Fréttablaðið - 13.08.2006, Blaðsíða 18

13. ágúst 2006 SUNNUDAGUR18
KVERKFJÖLL OG FRAMKVÆMDASVÆÐIÐ Sauðárdalsmisgengið hefur hreyfst þrisvar á nútíma, eða á síðustu tíu þúsund árum, samkvæmt
upplýsingum er fram koma í skýrslu Kristjáns Sæmundssonar og Hauks Jóhannessonar. Kverkfjallaeldstöðin, sem sést í á myndinni, hefur
haft áhrif á sprungumyndun á svæðinu. FRÉTTABLAÐIÐ/FRIÐÞJÓFUR.
Raunvísindamenn deila um þá grundvallarspurningu hvort það geti reynst dýru verði
keypt fyrir Íslendinga að reisa
vatnsaflsvirkjanir á svæðinu við
Kárahnjúka. Haraldur Sigurðsson,
sem Fréttablaðið fékk til þess að
meta rannsóknir sem gerðar hafa
verið á svæðinu, opinberar í dag
efasemdir sínar vegna fram-
kvæmdana og telur þær vera
„ískyggilega bíræfni“, þar sem aug-
ljóst sé, út frá þeim rannsóknum
sem gerðar hafa verið, að misgengi
og sprungur undir virkjanasvæð-
inu séu virkar í jarðfræðilegum
skilningi. Hann telur, út frá sínum
vísindalega bakgrunni, niðurstöur
rannsóknanna kalla á að erlend
matsnefnd verði kölluð til, „í stað
þess að láta Landsvirkjun fjalla
aftur og aftur um sín eigin mistök.“
Rannsóknir jarðfræðinganna
Kristjáns Sæmundssonar og Hauks
Jóhannessonar, sem unnið var að í
júlí og ágúst í fyrra, voru skoðaðar
rækilega af stjórn Landsvirkjunar í
kjölfar niðurstaðna sem þær leiddu
í ljós. Sérfræðingar Rannsókna-
stofnunar Háskóla Íslands í jarð-
skjálftaverkfræði voru fengnir til
þess að endurmeta forsendur fyrir
jarðskjálftum á svæðinu að nýju.
Eftir að aðgerðum, sem ekki reynd-
ust viðamiklar, var lokið til þess að
mæta kröfum sem Landsvirkjun
taldi endurmatið kalla á var ákveðið
að halda áfram með framkvæmd-
irnar, sem nú eru langt komnar.
Skiptar skoðanir vísindamanna
Rannsóknir Kristjáns og Hauks,
sem fjallað hefur verið um á síðum
Fréttablaðsins, hafa glætt umræðu
um vísindalegar forsendur ákvarð-
ana vegna Kárahnjúkavirkjunar
lífi. Deilur um virkjunina hafi þó
verið háværar allt frá því fyrstu
hugmyndir um virkjanir á hálend-
inu voru lagðar fram, en þær hafa
oftar en ekki snúist um togstreitu á
milli sjónarmiða náttúruverndar
annars vegar og fórnarkostnaðar
vegna orkunýtingar hins vegar.
Efnislegar rökræður raunvís-
indamanna um niðurstöður sem
leiddar hafa verið í ljós með viður-
kenndum starfsaðferðum verða að
þessu leyti alltaf mikilvægt og
nauðsynlegt innlegg í umræðu um
það hvort áhættan vegna virkjunar-
framkvæmdanna við Kárahnjúka
sé mikil eða lítil.
Í stuttu en einföldu máli finnst
jarðvísindamönnunum Haraldi Sig-
urðssyni og Grími Björnssyni, sem
var til viðtals í Fréttablaðinu 29.júlí
síðastliðinn, að of mikil áhætta sé í
því fólgin að reisa virkjanir á svæð-
inu, þar sem athuganir á áhættu-
þáttum vegna jarðvirkni eru ónæg-
ar að þeirra mati.
Þessu vísa forsvarsmenn Lands-
virkjunar á bug. Friðrik Sophusson,
forstjóri Landsvirkjunar, segir sér-
fræðinga hafa metið rannsóknirnar
á vísindalegum forsendum verk-
fræðinnar, sem samkvæmt eðli
greinarinnar bregðist við vanda
sem jarðfræðin bendi á. „Eitt er
jarðfræði og annað er verkfræði.
Verkfræðin fæst við það að finna
lausnir á vandamálum, sem meðal
annars geta verið af jarðfræðileg-
um toga. Jarðfræðingarnir gera
rannsóknir á framkvæmdasvæð-
um, sem leiða til niðurstöðu sem
verkfræðingarnir fást svo við að
leysa. Við höfum haft færustu sér-
fræðinga, bæði á erlendum og inn-
lendum vettvangi, okkur til aðstoð-
ar við að leysa úr þeim vandamálum
sem komið hafa upp. Það var farið
vandlega yfir allar rannsóknirnar
sem unnar hafa verið á fram-
kvæmdasvæðinu við Kárahnjúka,
innan stjórnar Landsvirkjunar, og
ákvörðun um framhald fram-
kvæmdanna tekin að þeirri skoðun
lokinni.“
Athuganir gerðar of seint?
Framkvæmdirnar á Kárahnjúka-
svæðinu eru langt komnar og lýkur
senn. Á þeim forsendum er útilokað
að virk jarðsprungubelti verði til
þess að ekki verði framkvæmt á
svæðinu. Gagnrýni jarðvísinda-
manna og efasemdir um að áhætta
vegna framkvæmda við virkjunina
hafi verið athuguð nægilega vel
gefa þó tilefni til þess að raunvís-
indamenn verði að leiða þá umræðu
til lykta hvernig starfsferli skuli
háttað þegar farið er út í opinberar
framkvæmdir af þeirri stærðar-
gráðu sem um ræðir. Ástæðan er
meðal annars sú að framkvæmdin
er fjármögnuð með opinberu fé,
sem íbúar landsins gangast í ábyrgð
fyrir. Með ábyrgðinni verður til
krafa um að ekki leiki minnsti vafi
á því að stoðir virkjunarinnar séu
traustar.
Umfjöllun á síðum Fréttablaðs-
ins 29. júlí og í dag sýnir, svo ekki
verði um villst, að raunvísinda-
menn eiga enn nokkuð langt í land
með að komast að sameiginlegri
niðurstöðu sem tekur af allan vafa
um að ágóðinn af því að reisa
virkjun á virku sprungusvæði sé
áhættunnar virði.
Virkjanirnar þola jarðhreyfingar
Sigurður Arnalds, talsmaður Landsvirkjunar vegna
Kárahnjúkavirkjunar.

„Landsvirkjun stundar hvorki tæknirann-
sóknir á framkvæmdasvæðinu né annast
hönnun mannvirkja. Til þess eru ráðnir
færustu sérfræðingar á hverju sviði, allt frá
jarðfræði til verkfræðihönnunar. Þeir eru
ýmist íslenskir eða útlendir. Íslendingar
hafa annast jarðfræðiþáttinn þar sem við
teljum ótvírætt að þeir séu þeir hæfustu
á heimsvísu til þess að meta flókna og
sérstaka jarðfræði landsins. Í nálgun okkar
við Kárahnjúkaverkefnið höfum við stuðst við alþjóðleg-
ar aðferðir, sem eru til þess fallnar að auka sífellt gæði
undirbúningsrannsókna á öllum stigum verkefnisins. Á
byggingartímanum sjálfum eru svo alltaf einhverjir þættir
sem þarf að laga að aðstæðum sem í ljós koma á hverjum
tíma. Fyrst og fremst í grunni stíflna og jarðgangnagerð.
Ástæðan er einfaldlega sú, að ekki er að hægt að meta
aðstæður til fulls fyrr en menn sjá það sem fyrir augu ber,
þegar framkvæmdum er framhaldið. Alþjóðleg hönnun
okkar snýr fyrst og fremst að tveimur mannvirkjum. Það er
stóra Kárahnjúkastíflan, þar sem bandarískir sérfræðingar
komu að, og boruðu jarðgöngin, þar sem meðal annars
svissneskir sérfræðingar unnu að málum. Síðan eru íslensk
fyrirtæki sem koma að hönnun minni stíflnanna. Í upphafi
var skipað sérstakt sérfræðingaráð, sem var skipað heims-
þekktum sérfræðingum til þess að fylgjast með hönnun
og vinnu á svæðinu. Fyrsta verk þessa ráðs var að vera til
ráðgjafar um það hvernig stíflu væri heppilegast að reisa
miðað þær aðstæður sem hér væru fyrir hendi. Niður-
staðan var að byggja grjótstíflu. Með í þessu sérfræðiráði
var Barry heitinn Cooke, frægasti sérfræðingur á sviði
stíflugerðar af þessari tegund á heimsvísu. Grundvöllurinn
fyrir vali nefndarinnar var sú að grjótstífla, sem er þurr
öll í gegn, hentaði best vegna þess að hún myndi þola
jarðhreyfingar, ef til þeirra kæmi. Sem sagt, markmiðið var
að setja upp stíflu sem þyldi að jarðgrunnur hennar gæti
hreyfst. Síðan 1995, þegar rannsóknir hófust á svæðinu,
hefur verið vitað að það eru misgengi. Spurningin sem
rannsakendur á svæðinu hafa í gegnum rannsóknarferlið
haft að leiðarljósi er hvenær misgengin hreyfðust. Í upp-
hafi var talið að misgengin hefðu ekki hreyfst eftir síðustu
ísöld. Nýjustu rannsóknir leiddu síðan í ljós að misgengin
höfðu hreyfst nær nútíma, og þá var talin ástæða til þess
að búa þannig um hnútana að sökklar stíflunnar gætu
hreyfst með án þess að rof yrði. Þetta miðast hönnun
stíflunnar við, en líkur á jarðhreyfingum á þessu svæði
eru afar litlar. Það má bæta því við að með svona stórt
mannvirki eins og Kárahnjúkavirkjun eru öryggisaðgerðir
stíflunnar í sífelldri endurskoðun, með það fyrir augum
að bregðast við nýjum upplýsingum er koma fram á fram-
kvæmdatíma.“
Ævi og störf Haraldar Sigurðssonar
Haraldur Sigurðsson jarðfræðingur stundaði nám við Queens
University á Írlandi og Durham University í Englandi, þar sem
hann lauk doktorsprófi árið 1970. Hann starfaði við áhættumat
og eldfjallarannsóknir í Karíbahafi við University of the West
Indies frá 1970 til 1974. Síðan hefur hann starfað vid University
of Rhode Island í Bandaríkjunum. Hann er þekktastur fyrir
rannsóknir sínar á eldgosi Vesuvíusar á Ítalíu árið 79 e. Kr.,
sem eyddi borgunum Pompeii og Herkulaneum, og einnig
gosinu 1856 i Tambora-eldfjalli á Indónesíu, sem er stærsta
eldgos sðgunnar. Nú er aðalverksvið Haraldar í Grikklands-
hafi, þar sem hann vinnur nú að rannsóknum á neðansjávar-
eldstöðvum tengdum eldfjallinu Santorini, sem er frægt fyrir
stórgos á bronsöld. Haraldur er fæddur í Stykkishólmi, þar sem
hann er nú að setjast að, er hann hættir störfum í Bandaríkj-
unum í haust.
Geta jarðhreyfingarnar valdið skaða?
Jarðvísindalegar forsendur rannsókna á fram-
kvæmdasvæðinu við Kárahnjúka hafa komið af
stað skoðanaskiptum um vísindalegan grundvöll
virkjanaframkvæmdanna. Magnús Halldórsson fór
yfir niðurstöður rannsókna sem um er deilt innan
raða raunvísindamanna.
Gæti verið ískyggileg bíræfni
Haraldur Sigurðsson, jarðfræðingur og prófessor við
Rhode Island háskóla.
„Rannsókn þeirra Kristjáns Sæmundssonar
og Hauks Jóhannessonar um aldur sprungna
á svæðinu undir og umhverfis Kárahnjúka-
virkjun er mikilvægt framlag í umræðuna um
áhættumat framkvæmdasvæðisins. Þar kemur
fram að Kverkfjallaeldstöðin hefur greinilega
haft mikil áhrif á sprungumyndun og misgengi
á Kárahnjúkasvæðinu, og eru þar allmörg
misgengi sem hafa verið virk á Nútíma, eða
siðastliðin tíu þúsund ár. Allar líkur eru á að
þeirra áhrifa gæti enn. Þannig var t.d. Sauðarárdalsmisgengið
virkt síðast fyrir um fjögur þúsund árum. Einnig er misgengið
við Kárahnjúkastífluna virkt á nútíma, og sama er að segja um
Q5 (jarðfræðileg heiti á sprungunum) og DF1 misgengin við
stíflusporðinn og svo Desjarárstíflumisgengið einnig.
Eldvirkni hefur haft töluverð áhrif á svæðið. Það er alkunnugt
að Kverkfjöll er virk eldstöð, og þar hafa orðið fimm eldgos
á sögulegum tíma, það síðasta undir jökli árið 1968. Síðasta
gos í Kverkfjöllum sem hefur bein áhrif á Kárahnjúkasvæðið
er rennsli Lindahrauns um 1200 e.Kr. Rannsókn Kristjáns og
Hauks sýnir að mikil gos í Kverkfjöllum fyrir um fjögur þúsund
og fimm hundruð árum til tíu þúsund árum hafa dreift eins til
tveggja metra þykku lagi af vikri og ösku yfir svæðið. Að lokum
sýna þeir fram á að jökulhlaup um 1100 e. Kr. hefur komið
niður Jökulsá.
Að byggja stíflur og lón á virku misgengisbelti, og það á úthafs-
skorpu, gæti verið ískyggileg bíræfni, og margt getur gerst á
þeim vettvangi. Hugsanlegt er að lónið haldi ekki vatninu sem
til er ætlast, vegna leka niður í misgengin, og eins að stíflurof
geti átt sér stað vegna hreyfinga á misgengjum. Í þriðja lagi
getur vatnsþrýstingur frá lóninu valdið því að sprungur gliðni,
eins og þeir Freysteinn Sigmundsson, Páll Einarsson og félagar
hafa fjallað um í skýrslu til Landsvirkjunar árið 2005.
Hvað getum við sagt um öryggi stíflnanna? Getum við talið
þær fullkomlega öruggar? Er óvissa um hvort lónbotninn getur
haldið vatni? Er ástæðulaust að hafa áhyggjur af þessum fram-
kvæmdum eða felst virkileg ógn í því að hleypa vatni á núna í
september? Flestir starfsmenn á þessu sviði á Íslandi eru háðir
á einhvern hátt ríkjandi valdhöfum, og fáir vilja axla ábyrgð á að
lýsa yfir efasemdum um Kárahnjúkasvæðið af þeim sem kann-
að hafa svæðið náið. Það er reyndar furðulegt að undirstöðu-
þættir í áhættumati, eins og könnun þeirra Kristjáns og Hauks,
komu ekki til framkvæmda, áður en framkvæmdir hófust,
heldur seint og um síðir þegar verkinu er að ljúka. Á þessu stigi
málsins er eðlilegast að algjörlega nýr aðili, til dæmis erlend
matsnefnd, geri áhættumat um framkvæmdina, í stað þess að
láta Landsvirkjun aftur og aftur fjalla um eigin mistök. Mistökin
við Kröfluvirkjun eru okkur enn í fersku minni, en í þetta sinn
skal verkfræðingum ekki takast að skella skuld á jarðfræðinga,
komi til vandræða. Mikið er í húfi varðandi Kárahnjúkavirkjun,
en ekkert er þó mikilvægara en líf fólksins fyrir neðan stíflu.“
Greinir á um alvarleika jarðvirkninnar
Misgengið sem nefnt er DF1
í skýrslu Kristjáns og Hauks
sést greinilega.
SAUÐARÁRDALSMISGENGIÐ
Gengur út frá eldstöðinni í Kverkfjöll-
um og í gegnum framkvæmdasvæðið