Tíminn - 11.03.1979, Side 14

14
Sunnudagur 11. mars 1979.
Séra Gunnar Kristjánsson
,/Hinn sorglegi skáldsnill-
ingur"
Flestir sem eru eitthvað
kunnugir verkum Halldórs
Laxness, munu kannast mæta-
vel við söguna um Ólaf Kárason
Ljósviking, — söguna um séniið,
eins og bókin var gjarna kölluð
manna á meöal fyrir þrjátiu ár-
um eða svo. Séra Gunnar
Kristjánsson er nú hingað kom-
inn og oröið góðfúslega við þeim
tilmælum að svara nokkrum
spurningum.
— Og þá langar mig að spyrja
þig fyrst, séra Gunnar: Hvers
vegna vaidir þú þér einmitt
þetta viðfangsefni til doktors-
prófs?
— Mér hefur alltaf fundist
Heimsljós athyglisvert skáld-
verk, ekki sist vegna þeirra
mörgu viðfangsefna, sem þar
eru tekin fyrir. Sjálft nafn
verksins, Heimsljós, kann aö
gefa lesandanum til kynna viss
tengsl við orö Krists: Ég er ljós
heimsins. Aðalpersónan I verk-
inu, ólafur Kárason Ljósviking-
ur, hinn sorglegi skáldsnilling-
ur, eins og Laxness kallar hann I
einni ritgerð — hann vakti lika
fljótt athygli mina og þær miklu
þjáningar, sem hann liöur — og
Jarþrúður kona hans sömuleiö-
is. En svo er aftur á hinu leitinu
hin mikla fegurðardýrkun
Ólafs, og hvernig hann lifir i
spennunni á milli óendanlegrar
þjáningar og takmarkalausrar
fegurðar, — hvernig hann lifir I
þjáningunni, en lifir svo aftur á
móti af voninni.
Þetta fannst mér ákaflega
forvitnilegt, hvernig, I fyrsta
lagi, þjáningin er skilin af hin-
um ýmsu persónum sögunnar,
og svo hins vegar, hvernig
Laxness glimir viö vonina, —
hvaöa von hann gefur mannlif-
inu i þessari óendanlegu þján-
ingu á Sviðinsvik.
— Þú ert auövitaö nákunnug-
ur skáldverkum Laxness, bsði
Heimsljósi og öðrum bókum
hans?
— Já, ég held mér sé óhætt aö
verka hans sem var. Ég er
meira að segja ekkert viss um
aö mér finnist Heimsljós best
skáldsagna hans.
— Þú minntist á þjáningar
ólafs Kárasonar, — og þjáning-
una i Sviöinsvlk. En nú er
margs konar þjáning i þessu
skáldverki, ef ég má komast svo
að oröi?
— Já, rétt er það. Það er
margs konar þjáning i Heims-
ljósi. Við getum byrjað á aö
nefna hina félagslegu þjáningu,
sem stafar af pólitiskri spillingu
á „eigninni”, Sviöinsvik. Þar er
fólk lfka hrjáð af sjúkdómum,
sem sumpart eiga rætur aö
rekja til örbirgöarinnar á
Sviðinsvik, en þar er lika að
finna veikindi, sem eru ekki fá-
tæktinni aö kenna, eins og til
dæmis flogaveiki Jarþrúðar,
sem er á einum staö i verkinu
kölluð hinn heilagi sjúkdómur.
Kynni Ólafs Kárasonar af þess-
um sjúkdómi, flogaveikinni,
ljúka upp augum hans fyrir þvi,
að til sé þjáning i lffinu, sem
ekki sá hægt að lækna með nein-
um félagslegum aögerðum, ekki
heldur með tilstyrk læknisfræö-
innar. Viö þá þjáningu veröi að
glima með einhverjum allt öör-
um hætti.
Höfundur Heimsljóss fjallar
um hina félagslegu þjáningu á
félagslegum eða pólitiskum
forsendum, sem við getum kall-
að sósialskar, en þegar kemur
að hinni mannlegu þjáningu,
Séra Gunnar Kristjánsson/ prestur aö Reynivöllum í
KjóS/ hefur skrifaö doktorsritgerð um skáldsögu Hall-
dórs Laxness/ Heimsljós, — og hlotiö doktorsnafnbót
fyrir. Ritgeröin var skrifuð í Þýskalandi og lögö fram
þar, en síðan gekkdoktorsefniö undir sérstakt próf, og
þegar hvort tveggja haföi gerst, aö hann haföi lokið
prófinu meö sóma og ritgerðin verið tekin gild, var
áfanganum náö, doktorsnafnbótin veitt.
hinni tragisku lifsvitund, sjálfri
llfsbyröinni, sem enginn getur
læknað, þá gripur höfundur til
þjáningardulhyggju kirkjunnar,
sem hann hefur vafalaust ekki
komist hjá að kynnast mjög vel
þau tæp tvö ár, sem hann var I
klaustri Benediktsmunka i
Luxemburg. Þannig veröur
þjáningardulhyggjan þungur
undirtónn i verkinu.
Jökullinn og upprisu-
hátíöin
— Næst langar mig aö spyrja,
hvernig þú hafir nálgast þetta
mikla söguefni, — þvi að sann-
arlega er Heimsljós stórt og
mikið skáldverk, þótt höfundin-
um hafi að visu tekist að þjappa
þvi saman I ótrúlega fá orð,
þegar þess er gætt, hve mikið er
sagt.
— Þegar maður tekur sér
segja að ég sé alveg sæmilega
kunnugur öllum verkum hans,
og i sjálfu sér heföi ég kannski
getaö rannsakað hvert skáld-
svona verkefni fyrir hendur,
þarf hann I fyrsta lagi að koma
sér niður á einhverja ákveöna
aðferö, og þar næst að tak-
marka viöfangsefnið. Nú er
þessi doktorsritgerð min guð-
fræöileg ritgerð, en ekki bók-
menntafræðileg, og þess vegna
vinn ég út frá ákveöinni guð-
fræöilegri aöferð, og er þar um
að ræða aöferö þýskameriska
guðfræöingsins Paul Tillich, en
hann hefur fjallað mjög mikið
um tengsl guðfræði við hina
veraldlegu menningu, svo sem
bókmenntir og listir. Hann
reynir aö túlka hin guöfræðilegu
og kirkjulegu hugtök á verald-
legan hátt, og jafnframt reynir
hann að skilja hina veraldlegu
list guðfræðilegum skilningi.
Nú, ég reyndi, eins og ég sagði
áðan, aö takmarka verkefni
mitt. Það gerði ég þannig, að ég
einskorðaði mig að mestu við
tvö meginhugtök I skáldverk-
inu, sem jafnframt eru kjarna-
hugtök þess: Annars vegar
þjáninguna, hins vegar fegurð-
ina. Ég rannsakaði hvort
tveggja, bæði hvernig þjáningin
kemur fram i Heimsljósi, og
einnig hvernig fjallað er um
hana utan þess. Þar athugaði ég
hvernig fjallað er um þjáning-
una i hugmyndasögu mannsins,
svo sem meðal Forngrikkja,!
fræöum krikjunnar: og einnig I
bókmenntum seinni tima
o.s.frv.
Þegar kemur að hinu megin-
hugtakinu, fegurðinni, þá rann-
saka ég, hvernig fegurðin er
túlkuð I verkinu, hvernig skynj-
ar Ólafur Kárason — og reyndar
einnig aðrar sögupersónur —
fegurðina, og hver eru tengsl
þessa þáttar skáldverksins við
skyld hugtök, til dæmis i guö-
fræöi. I Heimsljósi er fjallað um
fegurðina á táknrænan hátt, og
þá notar skáldið ýmis alkunn
fyrirbæri I þessu skyni, til að
mynda jökulinn. Þá má ekki
heldur gleyma tóninum, ómin-
um, sem er svo oft vikið að i
Heimsljósi. „Heyrir þú nokkurn
tima sérkennilegan óm þegar
þú ert einn”. ... „Ef til vill ekki
einusinni ómur, en öllu heldur
ljós, innra ljós, fagnaöarljós,
almættisljós, það Ljós, sá Ómur
sem ekkert orð var skapað t.il
að skýra”.
Svona væri hægt áfram að
telja lengi. Það má lika minna á
„kvenmynd eilifðarinnar”, sem
er áberandi þáttur i verkinu. Og
svo að lokum tengist sjálf
upprisan fegurðinni, — og örlög-
um ólafs Kárasonar Ljósvik-
ings. Skáldið Ólafur Kárason
lýkur ævi sinni með þvi að
ganga inn á jökulinn, eld-
snenima á páákadag smorgun,
áður en aðrir menn risu úr
rekkjum. „Hann héldur áfram
inná jökulinn, á vit afturelding-
arinnar, búngu af búngu, i djúp-
um nýföllnum snjó...” „Bráðum
skin sól upprisudagsins yfir hin-
ar björtu leiðir þar sem hún bið-
ur skálds sins”. Þannig deyr
Ólafur Kárason inn I hina eilifu
fegurð jökulsins og jafnframt
inn i upprisuhátiöina.
— Þessi stórfenglegu sögulok
Heimsljóss eru áreiðanlega ekki
samin út I bláinn?
— Vist er, að Halldór Laxness
býr yfir mjög mikilli guðfræði-
legri þekkingu. Hins vegar get-
ur veriö erfitt að segja hvaö
skáldið er aö fara i einstökum
atriðum. Ég vil t.a.m. ekki full-
yröa neitt um það, hvaö Halldór
Laxness á við með þvi að láta
ólaf Kárason skáld ljúka lifi
sinu á jöklinum. A hinn bóginn
hefur lesandinn auövitað leyfi
til þess aö hugsa sitt, — túlka
skáldverkið eftir þvi sem hver
og einn hefur hugmyndaflug til,
— og ég held að það sé einmitt
það, sem skáldin ætlast til af
lesendum sinum.
Heimsljós er löngu oröiö
hluti af heimsbókmennt-
unum
— Þú sagðir áðan, að ritgerö
þln og könnun á Heimsljósi
Laxness væri guðfræðileg, en