Tíminn - 15.11.1975, Síða 8

8
TÍMINN
Laugardagur 15. nóvember 1975.
Laugardagur 15. ndvember 1975,
TÍMINN
9
Glíman við hákarlinn
Skúli Guðjónsson:
VÉR VITUM El HVERS
BIÐJA BER
Utvarpsþættir 174 bls.
Heimskringla 1975.
ÞAÐ ER fornt mál, að töluð
orð verði ekki aftur tekin, og
vist er um það, að margir garp-
ar hins talaða orðs hafa fengið
að kenna á þeim sannindum.
Forfeður vorir létu sig ekki
muna um að veðja höfðum sin-
um, þegar þeim þótti mikið við
liggja, og allt fram á okkar daga
hefur það verið tizka að hafa
uppi heitstrengingar af hinu
fjölbreytilegasta lagi. (,,Ég
strengi þess heit að verða
hundrað ára, eða liggja dauður
ella”, er haft eftir einum heit-
strengingakappanum).
öngvu að siður er það stað-
reynd, að list hins talaða orðs er
hverful. Við hljótum að viður-
kenna þá staðreynd að töluð orð
eiga sér að jafnaði skemmri
aldur en rituð, þegar undan eru
teknar nokkrar ódauðlegar vis-
ur og spakmæli, sem lifa á með-
an tungan er töluð.
Það er þvi blátt áfram fagn-
aðarefni, þegar ræður, sem eðli
sinu samkvæmt ættu einungis
að vera dægurflugur, — eins og
til dæmis útvarpserindi um dag-
inn og veginn — eru svo vel
samdar og hafa svo mikið al-
mennt gildi, að þær sóma sér vel
innan spjalda snyrtilega inn-
bundinnar bókar. Og það er ein-
mitt þetta, sem hér hefur gerzt.
Heimskringla hefur gefið út út-
varpserindi Skúla Guðjónssonar
á Ljótunnarstöðum um daginn
og veginn. Það er bók, sem ó-
hætt er að mæla með við hátt-
virta lesendur.
Útvarpsráð hefur jafnan sýnt
lofsverða viðleitni i þá átt að
láta menn af ýmsum stéttum og
flokkum tala um daginn og veg-
inn. Hins er ekki að dyljast, að
ótrúlega margir af þessum er-
indasmiðum hafa misskilið
hlutverk sitt svo herfilega, að
með ólikindum er. Furðuoft
hafa erindin alis ekki fjallað um
dag og veg liðandi stundar i
þjóðlifinu, heldur um persónu-
leg áhugamál þess sem talar
hverju sinni. Það hefur ekki
verið óalgengt, að hægt hafi
verið að gizka á það fyrirfram
með talsvert mikilli nákvæmni,
um hvað næsta erindi muni
fjalla, ef maður vissi einhver
deili á flytjandanum.
Framhjá þessu skeri tekst
Skúla Guðjónssyni að sigla —
;
oftast nær. Hann skilur hlutverk
slikra erinda svo vel, að hann
gerir sér far um að ræða þau
mál, sem efst eru á baugi á
hverjum tima, frá „Kvenna-
skólastriði” til þjóðhátiðar, frá
listamannalaunum til Kristni-
sjóðs. Honum verður tiðrætt um
árferði til lands og sjávar, og
hann gleymir að sjálfsögðu ekki
dýrtiðinni og verðbólgunni, sem
hafa verið dagur og vegur ts-
lendinga um áratuga skeið.
Veðrið mun enn þann dag i dag
vera algengasta umræðuefni
þessarar þjóðar, eins og veriö
hefur um aldir. Það fær einnig
sitt rúm i erindum Skúla um
daginn og veginn.
Skúli Guðjónsson er bóndi,
eins og kunnugt er, og þvi eru
vandamál og viðfangsefni
bændastéttarinnar honum ofar-
lega i huga, svo og framtið is-
lenzks landbúnaðar. Hann
minnist oft á þau mál i erindum
sinum, en áhugasvið hans er svo
vitt, að ræðan verður sárasjald-
an einhæf. Um landbúnaðinn
segir höfundur meðal annars
þetta:
„Landbúnaður er fyrst og
fremst landvernd, vökumanns-
starf. Innan skamms þurfum
við á öllu byggilegu landi að
halda þjóðinni til lifsframfær-
is.” (Bls. 128).
Orðasambandið „innan
skamms” er að visu teygjan-
legt, en annars er engu likara en
að þessi orð séu svar við tiltekn-
um aulaskrifum tiltekins blaðs
á þvi herrans ári 1975. Það er
eins og Skúli Guðjónsson hafi
séð þarna nokkur ár fram i tim-
ann. Og þó. Heilbrigð skynsemi
hefur fyrr átt i höggi við and-
stæðu sina. Ekkert er nýtt undir
sólinni.
Hitt er annað mál, að auðvelt
er að vera Skúla ósammála um
suma hluti. Hann talar um
styttan vinnutima og fleiri tóm-
stundir, dregur i efa að þær
verði mönnum eingöngu til góðs
og nefnir aukna brennivins-
drykkju þvi til sönnunar, en
segir siðan i framhaldi af þessu:
„Menn mega að visu leggja hart
að sér ef þess er gætt, að
áreynslan verði hvorki þeim
sjálfum né öðrum til nokkurra
nytja, t.d. ganga á fjöll.” (Bls.
134).
Hér hefur hinn ágæti maður,
Skúli Guðjónsson, gleymt sér
andartak i hita ræðunnar. Það
er hin mesta fjarstæða, aö fjall-
göngur séu ekki til neinna nytja
þeim er þær stunda, og ættu
sveitamenn að geta borið um
það manna bezt, þvi að heil-
brigði sina, andlega og likam-
lega, eiga þeir ekki sizt að
þakka fjallgöngum, eða þvi sem
jafngildir þeim: vinnu undir
beru lofti.
Langsamlega merkilegasti
hluti þessarar bókar er fyrsti
kaflinn, sem ber heitið Vér vit-
um ei hvers biðja ber. Þar segir
höfundur frá æskudraumum
sinum, þegar hann ól með sér þá
von að geta gengið menntaveg-
inn og orðið lærður maður.
Hann bað guð þess oft og inni-
lega, að hann léti þessa ósk ræt-
ast, og i staðinn ætlaði Skúli að
gera Drottni þann greiða að
verða þjónn i vingarði hans, —
prestur.
En þessi draumaborg hrundi,
eins og svo margar aðrar, eitt
kvöld i nóvembermánuöi.
„Ég fann þá', að það var ekki
fiskur heilagleikans, sem hlaup-
iðhafði á snæri lifs mins, heldur
hákarlinn, harður og miskunn-
arlaus, næstum ódrægur með
köflum. Allan ævidaginn myndi
ég standa i þvi að færa þennan
hákarl vinnuþrældómsins undir
borð.” (Bls. 16).
En Skúli tók gleði sina á ný.
Hann fann, þegar hann hugsaði
sig betur um, að það hefði lika
getað orðið dálitið erfitt að vera
heilagur maður alla ævi. Um
það farast honum svo orð — og
ekki bregzt honum gamansem-
in: „Mér fannst ég vera léttur á
mér eins og nýrúinn gemlingur
á vordegi, sem hleypur frjáls og
fagnandi i átt til afréttarins.”
(Bls. 17). Siðan segir höfundur,
að: „Varanlegasta gleði lifs
mins öll þessi ár hefur verið
gliman við hákarlinn...” Það er
karlmannlega mælt, þvi að
vissulega hefur hlutskipti Skúla
Guðjónssonar ekki verið neinn
dans á rósum. Hann varð blind-
ur á bezta aldri, en hélt þó á-
fram búskap og hefur siðan,
áratugum saman, stundað flest
algeng sveitastörf, og auk þess
gerzt ágætur rithöfundur. Sann-
arlega hefur hann sigrað „há-
karlinn”.
Þessi nýja bók Skúla Guðjóns-
sonar, Vér vitum ei hvers biðja
ber, er snyrtilega út gefin hjá
Heimskringlu. Samt eru prent-
villur óþarflega margar, og á
einum stað (á bls. 41), rakst ég á
stilhnökra, þar sem orðasam-
bandið „....hitt er svo....” er tvi-
tekið með fárra lina millibili.
Slikar misfellur stafa auðvitað
af þvi að Skúli getur ekki lesið
handrit sin yfir sjálfur, og ættu
aðrir að laga smámuni af þessu
tagi i samráði við höfundinn.
Að lokum má gjarna bera
fram þá frómu ósk að islenzkir
bókaútgefendur láti okkur fá
fleiri erindasöfn á næstu árum.
Auðvitað er mörg ræðan, sem
hvorki þolir pappir né prent-
svertu, en hitt er lika vist, að
viða liggja i fórum manna er-
indi, sem betur eru geymd- en
glevmd.
—vs.
Auður Guðrún Aeta María Villaorg
Elísabet Róea Villa Margrét
ur og þær virðast enn vera til
staðar. Það bentu undirtektir
áheyrenda svo sannarlega til, er
við sáum leikinn siðastliðinn
þriðjudag innan um skólaæsku
— mestan part.
Aðalpersónur leiksins eru 12,
en auk þess koma fram einar 9
sildarstúlkur, sjö sjómenn og
fjögurra manna hljómsveit, en
alls standa um 50 nemendur
persónulega að þessari sýningu,
auk Steinunnar Jóhannesdóttur,
leikstjóra, Atla Heimis Sveins-
sonar sem æfði söngva og
Stefáns Benediktssonar, sem
gerði leiktjöld með Byggingar-
list 5. bekkjar.
Leikstjórn Steinunnar Jó-
hannesdóttur er hnökralaus og
oft frumleg. Sér i lagi þá fjölda-
senumar, sem oft eru upplifg-
andi á vondum stöðum i hand-
ritinu og söngurinn mjög góður.
Sér i lagi hópsöngvarnir og
framburður söngtextanna.
Gætu „stóru” leikhúsin af
honum töluvert lært, þvi maður
skildi hvert einasta orð, en
undir þvi á leikurinn auðvitað
talsvert lif. Leiktjöldin voru
ágæt, þótt naumast væru þau
viðhafnarmikil.
Hér verða ekki einstökum
hlutverkum gerð skil, né heldur
einstökum leikendum. Þetta var
skemmtilegt, fallegt fólk, hátt
til hnésins og bjart i augunum
og setti það sinn stil á allan leik-
inn, færði hann i ákveðna leik-
ræna tóntegund, án þess að
glata þó inntaki hans og alvöru,
sem býr bak við allt grinið.
Söngvarnir eru þegar allir
kunnir og inni á brjósti á
hverjum manni á Islandi, bæði
laglausum og söngvnum.
Eins og sagt var hér að fram-
an, hafa margir af aðalleikend-
um „stóru” leikhúsanna komið
fyrst fram á Herranótt M.R.
Vafalaust á sumt af þvi fólki,
sem þarna kom fram margt,
vantalað við leikhúsin i fram-
tiðinni. Um það verður ekki
reynt að spá hér hverjír það
verða sérstaklega, en hitt erum
við viss um, að við eigum enn
fallega, gáfaða æsku, sem býr
yfirmiklum hæfileikum. Herra-
nóttin getur þess vegna haldið
áfram að leggjast yfir þetta
land.
Jónas Guðmundsson
Byggingarlist 5- bekkur
ásamt kermara slnum Stefáni Benediktssyni.
HERRANOTT MR
...líkist engu nema sannri gleði....
Ilerranótt M.R.
Járnhausinn
eftir Jón Múla og
Jónas Árnason.
Leikstjóri:
Steinunn Jóhannes-
dóttir
Söngva æfði:
Atli Ileimir Sveinsson
Leiknefnd:
Benedikt Jónsson
Inga Lára Baldvins-
dóttir
Ragnheiður Jónsdóttir
Sigurður Halldórsson
Vilhelmina Haralds-
dóttir og
Þóra Steingrimsdóttir
HERRANÓTT IVlenntaskólans i
Reykjavik synir um þessar
mundir Járnhaus þeirra Jóns
Múla og Jónasar Árnasonar, en
leikið er I Fclagsheimiii Sel-
tjarnarness.
Ilcrranótt Menntaskólans
vckur ávallt töluverða athygli,
þar cð leikhcfð félagsins nær
lengra ai'tur i timann en hjá
Jónas og Jón Múli Arnasynir.
sjállum stóru leikhúsunum. t
sýningarskrá er að visu aðeins
rakin verkefnaskrá til ársins
1922. Margir af nafntoguðustu
lcikurum okkar hafa staöið
l'yrst á fjölunum á Herranótt.
1 ávarpi leiknefndar segir á
þessa leið:
„Þótt undarlegt megi virðast
hafa islenzk leikrit ekki hlotið
náð fyrir augum leiknefndar
Herranætur um áratuga skeið.
Þvi þótti timabært að nemendur
M.R. veldu sér islenzkt þjóðlif
að viðfangsefni. Það varð þvi að
ráði að taka til sýningar ramm-
islenzkt leikrit. Að visu sýnum
við ekki lengur eigin hugverk
eins og skólapiltar sýndu forð-
um, heldur Járnhausinn eftir þá
Jónas og Jón Múla Arnasyni,
fyrrverandi skólapilta.
1 kvöld sýnum við þjóðlifið i
hnotskurn. Þið munuð sjá að,
„það er aukavinnan, sem gefur
lifinu gildi”. Glansmyndinni er
ýtt til hliðar og við blasir raun-
veruleikinn túlkaðuraf einlægni
hjartans, fjöri og krafti.”.
Ég hefi ekki á hraðbergi sögu
leikstarfsins i M.R., né heldur
Lærða skólans, en i Leikhúsinu
við Tjörnina, bók Sveins
Einarssonar, þjóðleikhússtjóra
segir á þessa leið á bls. 60:
„Eitt þeirra verka, sem enn
lifa og lifá vel eru Herranætur-
leikir Sigurðar Péturssonar,
Hrólfur eða Slaður og trúgirni
og Narfi, eður sá narragtugi
biðill, en báðir þessir leikir urðu
sem kunnugt er til undir alda-
mótin 1800, um það leyti, sém
Herranæturhald er að leggjast
niður. Einhverra hluta vegna
hafa þessar ágætu þjóðlifs-
myndir aldrei ratað upp á sviðið
i Iðnó. En á siðasta hluta 19. ald-
ar er svo nýr uppskerutimi
skólaleikja, og ber þar hæst úti-
legumennina eða Skugga-Svein,
sem Matthias Jochumsson setti
saman i jólaleyfinu 1861-’62, þá
skólapiltur, og Nýjársnóttina,
sem skólapilturinn Indriði Ein-
arsson setur saman 9 árum sið-
ar og frumsýnd var á jólum
1871.”
Af þessum ummælum sést, að
skólapiltar höfðu snemma á að
skipa fólki, sem þá og siðar var
tengt leiklistinni sterkum bönd-
um.
Járnhausinn var leikinn i
þjóðleikhúsinu fyrir áratug eða
svo. Um verkið segir Jónas
Árnason á þessa leið i leikskrá:
„Það eru 11 ár siðan við Jón
Múli sömdum þetta leikrit. Þá
var aö visu ekki farið að tala um
járnblendiverksmiðju eða upp-
komin þau griðarlegu stóriðju-
áform, sem nú eru á döfinni, en
aðeins var farið að örla á þessu
á málflutningi vissra aðila sbr.
álverið. Kveikjan að leikritinu
var að sjálfsögðu sú óbeit sem
við höfundarnir höfum á um-
ræddum áformum og þvi tak-
markalausa svindlbraski sem
hefur þegar fylgt og á eftir að
fylgja i réttu hlutfalli við vöxt og
viðgang þessarar stefnu, ef svo
illa skyldi nú takast til, að hún
ætti sér vöxt og viðgang. Að
maður tali nú ekki um þær
skemmdir á þjóðarmóralnum
og náttúrunni, sem þessu hlýtur
að fylgja. Þess misskilnings
hefur gætt i sambandi við leik-
húsverk, sem við bræður höfum
unnið saman, að Jón Múli hafi
ekkert samið nema músikina,
en ég allt hitt. Mér er það bæði
ljúft og skylt að leiðrétta þennan
misskilning.”
Ennfremur þetta:
„Ekki mæli ég þrælkuninni
bót, en ég verð þrátt fyrir allan
marxismann sem ég aðhyllist
Friðrilc Símon Sverrir Einar Gísli, 5vers: Gunnar , í felum Ingi
Steirm
að segja, að sildin og tilstandið i
kringum hana magnar oft upp
merkilega stemmningu sem lik-
ist engu nema sannri gleði.
Menn geta fyllzt innilegum
fögnuði við hin svokölluðu fram-
leiðslustörf. Jafnvel þó að allt
bendi til þess að arðurinn lendi i
vasa Eyva grútar. Það sem ger-
ist á sviðinu er hópstemmning,
og þess vegna gefur leikritið að
visu ekki fullkomna mynd af lifi
verkafólksins.”
Um verkið má sjálfsagt
margt segja til góðs og ills, en
þrátt fyrir augljósa galla, sem
leikhúsverk, þá ber það i sér
einhvern fognuð, sérislenzkan
fögnuð, sem maður einmitt
finnur svo oft i gömlum islenzk-
um leikritum, eins og honum
Skugga-Sveini og Nýársnótt-
inni, og gerir það að verkum, að
menn kjósa að setja þau upp og
sjá þau aftur og aftur, þrátt fyr-
ir bókmenntastefnur og annan
hroða i kollinum á spekingum
landsins, „jafnvel þó að allt
bendi til þess að arðurinn lendi i
vasa Eyva grútar”.
Margt i verkinu bendir til
þess, að það sé samið við sér-
stakar þjóðfélagslegar aðstæð-
Jónae
GuÖJón
Kriatján Gunnar