnaður
sérfræðinnar
Sérfræðingar mega lika gæta
sin að ofmetnast ekki. Mér kemur
oft I hug atriði úr einni smásögu
eftir Jakob Thorarensen. Hálærð-
ur visindamaður hugði til eigin-
orðs við ólærða alþýðustúlku.
Hann langaði til að fræða hana
um stórmenni sögunnar, svo sem
Kopernikus. Hún hafði litinn
áhuga á þeim körlum, svo að
meistarinn spurði hana einu
sinni, hvort henni væri sama þó
að jörðin væri flöt ennþá. Það hélt
hún helzt að sig gilti einu, en bætti
slöan við, að visindum væri svo
sem til trúandi að fletja hana út
einhvern daginn. Nú trúi ég þvl að
vlsu að jörðin sé hnöttótt og fái að
halda þeirri lögun. Ég var ekki
orðinn læs þegar mér var sýnd
ógleymanleg mynd i danskri
landafræði. Hún átti að sanna
kúlulag jarðarinnar. Hún sýndi
jarðbunguna milli skips og
mannsaugans I mismunandi hæð.
En það þarf ekki langt að muna til
að kannast við eina og aðra kúlu
sem visindin hafa hnoðað og siðan
flatt út aftur. Þetta á ekki sizt við
á sviði sálarfræðinnar. Þvi er það
djarflega talað að dæma gáfaða
háskólamenn eins og Einar
Kvaran og Harald Nielsson undir
þvi að vera viðtalshæfa um allt,
sem lýtur að sálarfræði.
Var svo ekki einhvern tima tai-
aö um að vizka birtist smælingj-
um en væri hulin spekingum?
Tveir harmleikir
Þjóðleikhúsið hefur sýnt Silfur-
túnglið eftir Halldór Laxness
undanfarið og Leikfélag Reykja-
vikur Fjölskylduna eftir Claes
Andersson. Þetta eru hvort
tveggja athyglisverðar sýningar.
Þær hafa allt sem til þess þarf að
vekja umtal. Og mig langar ein-
mitt til að eiga lítils háttar þátt I
þeim umræðum.
Að sætta sig
við heiminn
Silfurtúnglið er eins konar
tlmamótaverk á rithöfundarferli
Halldórs Laxness. Með þvi er
hann að færast á þá braut að boða
þá hamingju, sem fólgin er i því
að sætta sig við heiminn og sætt-
ast við heiminn. Sá boðskapur er
að visu til strax I Atomstöðinni og
örlar á honum fyrr. En með
Silfurtúnglinu má segja að
höfundurinn stefni að þvl, sem
siðar verður. Þvi eru menn
kannske betur við þvi búnir að
skilja verkið þeim skilningi, þeg-
ar þeir þekkja seinni verk hans,
en þegar það kom fyrst fram. Þá
Hvað er verið
að segja okkur
í leikhúsunum?
Sviösmynd úr „Silfurtunglinu”.
Halldór Kristjdnsson:
ööru hvoru hálfnauðugt að halda
áfram á þeirri braut.
Vist má segja að það sé allt
annað en nýstárleg kenning að oft
sé réttast að hafna frægðinni og
gullinu. Fjáðir betri borgarar
eiga auðvelt með að segja það.
Þessi kenning horfir öðru visi við
þeim, sem varla hefur til hnifs og
skeiðar. Þó er það oft orða sann-
ast að ágimd vex með eyri hverj-
um og fátækan vantar margt en á
gjarnan allt. Og sumur boðskapur
er sigildur og svo er ekki sama
hvemig hann er borinn fram.
Að drepa yndi sitt
Fjölskyldan, sem Leikfélagið
sýnir er finnskt samtlmaverk.
Leikurinn var frumsýndur i
Helsingfors fyrir ári siðan. Þetta
er nútlmaverk með ýmsum tlzku-
einkennum. Hér hafa Iþrótta-
menn fjallað um, bæði samningu
og sýningu.
Sveinn Skorri kallar ritgerð
slna um Silfurtungliö: að drepa
yndi sitt. Nærri liggur að segja
megi aö Fjölskyldan mætti hafa
þau einkunnarorð. Heimilisfaðir-
inn hefur veriö ofdrykkjumaður
og með því lagt meira á konu sfna
en hún er fær um að bera. Svo er
og um a.m.k. sum börnin. Svo fer
hann á hæli og hættir að drekka.
En þegar heim kemur leynir bil-
un konunnar sér ekki lengur enda
kemur hvort tveggja til —
áhyggjur af börnunum og tilfinn-
ing fyrir þvl að henni sé ofaukið,
— að þvl leyti sem fjölskyldan
kynni að þurfa hennar með sé
ekki til hennar leitað, og þá fer
konan á hæli.
Efni leiksins verður ekki rakið
hér frekar. En tvær spurningar
leituðu á huga minn meðan ég
horfði á leikinn I Iðnó.
Hvað stórkostlegt og almennt
þarf áfengisbölið að verða svo að
ekki þyki hlægilegt að sjá góðan
mann drukkinn?
Hvað lengi endist fólk til að
hlæja að ófyndnu klámi, bara af
því að það er klám?
Það er t.d. ekki aðhlæjandi þeg-
ar eldri systkinin særa svo
blygðunarsemi yngri systurinnar
með sóðalegu tali um foreldrana
að hún stekkur örvingluð frá
þeim. Og þó hlógu leikhúsgestir.
Fáum spurningum
svarað
Það er fáum spurningum svar-
að I Fjölskyldunni. Miklu frekar
má segja að höfundur bregði upp
myndumog segi: Svona er þetta,
eða jafnvel: Það er bara svona.
áttu ekki allir von á því að
Halldór Laxness legði áherzlu á
afskiptaleysi og sátt við heiminn.
Að hætta að leita langt yfir
skammt, láta sig einu gilda um
frægð og fé, en mæta þeim, sem á
vegi verða með góðvild og snúa
sér inn á við I leitinni að vizkunni
og hamingjunni, vitandi það, að
beri sú leit engan árangur heima
fyrir, er hún vonlaus. Þessi boð-
skapur var nýstárlegri fyrir les-
endur hans þá en nú. En þetta er
slgildur boðskapur. Hann fyrnist
ekki á fáeinum áratugum.
En það er alllangt bil til þessa
frá fyrstu bókum Halldórs Lax-
ness. Þá voru menn I llkingu við
söguhetjur seinni verkanna
þýöingarlaust fólk I þýðingar-
lausu plássi.
Pólitiskur
táknleikur
1 leikskrá skrifar Sveinn Skorri
um leikinn og segir aö ýmsir
skynji hann sem pólitlskan tákn-
leik. Það er raunar langsóttur
skilningur. Þó blasir það jafnan
við að smáþjóð, nærri nýlendu-
stigi, hefur alltaf talsverða lik-
ingu af fátækum alþýðumanni og
heimsmaður með viðskiptasam-
böndum veröldalla minnir að þvi
leyti á heimsveldið. Vist koma
fram I leiknum ýmis þau viðhorf
sem úrslitum kunna að ráða um
það hvort við höfum trú á því að
„kæna smárikis” eigi sér framtíð
og rétt. En ein lykilorð leiksins
eru ummæli Lauga gamla:
Ekki lengi verið að kasta frá
sér frægðinni og gullinu.
Númer eða maður
Okkur hafa verið sagðar marg-
ar sögur um fólk, sem hefur bar-
izt haröri baráttu til að þroska
listgáfu slna og láta bera ávexti.
Viö höfum llka orðið vör við
ýmsa, sem vita um verðleika sína
og telja sig hafa rétt til að lifa af
list sinni. Arni Larsson sagði i
Þjóðviljanum um daginn að lista-
menn ættu skilyrðislausan rétt á
að birta verk sln. Og auðvitað fyr-
ir gott kaup. Það er vissulega
hressandi andblær sem mætir
okkur, þegar við komum úr þessu
umhverfi og Silfurtunglið sýnir
okkur tilbúin númer. Við teljum
okkur þekkja ýmsa viðleitni I þá
átt að búa til númer — I bók-
menntum og viðar. Hitt er ný-
stárlegt aö það sé ekki fyrir öllu
aö verða númer. Og Lóu var alltaf
(Jr leikritinu „Fjölskyldan”.
En allt á sér orsök. Og þó að það
kunni algengt að vera að menn
drepi yndi sitt, á það ekki og þarf
ekki svb að vera.
Þessi fimm manna fjölskylda
er bundin tryggðaböndum. Það
örlar oft á þvi.En þar virðist öll-
um sameiginlegt að þeim er rlkar
Ihuga réttur sinn til að njóta llfs-
ins og þann rétt vilja menn ekki
láta ganga sér úr greipum.
Heimtufrekja og eftirlæti við sjálf
sig er rlkur þáttur I fari systkin-
anna. Tilhliðrunarsemi gætir llt-
ið.
Frúin kemur heim af hælinu.
Hún minnist fyrri daga og þráir
þá og hún kaupir konjaksflösku i
þeirri von að fjölskyldan geti átt
skemmtilega kvöldstund yfir
henni við samdrykkju. Þetta
reynist samt að vonum hið
ósnjallastaráð og leikurinn endar
eins og hann byrjaði. Það er eins
konar árétting þess, að þetta sé
bara svona. Þar verði engu um
þokað. Og það er svo sem i sam-
ræmi við kenningar þeirra sál-
könnunarmanna, að mönnum sé
ekki sjálfrátt, en öfl sálar — djúp-
anna leiki sér að þeim.
Og þó er .þetta e.t.v. ógætileg
fullyrðing I ljósi sálkönnunar-
vfsindanna. Raunar verðurað lita
svo á, úr þvi hjónin hvort um sig
dreymir tilhugalif sitt og fyrstu
sambýlisár þegar þau eru á hæl-
inu, að þar komi fram innsta þrá-
in. Hin skýringin væri þó líka
nærtæk, að ást Svövu sé snúin upp
I hatur og ómeðvituð löngun til að
hefnast á Ragnari kæmi henni til
að kaupa áfengið. Og svo er það
, ,sj álfsey ðingarhvötin ”. Reynda r
geri ég lítið úr henni og held mér
við orð fúskarans, „Fjallaskálds-
ins”:
„Þegar lifsins löngun hverfur
llfið er eðli slnu fjær”.
Að því leyti sem sjálfseyðingar-
hvöt er réttmætt orð, hygg ég að
annað tveggja sé um að ræða:
villuráfandi þrá eftir að lifa i
þjónustu og fórn — sem er eðlileg-
ur þroskavegur — eða þá beina
örvæntingu og uppgjöf — sjálfs-
morðshugleiðingar. Ég fann ekki
að leikur Anderssons gæfi skýlaus
svör við þvi hvað byggi I hugar-
fylgsnum hinnar geðbiluðu konu
þegar hún stofnaði til samdrykkj-
unnar. Það er eins þegar við horf-
um á samferðamenn okkar utan
leikhússins.
Áhætta kærleikans
Það væri hægt að ræða lengi um
Fjölskylduna, margt mætti segja
um einstök atriði og persónur.
Það væri mjög aö einfalda málið
fyrir sér, ef sagt væri að leikurinn
væri einkum um drykkjuskap og
afleiðingar hans, þó aö drykkju-
skapurinn sé að vlsu notaður til
að móta efnisgrindina.
Þegar ég hafði séð Fjölskyld-
una varð mér fyrir að lesa pré-
dikun eftir Harald Nielsson. Hún
var flutt á boðunardag Maríu og
heitir áhætta kærleikans. Þar
segir m.a.:
„Undarleg er áhætta kærleik-
ans. Oftast er það talin mesta
hyggnin, að tefla aldrei á
tvær hættur, leggja aldrei út i
neina tvisýnu. — — — — En
hleypir þú kærleikanum inn I llf
þitt, takir þú að elska menn og
málefni, gerir áhættan vart við
sig”.
Þaö er þessi áhætta sem fyllir
ltfið ábyrgð og gefur þvi gildi og
yndi. Vanti tilfinningu fyrir þeirri
ábyrgð verður llfið tómlegt og
leiðinlegt.
Fjölskyldan fjallar um áhættu
kærleikans. Vegna þess að þessu
fólki þykir vænt hvoru um annað
verða árekstrarnir sárari — jafn-
vel óbærilegir. Ég ætla ekki hér
að rekja boðskap Haraldar Niels-
sonar um gildi þolandi lífs og
ávexti þeirrar þjáningar, sem
kærleikurinn veldur oft, þó að öll-
um muni vera skaðlaust að
þekkja þau fræði.
Fjölskyldan fjallar líka um
annars konar sársauka en þann,
sem sr. Haraldur hafði einkum I
huga. Fjölskyldan fjallar mjög
um þá raun að þola þá, sem okkur
þykir vænt um, þegar við höfum
með eigingjarnri frekju, sjálfs-
elsku og tilhliðrunarleysi hrint
þeim frá okkur. Hún fjallar um
ranghverfu lifsins — en þá rang-
hverfu, sem er mikill veruleiki i
samtlð okkar. Geti hún hjálpað
okkur til skilnings á þeim harm-
leik, sem mannlif samtiðarinnar
er að öðrum þræði, ættum við að
vera að nokkru bættari.