Tíminn - 08.07.1975, Qupperneq 8

8
TÍMINN
Þriöjudagur 8. júli 1975.
LEIÐIN TIL TÆKNIALDAR
Heimir Þorieifsson:
Saga islenzkrar togaraútgerðar
fram til 1917.
Þessi bók er i flokki sem
kallaöur er Sagnfræðirannsókn-
ir eða Studia historica, þegar
menn bregða fyrir sig latinunni.
Sagnfræöistofnun Háskóla Is-
lands stendur að þeirri útgáfu
og er Þórhallur Vilmundarson
ritstjóri. Þetta er þriðja bók i
flokknum. Komnar eru áður
Frá endurskoðun til Valtýzku
eftir Gunnar Karlsson og
Eignarhald og ábúð á jörðum I
Suður-Þingeyjarsýslu 1703-1930
eftir Björn Teitsson.
Þessi bók virðist vera mjög
vel unnin. í henni eru margar
fróðlegar myndir, itarleg
heimildaskrá og nafnaskrá eins
og vera ber. Og sagan er rakin
svo að tekið viröist nánast allt,
sem máli skiptir án þess aö frá-
sögnin sé staglsöm eða lang-
dregin. Þvi er ástæða til að ætla
að hér komi fram maður, sem
kunni vel til verka sem sögu-
maöur.
„Auölindir sjávar ótæmandi
bruna”, sagði Hannes Hafstein i
aldamótakvæði sinu. Menn
trúðu þvi þá og e.t.v. lengi siðan
að svo væri. Jafnvel mun lengi
hafa legiö viö að menn vildu
trúa að „enginn dregur, þó ætti
sér, annars fisk úr sjó.” Þó er
það gamalt að menn tryðu að
veiðiskapur utanvert I flóum og
fjörðum gæti hindrað fiskigöng-
ur lengra inn. Þvi var bannað að
láta hrognkelsanet og fiskilóðir
liggja á sjó á vissum svæðum.
Þó að finna megi einstök dæmi
um öfund og ónot i garð útlendra
fiskimanna hér við land meðan
þeir stunduðu færaveiðar
eingöngu, er það yfirleitt næsta
máttlaust og stundum sprottið
af öðru en aflabrögðum þeirra.
En með togveiðum Breta hér
við land urðu fljótt þáttaskil. Þá
var farið að bera saman i
blöðum tslendinga forna tið,
þegar Egill ógnsterkur vóð
fram og Bretar og Skotar i
bunkum lágu, og samtiðina
þegar hundmargir Bretar og
Skotar hrifa bjargir vorar. En
þó aö ógeð og andúð báta-
sjómanna á togaraveiðum
magnaöist mjög, — og að von-
um, einkum þegar togað var á
grunnmiöum, héldu Islenzkir
sjómenn frumstæðu eðli
veiðimannsins þegar þeir voru
sjálfir komnir á togarana, trú-
lega nokkuð jafnt hvort sem
voru islenzk skip eða brezk.
Margir tslendingar urðu
skipstjórar á brezkum togurum
og mun enginn vita tölu þeirra.
Það er önnur saga en þó svo ná-
komin islenzkri togaraútgerð,
að manna úr þeirra hópi er
getið I þessari sögu Heimis.
Það hefur verið sagt að eftir
að tslandsbanki tók til starfa og
tslendingar fengu heimastjórn
hafi þjóðin ekki soltið. Þetta er
satt, en þvi aðeins gat Islands-
banki átt varanlegan þátt i
þeirri breytingu að hér var
rekin atvinna, sem gat ávaxtaö
hið erlenda fjármagn sem hann
ráðstafaði: Skúturnar,
vélbátarnir og togararnir voru
tækin, sem réðu úrslitum. Með
þeim hættu tslendingar aö
dorga dáðlaust upp við sand
eins og Einar Benediktsson
orðaði það. Vélknúðu skipin út-
rýmdu þeim, sem aðeins voru
knúin árum og seglum. Þáttur
hvers um sig verður ekki
aðgreindur til fulls, en vilji
menn vita hvernig þjóðarsagan
gerðist verða þeir að kunna skil
á þætti togaraútgerðarinnar.
Heimir segir frá hásetaverk-
fallinu 1916, fyrstu alvarlegu
kaupdeilu á tslandi þegar
stéttarfelögin voru i mótun og
áttu sér enga löggjöf til rétt-
lætingar. Sá þáttur sögunnar
mætti ætla að vekti áhuga fleiri
en bein útgerðarsaga. Frá-
sögnin er öll hófleg og það er
raunar einkenni bókarinnar
allrar. Það sést e.t.v. bezt á þvi
hvernig sagt er frá vökum og
vinnuþrælkun á togurunum.
Annars mun það hafa verið
áþekkt þvi, sem titt var á
velbátum. Þegar islenzkir
sjómenn losnuðu við erfiðið viö
árina, fannst þeim að þeir
þyrftu ekki að þreytast framar
og fyrstu áratugina á vélknún-
um skipum gættu þeir einskis
hófs um vökur.
Þessi saga nær fram til 1917.
Það er sjálfsagt vegna þess að
þá verða þáttaskil, þar sem
hálfur togaraflotinn er seldur til
Frakklands en hinum er að
mestu leyti lagt um skeið.
Sagan um togarasöluna hefur
aldrei verið rakin áður. Þor-
steinn Gislason segir i stjorn-
málaþáttum sinum: „Fyrir lok
ófriðarins var islenzki togara-
flotinn seldur bandamönnum.
Sú sala var þó aðeins að yfir-
varpi, þvi að landstjdrninni var
tilkynnt, að ef hann fengist ekki
keyptur meö góðu samkomulagi
yrði hann tekinn með valdi.”
Agnar Kl. Jónsson leiðir þetta
hjá sér i bók sinni um Stjórnar-
ráð tslands.
t Alþingistiðindunum 1917
finnst ekkert um þessa togara-
sölu. Heimir upplýsir aö málinu
hafi þó verið ráðiö til lykta á
lokuöum þingfundi. Aður hafði
verið fjallað um það i þing-
nefndum, sjávarútvegsnefndum
og bjargráðanefndum beggja
deilda. Heimildir hans allar um
þetta eru úr skjalasafni
Stjórnarráösins. Allt bendir
þetta til þess, að Þorsteinn
Gislason hafi vitað hvað hann
var aö segja. t fyrsta lagi
hversu leynilega er farið með
þetta mál. 1 öðru lagi er svo
samþykkt Alþingis á lokaða
fundinum. Hún er á þessa leið:
„Þar sem fundurinn litur svo
á, að lifsnauðsyn sé fyrir þetta
land, til lifsviðurhalds, að þau
hlunnindin náist, sem fást og
fást kunna gegn undanþágu
undan skipasölubannslögunum
með þeim hætti, sem stjórnin
hefur lýst, þá telur hann eftir at-
vikum óhjákvæmilegt að veita
hana.”
Hér er vitnað til þess, sem
stjórnin hefur lýst. Gera má ráð
fyrir þvi aö þeim upplýsingum
hafi fylgt eitthvað það, sem
aldrei var skrifað.
Það er lika vert umhugsunar,
að það var Bjarni frá Vogi,
sem flutti þessa tillögu, en hann
var e.t. mestur Þjóöverjavinur
allra þeirra, er þá sátu á þingi.
En þessi sala var auðvitað
fjandmönnum Þjóöverja I hag
og ekki út I bláinn að efast um
að hún yrði talin samrýmast
hlutleysi landsins. En fyrir þvi
öllu gerir bók Heimis grein.
Það er ástæða til að gleðjast
yfir þessari sögubók, þar sem
hún fjallar um merkan þátt at-
vinnusögunnar og þar kemur
fram ungur maður, sem kynnir
sig.svo að við hljótum að vænta
góös af störfum hans framvegi.
H.Kr.
Jón Guðmundsson:
Byggðd- og lista
safn Árnessýslu
Arið 1974 var ár mikilia við-
burða og ber þar hæst I vitund
okkar að minnzt var 11 hundruð
ára búsetu þjóðarinnar i landinu.
Þegar litið er til nágrannalanda
okkar og sögu þeirra er það ekki
langur timi. tslenzka þjóðin á sér
merkilega sögu, henni tókst strax
i upphafi, að endurnýja hið forna
þjóðskipulag, er rikjandi var á
Norðurlöndum, þegar tsland
byggðist. Það eru sennilega ekki
til með neinni þjóð eins miklar og
traustar heimildir um uppruna
hennar eins og hjá Islenzku þjóð-
inni, og þær gripa yfir alla sög-
una.
Við tslendingar, sem oft höfum
verið kallaðir söguþjóð höfðum
vissulega margs að minnast á
þjóðhátiðarárinu. Haldnar voru
hátiðir i hverju héraði og næst-
um þvi i hverri sveit á landinu,
auk þess var haldin sameiginleg
hátlð allra landsmanna á Þing-
völlum.
Það er vist að árið 1974 verður i
hugum fólksins eftirminnilegt ár.
Eins er með árin og svo margt
annað, að þau eru ekki öll jafn
eftirminnileg. Svohefur þaö verið
i gegnum alla okkar sögu að við
munum misvel til hinna einstöku
ára.
Arið 1930 var eitt af þessum
eftirminnilegu árum i hugum
fólksins, þá minntist þjóðin þess,
að liðin voru þúsund ár frá stofn-
un Aiþingis.
Ég hefi oft heyrt þegar fólk
hefur verið að rifja upp ýmsa
liðna atburði að það hefur tekið
þannig til orða að þessi eða hinn
atburðurinn hafi gerzt fyrir eða
eftir 1930.
Þó ytri aðstæður þessara ára
hafi verið harla ólikar var þó eitt
sameiginlegt með þeim. Bæði
þessi ár var þjóðin að sigla hrað-
byri inn i ástand fjárhagslegra
erfiðieika. En tslendingar eru þó
enn svo miklir hugsjónamenn
þrátt fyrir alla efnishyggju, að
þeir settu allar efnahagsáhyggjur
til hliðar og voru i hátiðaskapi
bæði þessi ár. — (Vonandi að slikt
geti haldizt).
Það hefur trúlega kostað mikið
að halda jafn margar og
iburðarmiklar hátiðir og gert var
á siðastliðnu ári og gera sér svona
eftirminnilega dagamun.
Einu sinni hafði sænskur blaða-
maður eftir Halldóri Laxness, að
það væri dýrt að vera íslending-
ur.
Séum við Islendingar ákveðnir I
þvi, að vera sjálfstæð þjóð, þá
verðum viö að halda áfram að
kenna ungu kynslóðinni sögu
þjóöarinnar og gera henni ljóst,
aö við værum tæpast sjálfstæð
þjóð núna, ef við hefðum ekki átt
sterka menningarlega erfð. Viö
skulum vona að siðastliðið ár hafi
orðið ár vakningar með þjóðinni
og unnið á móti hinni miklu
alþjóðahyggju, sem sýnist hafa
hertekið marga.
Ariö 1874 var eitt þessara eftir-
minnil. ára. Upp úr þvi var eins
og þjóðin væri að vakna af
margra alda svefni. Skáldin ortu
innblásin kvæði, sem næstum
hvert mannsbarn i landinu lærði
utanað. Þar var slegið á alveg
nýja strengi og það var eins og
þjóðinni hefði verið gefið töfralyf.
En árið 1974 verður okkur
Árnesingum minnisstætt fyrir
fleira en að haldin var mikil
landsnámshátíð.
Þann 14. júni 1974 var Listasafn
Arnessýslu opnað i nýjum og
ágætum húsakynnum. Opnun
Listasafns Arnessýslu i eigin
húsakynnum er stór menningar-
viðburður I sýslunni.
Listasafn Arnessýslu saman-
stendur af tveimur verðmætum
gjöfum. Málverkagjöf frú Bjarn-
veigar Bjarnadóttur sem hún af-
henti 19. okt. 1963, og er hún gefin
til minningar um móður frú
Bjarnveigar, frú Guðlaugu
Hannesdóttur frá Skipum i
Stokkseyrarhreppi. Hin gjöfin er
safn tréskurðarmynda og nokk-
urra höggmynda, sem Halldór
Einarsson frá Brandshúsum i
Gaulverjabæjarhreppi gaf
Arnessýslu með gjafabréfi dag-
settu 2. mai 1969.
Gjöf Halldórs Einarssonar skal
vera sjálfstæð deild i Listasafninu
og nefnist „Minning Brandshúsa-
hjónanna.”
Halldór Einarsson afhenti safn
sitt formlega 14. júni 1974.
Halldór iæröi tréskurö hjá hinum
þekkta hagleiksmanni Stefáni
Eirikssyni i Reykjavik og fékk
hjá honum sveinsbréf i þeirri
grein 1921. A þeim árum var held-
ur litið aö gera I þeirri grein i
Reykjavik. Það var lltið um pen-
inga og enginn eða sára fáir gátu
veitt sér þann munað að kaupa
listaverk eða láta skreyta heimili
sin með tréskurði. Það varð þvi
að ráði hjá Halldóri að hann fór til
Ameriku árið 1922.
Þegar Halldór hafði lokið
tréskurðarnámi átti hann ekkert
handbært fé, bróðir hans var þá
farinn vestur fyrir nokkrum ár-
um og hann sendi Halldóri fyrir
fargjaldinu. Fyrsteftir að vestur
kom hafði Halldór litið að gera og
tók það hann á annað ár að endur-
greiða bróður slnum skuldina. En
fljótlega fór hann svo að fá vinru
við tréskurð og vann hann
lengst af i húsgagnaverksmiðju
og vann við að skreyta húsgögn.
Gerði hann mikið að þvi að
skreyta skrifborð sem smiðuð
voru úr eik. Voru þau oft á tiðum
seld á háu verði.
En Halldór notaði timann vel
þegar hann var vestra. Hann fór
fljótlega að sækja námskeið i
höggmyndalist og skurði. Þar
lærði hann aðhöggva i marmara.
Eru margar marmaramyndir
hans undurfagrar og sýna mikiö
hugarflug.
Um þriggja ára skeið vann
Halldór að skemmtil. verkefni.
Hjörtur Þóröarson uppfinninga-
maður og verksmiöjueigandi i
Chicago átti sérstætt og merki-
legt bókasafn, þar voru meðal
annars margar gersemar frá
sextándu og sautjándu öld. Hjört-
ur fól Halldóri það verkefni að
skreyta húsgögnin sem voru þar.
Þar I var skrifborö Hjartar sem
var kjörgripur.
Hugmyndirnar að myndunum,
sem Halldór skar i bókasafni
Hjartar sótti hann flestar i nor-
ræna goðafræði. Þá skar hann þar
myndir um atvinnuhætti tslend-
inga. Umhverfis myndirnar hafði
hann oft skreytingar með blöðum,
ormafiéttum og rúnaletri.
Hjörtur Þórðarson, sem var
maður sérstæður og hugmynda-
rikur átti eyju I Michiganvatni,
sem Klettey (Rock Island) heitir
þar byggði hann miklar bygging-
ar m.a. mikinn skála, var hann
byggður i svipuðum stil og fornar
klausturbyggingar. 1 þessari
byggingu var mikiil samkvæmis-
salur og i honum stór arinn en yfir
honum gerði Halldór skreytingar,
meðal annars risti hann með rún-
um erindi úr Hávamálum.
Við þessi verkefni hjá hinum is-
ienzka uppfinningamanni undi
Halldór sér hið bezta, enda hafði
hann frjálsar hendur um hvemig
hann leysti verkefni sitt af hendi
þó h ann ræddi oft um verkefni sitt
við Hjört.
Ég minnist þess, að haustið 1951
þegar ég kom til Valdimars
Bjömssonar i Minnesota ásamt
nokkrum öðrum tslendingum tók
hann okkur tveim höndum og
ræddi margt við okkur, og fór þá
oft á kostum f frásögninni. Finnst
mér ég tæpast hafa hlýtt á annan
fremri frásagnameistara. Eitt af
þvi sem hann sagði okkur frá var
sumarbústaður eða sumarhöll
Hjartar Þórðarsonar raffræð-
ings. Þá sagði hann okkur frá
verkum hins snjalla tréskurðar-
meistara, sem hafði unnið að
skreytingum hjá honum árum
saman, og hvað þessar skreyting-
ar hefðu tekizt vel.
Jafnframt þvi að Halldór
stundaöi vinnu sina hjá öðmm
vann hann að útskurði i
frlstundum sinum. Eftir þvi sem
árin liðu fóru að safnast hjá hon
um margir munir. Þá fór hann að
velta þvi fyrir sér hvort hann gæti
ekki komið þessum verkum sin-
um heim til tslands. Þegar kona
hans var látin ákvað hann að
flytjast heim til tslands. Seinustu
árin hefur Halldór dvalið á
Hrafnistu, þar sem hann hefur
litla vinnustofu.
Halldóri fór llkt og hinum fornu
vikingum, að hann fór til lang-
dvalar meðal framandi þjóða til
að afla sér fjár og frama, en þeg-
ar árin færðust yfir leitaði hann
aftur heim til ættjarðarinnar.
Römm er sú taug er rekka
dregur föðurtúna til. Þegar heim
var komið ákvað Halldór að gefa
ættbyggð sinni verk sin. Það var
ekki nóg með að Halldór gæfi Ar-
nessýslu verk sin, hann lét lika
fylgja þeim stóra fjárhæð, sem
renna skyldi til þess að koma
myndum sinum fyrir.
Tréskurður er ein elzta list-
grein islenzku þjóðarinnar. Mér
finnst að Halldór fari sinar eigin
leiðir i listsköpun sinni og i mörg-
um mynda hans kemur fram
mikiö hugmyndaflug og sumar
mynda hans eru djúphugsuð
verk.
Þá hefur hann skorið margar
myndir sem eiga að sýna sögu
þjóðarinnar á táknrænan hátt.
Með gjöf sinni hefur Halldór
reist foreldrum sinum óbrot-
gjaman minnisvarða.
Arnessýsla er stolt af þvi að
hafa alið son, sem hefur haft efni
á að gefa svona verðmæta gjöf.
Hafðu þökk fyrir gjöf þfna,
Halldór Einarsson.
Jón Guðmundsson.