Fréttablaðið - 13.08.2006, Qupperneq 79

13. ágúst 2006 SUNNUDAGUR28
baekur@frettabladid.is
HALLDÓR GUÐMUNDSSON
> SKRIFAR UM BÓKMENNTIR
Bók vikunnar
Ljóðabókin Húðlit auðnin eftir Kristínu
Eiríksdóttur er sjötta bókin í seríunni
Norrænar bókmenntir sem forlagið Nýhil
gefur út.
Norski rithöfundurinn Jostein Gaarder, sem nú er 54 ára gamall, er
höfundur einhverrar mest seldu norrænu bókar allra tíma. Veröld
Soffíu var reyndar söluhæsta skáldsaga í heimi árið 1995. Hún var
jafnframt ein af þessum stórkostlega óútreiknanlegu sölubókum:
Norskur lýðháskólakennari skrifaði unglingabók til kynningar á
vestrænni hugmyndasögu - erlendir umboðsmenn og útgefendur
ruku nú ekki beinlínis upp til handa og fóta af æsingi. En eftir að
bókin kom út á þýsku sumarið 1993, fór beint í efsta sæti metsölu-
listans og sat þar í tvö ár, fór hún sem sinueldur um útgáfuheiminn
og nú hefur verkið selst í meira en 40 milljónum eintaka.
Spaugilegar steintöflur
Veröld Soffíu var líka þýdd á íslensku og Jostein kom hingað á bók-
menntahátíð við mikinn fögnuð. Áhugi hans á efninu er smitandi,
frásagnargleðin mikil og hann hefur svolítið tröllslegan sjarma
(tröll hér í norskri merkingu). Engum sem hitti hann duldist að þar
fór einlægur maður og ekki útspekúleraður, tilfinningamaður sem
lá ekki á skoðunum sínum. En nú hafa einmitt þessir eiginleikar
komið honum í vanda.
Þann 5. ágúst birti Jostein grein í norska blaðinu Aftenposten,
undir nafninu „Guðs útvalda þjóð“. Þar gagnrýndi hann harðlega
stríðsrekstur Ísraelsríkis og dró hvergi af sér: „Við viðurkennum
ekki Ísraelsríki“ sagði hann. Það er engin leið til baka. Ísrael hefur
níðst á viðurkenningu heimsins og fyrirgert lögmæti sínu með sví-
virðilegum stríðsrekstri sínum, gat þar ennfremur að lesa (sjá:
http://www.aftenposten.no/meninger/kronikker/article1411153.
ece). Hann líkir stjórnvöldum Ísraels við apartheid stjórnina í
Suður-Afríku á sínum tíma, og segir að heimurinn hafi hafnað hug-
myndum um að guð hafi útvalið þjóð og útbúið hana með „spaugi-
legum steintöflum, brennandi runnum og licence to kill“.
Grein Josteins var mjög harðorð en flest hefur þetta verið sagt
áður af gagnrýnendum Ísraelsríkis. En ekki af honum. Þess vegna
vakti hún feiknaleg viðbrögð, ekki bara í Noregi, heldur víða um
heim, auk þess sem forlag hans í Ísrael sagði honum upp. Norski rit-
höfundurinn og gyðingurinn Mona Levin sagðist ekki hafa lesið
annan eins viðbjóð síðan hún las „Mein Kampf“ og fleiri tóku í sama
streng, en meira en þúsund manns hafa tjáð sig um grein Josteins á
netútgáfu Aftenposten. Það skiptir í tvö horn með norskum höfund-
um, sem vænta mátti. Jan Kjærstad og Kjell Askildsen styðja
Gaarder, Roy Jacobsen og Erik Fosnes Hansen gagnrýna hann, svo
einhverjir séu nefndir.
Gaarder-umræðan
Hið sérkennilega í þessari umræðu er að hún snýst nú orðið mest
um orðalagið á grein Gaarders, ekki um stríðið í Miðausturlöndum
og aðgerðir Ísraelsstjórnar, enda heitir hún „Gaarder-umræðan“ á
vefsíðu Aftenposten. Að nokkru leyti getur hann sjálfum sér um
kennt, þegar hann kaus að blanda trúarsetningum gyðingdómsins
inn í umræðuna: „Í tvö þúsund árum höfum við lært lexíur húman-
ismans, en Ísrael hlustar ekki“, segir í greininni, og þá er orðið æði
óljóst hverjir „við“ erum. Með þessu gaf hann á sér höggstað,
umræðan tók að snúast um hvort skoðanir hans væru and-gyðing-
legar eða ekki. Og þá gleymdist annað sem líka stóð í greininni,
einsog til dæmis að það bæri að viðurkenna Ísrael innan landa-
mæranna frá 1948 og fordæma aðgerðir Hizbollah og Hamas gegn
saklausu fólki.
Jostein Gaarder er mjög brugðið yfir þeim viðbrögðum sem
grein hans hefur vakið, og hann hefur ákveðið að taka ekki frekar til
máls um þetta efni. Sem kemur reyndar við sögu í Veröld Soffíu:
Pabbi Hildu, jafnöldru Soffíu og vinkonu í bókinni, er friðargæslu-
liði í Líbanon. Og lærimeistari Soffíu lætur í ljós þá von að Samein-
uðu þjóðunum takist einhvern tímann að gera Jerúsalem að griða-
stað þar sem trúarbrögðin geta lifað saman í sátt og samlyndi. En
bætir síðan við: „Á hinn bóginn skulum við ekkert vera að blanda
okkur í rás atburðanna.“ (Veröld Soffíu, bls. 146).
Halldór Guðmundsson
Jostein tekur til máls
Ég hafði brotið skel og horft á perluna glitra í
lófa mínum og í undrun hafði ég misst hana í
hvítan fjörusand, beygt mig niður og lagt hana
við hjarta mitt, fundið hana heita á húðinni og
ég hafði glaðst. Ég horfði á hendur mínar og
hugsaði um þennan draum og vonbrigði mín
hurfu og óróleikinn. Draumurinn fullvissaði
mig um að hér yrði gaman. Hér yrði ævintýri.
Úr skáldsögunni Stúlkan í skóginum eftir Vigdísi Grímsdóttur sem
kom út hjá bókaforlaginu Iðunni árið 1992.
Vinsældir hasarhetja á borð við
James Bond eru óumdeilanlegar
og nú hefur yngri kynslóðin eignast
sína eigin útgáfu af njósnaranum
úrræðagóða því aðalpersónunni
úr sögunum um Þrumufleyg hefur
verið líkt við fyrrgreint kyntröll.
Bókaflokkurinn um Alex Rider
nýtur gífurlegra vinsæla í Bretlandi
og í haust er von á þýðingu á
fyrstu bókinni, Stormbreaker, hjá
Eddu útgáfu.
Höfundur sagnanna, Anthony
Horowitz, hitti á réttu formúluna
þegar hann samdi fyrstu söguna
um táninginn Alex sem gengur til
liðs við bresku leyniþjónustuna
þegar frændi hans og forráðamað-
ur deyr við dularfullar aðstæður. Ungmennið
hefur þegar fengið þjálfun í hvers kyns njósna-
tækni og bardagaíþróttum
og lendir fljótt í æsilegum
ævintýrum.
Búið er að gefa út sex bækur
um hetjuna í Bretlandi og tróna
þær ofarlega á metsölulistum
þar í borg og hafa meðal annars
slegið við sjálfum galdrastrákn-
um Potter.
Þeir sem ekki geta stillt sig
né beðið eftir þýðingu Ævars
Arnar Jósepssonar sem væntan-
leg er í september geta líka kíkt
við í Laugarásbíói þar sem nú
er til sýninga mynd sem byggir
á ævintýrum þessa mögulega
arftaka Bonds.
Hasar fyrir byrjendur
ÆSISPENNANDI ÆVINTÝRI UNGNJÓSNARA
Alex Rider er enginn venjulegur unglingur.
Rithöfundurinn og fræði-
maðurinn Garðar Baldvins-
son lagði upp í ferð á Íslend-
ingaslóðir í Kanada fyrr í
sumar en hann ritstýrði og
gaf út safnrit um íslensk-
kanadískar bókmenntir,
Íslandslag.
Garðar segir að ferðin hafi í raun
verið ferðalag gegnum bók-
menntirnar en hann hefur unnið
að safnritinu um nokkra hríð en
hefur þó ekki ferðast um þessi
svæði áður. „Þetta var merkileg
upplifun fyrir margra hluta
sakir,“ segir Garðar en auk þess
að ferðast um Íslendingaslóðirn-
ar í rannsóknarskyni kynnti hann
áhugasömum lesendum bókina.
Leiðin lá frá Minneapolis um
Norður-Dakota til Manitoba í
Kanada og vitanlega voru það
engar smá vegalengdir sem lagð-
ar voru að baki enda um víðáttu-
mikið landsvæði að ræða.
Garðar segir að íslensk-
kanadískar bókmenntir lifi
ágætu lífi þar vestra en vanda-
málið sé að sífellt færri lesi þær
á íslensku. „Ég hitti fólk sem var
ofsalega stolt af því að þekkja til
þessara höfunda, til dæmis einn
mann sem hafði þekkt Guttorm
J. Guttormsson og var upp með
sér yfir því að geta kallað hann
„Gutti boy“ en þannig séð eru
bókmenntirnar á íslensku að
deyja þarna vestahafs.“ Garðar
segir það liggja í hlutarins eðli
að bókmenntirnar hverfi smám
saman þegar enginn les þær á
íslensku en þær lifa þó áfram á
ensku. Hann segir að margir hafi
kannast við höfundana sem eiga
verk í safnritinu, til dæmis könn-
uðust flestir við Stephan G.
Stephansson, Lauru Goodman
Salverson og William D. Valgard-
son en færri við Kristjönu Gunn-
ars.
Deyjandi íslenska
„Ég hitti fólk á nokkrum stöðum,
eldri bændur sem tala íslensk-
una vel og meira að segja einn,
David Gislason, sem þýðir bæði
úr íslensku yfir á ensku og öfugt.
Sem bókmenntafræðingur hef ég
fjallað talsvert um átök borgar-
og sveitamenningar en ég hef
ekki sett þá togstreitu í samband
við Vestur-Íslendinga og viðhorf
þeirra til íslenskunnar en nú veit
ég að það er lykilatriði,“ segir
Garðar og útskýrir að borgarlífið
fram eftir síðustu öld hafi kraf-
ist enskukunnáttu og því hafi
fólkið þar tapað tengslunum við
íslenskuna fyrr en íbúar í dreif-
býlinu. „Fólkið í sveitunum er
ekki jafnvígt en þar tala margir
af eldri kynslóðinni mjög góða
íslensku.“
Víðátta og flatneskja
Garðar minnist ekki aðeins fólks-
ins heldur verður honum einnig
tíðrætt um landslagið sem kom
honum, líkt og frændum okkar á
fyrri öldum, mjög spánskt fyrir
sjónir en landflæmið og víðaátt-
an í Kanda á fátt sammerkt með
íslensku fjöllunum. „Mér fannst
merkilegt að hugsa til þess að um
árið 1870 var þetta land allt
saman skógi vaxið. Þá var engin
leið að sjá hvernig landið lá - ekki
einu sinni næstu 50 metrana,“
segir hann og áréttar að það
hljóti að hafa verið skrýtin sjón
fyrir landa okkar að takast á við
nýtt landslag, til dæmis þurfti að
ryðja burtu skóg fyrir hvern ein-
asta fermetra sem byggja átti í
nýja landinu.
Dulúð og Duluth
Meira að segja vegagerðin vakti
forvitni Garðars því á vissum
svæðum liggja þeir rúðustrikað-
ir í hundruð kílómetra svo ekki
sér hlykk á fullkomnuninni, ekki
einu sinni úr lofti, og hann segir
að ef maður hefði neikvæðnina
að leiðarljósi væri hægt að full-
yrða að landið væri marflatt og
steindautt. „Við komum til dæmis
til bæjarins Duluth, sem er borið
fram eins og íslenska orðið
„dulúð“ en það er fæðingarbær
Bob Dylans, kynngimagnaður
staður en algjörlega steindauður
bær,“ segir Garðar og hlær.
Afkomendur íslensku land-
nemanna í Vesturheimi eru mjög
stoltir af uppruna sínum þrátt
fyrir að þeir tali ekki íslensku og
Garðar segir að mikill áhugi sé
meðal þeirra að efla tengslin við
Ísland, einkum sé ættfræðiáhug-
inn mikill meðal fólks bæði í
sveit og borg. „Þetta fólk á rætur
að rekja í bókstaflegri merk-
ingu,“ segir Garðar og bendir á
að áhugi fólks á uppruna sínum
leiði það einnig til Íslands nútím-
ans.
Ferðin verður að sönnu ekki
sú síðasta sem Garðar leggur
upp í um Íslendingaslóðir því
fyrirhugað er að hann snúi þang-
að aftur til að halda fyrirlestra
og koma að frekari kynningu á
bókinni.
kristrun@frettabladid.is
Ferðalag um bókmenntir
GARÐAR BALDVINSSON RITHÖFUNDUR OG FRÆÐIMAÐUR Ferðaðist um Íslendingalóðir í
Kandada og Bandaríkjunum og kynnti safnrit um íslensk-kanadískar bókmenntir.
FRÉTTABLAÐIÐ/VALLI
550 5000
AUGLÝSINGASÍMI