Atuagagdliutit - 21.04.1994, Blaðsíða 11

Pujortmmuuufiit
Tusagassiortumit Lene Dam-imit
Ukiut arlalialuit matuma siorna misissuisartut upperisin-
naasaanniknaalungiarsu.it tassanngaannarlutik toqusarne-
rannut nassuiaataasinnaasut tunngavissarsineqartalerput.
Tassa tupa, kiaguppallaarneq nalungiarsuullut qanoq in-
nanganera pissutaaqataalluarinnarmata naalungiarsuit si-
nitsillutik toqusartut amerlassusaat eqqarsaatigalugu.
For et par år siden begyndte der for første gang at tegne sig
et forklaringsmønster, som forskerne turde tro på. Nemlig
at tobak, overophedning og barnets sovestilling spillede en
væsentlig rolle for antallet af vuggedødsfald. (Foto: Knud
Josefsen)
HELSE - Naalungiarsuuup qa-
noq innangasamissaanik quja-
nartumik nutaamik ilitsersuu-
siortoqameratigut ukiuni ki-
ngullemi naalungiarsuit sinit-
sillutik toqusartut (vuggedød)
affaannanngorsimapput. Naa-
lungiarsuk tubap pujuanik na-
juussortinneqartanngippat
aammalu oqorsameqarpallaar-
tanngippat taamatut toqqute-
qartartut pinngitsoomeqame-
rulissagaluarput.
Naalungiarsuit sinitsillu-
tik toqusarnerat angajoq-
qaat annilaangagisavissua-
raat. Sinillualeruttornerup
nalaani iteriasaartarneq
amerlaqisut nalunngilaat,
unalu eqqarsaamminiitit-
tarlugu: Naalungiarsuk
anersaartorpa, uumaava?
Taama annilaangateqar-
tartut amerleriarsimaqaat,
tassa ungasinngitsoq tikil-
lugu nassuiarneqarsinnaa-
simanngimmat Danmarki-
mi naalungiarsuit ukiumut
100-ut sinnitsillutik sooq
taama toqquteqartarnersut.
Kisiannili vuggedød-ip,
Danmarkimi nunanilumi
killerni taaneqartart uni al-
lani, toqqu taakkaju t tårn era
imallunniit toqqutaakku-
juttut ilaannut pissutaasar-
nera tunngavigalugu (matu-
mani naalungiarsuit ukiup
afTiisimanngitsut eqqarsaa-
tigineqarput) pissutaasoq
paasiumallugu misissuiner-
passuit ingerlann eqarsi-
mapput. Misissuinerpassu-
illu ilaat isumaapput/eqqar-
saatersuutaapput, tassa
naalungiarsuit sinitsillutik
toqusarnerannut suut pis-
sutaarpiarsinnaanersut eq-
qarsaatigalugit.
Uitsersuut nutaaq
Ukiut arlialuit matuma siorna
misissuisartut upperisinnaa-
saannik nassuiaataasinnaasut
oqaatigineqartalerput. Tassalu
tupa, oqorsameqarpallaami-
kut kiaguppallaarneq, naalu-
ngiarsuullu innanganera pis-
sutaatinneqarput naalungiar-
suit sininnerisa nalaanni toq-
qusartut amerlassusaat eqqar-
saatigalugit.
Taamaammat Danmarkimi
peqqinnissamik ingerlatsiso-
qarfik (Sundhedsstyrelsen)
1991-mi decemberimi ilitser-
suummik saqqummiussaqar-
poq, tassanilu innersuussutigi-
neqarpoq naalungiarsuk sin-
nassartillugu pallungatinnagu
nalatinneqartassasoq imaluun-
niit sannertillugu, taamatullu
sinnassartuaannarneqartassa-
soq naalungiarsuk nammineq
assallassinnaalersillugu.
- Siomatigut naalungiar-
suup pallungasarnissaa inner-
suussutigisarsimavarput, taa-
maammat allatut ilitsersuusi-
omerput nuannarineqangaar-
poq, tassa nuannaarutigeqisat-
sinnik kisitsisini atuarsinnaa-
leratsigu ilitsersuusiarput
sunniuteqarluarsimasoq, Lars
Iversen Danmarkimi peqqin-
nisamik aqutsisoqarfiup pina-
veersaartsinermut immik-
koortortaqarfiani allaffiup pi-
sortaa oqaluttuarpoq.
PetMinnissaqarfik
sulitluarporf 1992-mi
kvartal-ip aappaaniit
naalungiarsuit sinitsillutik
toqusartut
ikileriangaatsiarput. 1989-imit
1991- mut
(agguaqatigiissillugu)
naalungiarsuit sinitsillutik
ukiumut toqusartut Hl-upput.
1992- mi 83-upput, 1993-milu
40-innanngorsimallutik. Tassa
piffisami sivikitsuinnarmi
naalungiarsuit sinitsillutik
toqusartut
affaannanngorsimapput.
- Taama pisoqarnera quja-
narpoq, makkuninnga takus-
sutissartalik: Siullermik; inuit
eqqarsarluarnerulersimapput
ilitsersuutinullu uppernarsar-
luakkanut qaammaasaqarluar-
nerulersimallutik. Aappassaa-
nik; Ilitsersuut pilertortumik
paasineqarsimavoq, paasiumi-
nartuunera uppernassusaatalu
inuit akornanni apersuuseme-
qarsimannginnera pissutigalu-
gu.
- Taamatullu pisoqarnerata
takutippaa peqqinnissaqarfip-
put ajunngilluinnartumik su-
limmat, Lars Iversen isuma-
qarpoq, taamatullu isumaqar-
nerminut tunngavilersuutigaa
Sundhedsstyrelse-p ilitser-
suutip qanoq siaruartigisima-
neranik misissuisimanera.
Uitsersuut siaruarneqarpoq
Angajoqqaat naalungiarsuutil-
lit 1450-it Ribe-p, Søndeijyl-
land-ip, Århus-ip, Vejle-ip
aamma Frederiksborg-ip amt-
iineersut immersugassaq
apeqqutitalik immersoreerlu-
gu utertissimasavaat, taakku-
nanilu atuarneqarsinnaavoq
angujoqqaat 90-100 procentiisa
tusarsimagaat naalungiarsuup
nalatinneqarnini toqqutigisin-
naagaa, tamannalu amerlaner-
tigut niviarsiamit tusarsima-
gaat, imaluunniit emisarfimmi
tusaatiniluunniit atuarnermik-
kut paasisimallugu. Aamma
immersugaasigut paasineqar-
poq angajoqqaat ilitsersuutit
maleruarsimagaat, tassami
angajoqqaat naalungiarsuuti-
minnik pallungatitsisartut 10
procentiinnaanerat kisitsisini
ersermat. Angajoqqaarpassuit
angajullernik qatanngutillit
ileqquminnik allanngortitsisi-
mapput, tassa taakkua affaasa
missaat naalungiarsuunermin-
ni ilaatigut pallangatinneqar-
tarsimagamik.
Angajoqqaalli meeraqarne-
rusut ilitsersuut pineqartoq
omigivallaarsimanngilaat
meerai angajulliit naalungiar-
suunerisa nalaanni ilaatigut
pallungatinneqartaraluarlutik
ullumanna tikillugu ajunngin-
nerat pissutigigunarlugu, taa-
maammallu angajoqqaanngor-
laatut siunnersorneqarusup-
pallaaratik.
Tuba pittuqu
ajornarneruøoq
Naak naalungiarsuit sinitsillu-
tik toqusartut ikileriarujussua-
raluartut Lars Iversen naam-
maginninninngilaq. Sundheds-
styrelse-p ilitsersuutaa 1991-
mi decemberimeersoq naalu-
ngiarsuit tubap pujuanik
najooqqaatinnguilluinnartan-
nginnissaanik aamma imaqar-
poq ingasammillu atikkersor-
tannginnissaanik imaqarluni.
Angajoqqaanilli 1450-ni mis-
issuinerup ersersippaa, toqqu-
taasinnaasunik taakkuninnga
marlunnik paasisitsiniaaneq
naalungiarsummik pallungatit-
sigani innangatitsisamerup
oqariartuummut sanilliullugu
angajoqqaanut naalungiarsuu-
tilinnut oqariartuut siammar-
simatiginngitsoq.
- Suli annerusumik paasisit-
siniaarusuppugut, tamatu-
muuna tupa pillugu. Kisiannili
nalunngilarput ajornakusuus-
saqisoq, tassami pujortarun-
naamissaq ajomakusoortuu-
voq. Tamanna ataqqisariaqar-
poq, Lars Iversen erseqqissaa-
voq.
Martoriaammik
pingasoriaammifluunnit
naOianamerudoH
Kisitsit ersarilluinnarput: Naa-
lungiarsuit, anaanaat/angajoq-
qaavi naartunerup nalaani ki-
ngomalu pujortartarneri pis-
sutigalugit tassanngaannaq to-
qusartut allanut naleqqiullugit
marloriaataanngikkuni pinga-
soriaataasarpoq. Naatsorsui-
nerillu qallunaat nunallu alla-
miut misissuineranneersut
tunngavigalugit, naalungiarsu-
it tupap pujuanik sunnerneqar-
simanngikkaangata Danmarki-
mi naalungiarsuit sinitsillutik
toqusartut qulit 20-illu akor-
nanni ikinnerusinnaanerat ili-
magineqarsinnaasoq.
Allanilli aamma ajomartor-
siuteqarpoq. Inuit allat tupatu-
gaasa pujuanik anaanaasup na-
juussuinera pissutigalugu
meeraq nalinginnaasumik
oqinnerulluni inunngortarpoq,
anersaartornermini ajornar-
torsiuteqalersarpoq, sapigaqa-
lersarpoq, meeqqanullu alla-
nut naleqqiullugu peqqissuu-
sarnani.
Qalunnaat pujortaqaat, taa-
maappullumi angajoqqaat naa-
lungiarsuutillit: naalungiarsuit
46 procentii angerlarsimaffim-
mini tupap pujuanik najooq-
qaasarput, soorluttaaq misis-
suinerup ersersikkaa naartu-
sut 34 procentii pujortartarma-
ta, naak pujortarneq naartu-
mut ajoqusiisinnaanera pillugu
annertuumik paasisitsiniaaso-
qartaraluartoq.
Naartunerup nalaani
pujortarunnaame<l
- Naartusut 20 aamma 25 pro-
centit akornanniittuut naartu-
nermi nalaanni pujortarun-
naarniartarput imaluunniit pu-
jortarnertik annikillisinniar-
tarlugu, ajoraluartumilli amer-
lanerit ernereernermi kingor-
na pujortaqqilersarpuL Taa-
maammat arnat naartunerisa
nalaanni suli annertunerusu-
mik paasisitsiniaasariaqarpu-
gut, tamassumami nalaani
naartusut imminnut piumaffi-
gisinnaanerupput, Lars Iver-
sen isumaqarpoq.
Tamanna eminissamut pia-
reersarnermut ilanngunneqar-
sinnaavoq, tassa neqeroorfiga-
lugit pujortarunnaamissaq pil-
lugu kursusimut peqataanis-
saannut, Lars Iversen siun-
nersuuteqarpoq. Hjertefore-
ning-ip aamma Kræftens Be-
kæmpelse-p inuit ikiorlugit
pujortarunnaarsinneqarsin -
naanerat misilittagaqarfige-
reerpaat - soorunalimi aatsaat
tamanna anguneqarsinnaasar-
put pujortartartut piumassuse-
qarluarnerisigut.
Pujortarunnaarsitsiniarlu
kursusi amerlasuunik sammi-
veqartariqarpoq, soorlu niko-
tinplastre-nik imaluunniit tyg-
gegummi-nik, tagiartomeqar-
nermik neqeroorfigineqarnis-
samik imalik allanilluunniit
suusimagaluamersunik ima-
lik, pingaaruteqarluinnarporlu
pujortartartut periarfissaqar-
tissallugit neqeroorutinik sor-
lemik toqqaarusunnersut,
Lars Iversen isumaqarpoq.
Kiaguterpattaarneq
Naalungiarsuit sinitsillutik to-
qusarnerannut patsisaaqataa-
sinnaasut pingajuat tassaavoq
kiagulerpallaartarneq. Taama
toqquteqartartut aamma ikin-
nerulersinneqarsinnaanerat
ilimagineqarpoq. Pingaarute-
qarpoq angajoqqaat paasissal-
lugu, naalungiarsuk oqarsari-
arlugu qipittorluarlugulu alla-
nillu oqartunik allequtsersor-
lugu sinittarfimmi kialaartu-
miitinneqartassanngimmat,
tassa sininnerata nalaani. Taa-
maattumik ulluni makkuna-
nerpiaq Sundhedsstyrelse ilit-
sersuummik aamma allamik
nutaamik nassitsiortorpoq -
qanoq iliorluni meeraaqqat ki-
agulerpallaarsinnaanerat pin-
ngitsoorneqarsinnaanneranik
imalik.