Tíminn - 01.03.1981, Blaðsíða 15

14
Sunnudagur l. mars 1981
Sunnudagur 1. mars 1981
23
Oddný Guðmundsdóttir:
SKÁLD OG
MATSMENN
(Brot úr handriti)
Matsmenn á sviði listanna hafa f lestir svip-
að málfar, og skoðanir þeirra eru keimlíkar.
Ýmist er sagt, að bókin sé væmin um of eða
blessunarlega laus við væmni.
Hvað er svo átt við með þessari væmni, sem
matsmönnum verður svo notadrjúg: ? Það eru
tilfinningar mennskra manna, sem þeir
klekkja á með þessu útslitna orði. Orðinu til-
finningasemi er líka óspart beitt f niðrandi
merkingu.
,,Það örlar ekki á tilfinningasemi" segir
Dagný Kristjánsdóttir um bók, sem hún hrós-
ar.
Aðrir taka dýpra í árinni: ,,Helzt hefði
maður kosið, að sum þessara Ijóða hefðu
verið opnari og meira tillit tekið til samtím-
ans í orðavali. Orð eins og feigðarhamur,
dreyri, bókfell og sannleiksfregn eru ekki
mjög hentug í nútímaljóð. En höf undur kýs að
vanda mál sitt. Þessi hef ur þó þá kosti, að ekki
virðist meiningin að frelsa heiminn —(J.G.
i Timanum.)
Það er durtslegt að taka ungu skáldi svona.
Anzaðu ekki svona durtum, ungi maður.
Þakka þér fyrir málvöndum þína. Og í næstu
bók þinni vona ég, að þú gangir í lið með þeim,
sem vilja bæta heiminn, þóað þú eigir á hættu,
að einhver matsmaðurinn gefi þér langt nef.
Jafnframt hrópyrðinu væmni þykir fyndið
að brigzla listamönnum um, að þeir vilji bæta
heiminn.
,,Hlaðin ofurviðkvæmni. — Ástarsaga
þeirra rennur út i óskemmtilega væmni", seg-
ir Eysteinn Þorvaldsson um hjónaleysin í sögu
Indriða Norðan við stríð. Getur þess þó, að
Indriða láti vel aðsegja frá sorglegum atburð-
um „dramatískt og væmnilaust" (Skírnir
1972). Hvernig átti Indriði að varast það, að
hann mætti ekki minnast hlýlega á atlot einna
elskenda, eins og hann var þá búinn að geðjast
matsmönnum í mörgu, meðal annars í þvi að
láta skötuhjú nokkur eðla sig uppi í brekku-
brún, með þeim af leiðingum, að þau ultu niður
á jaf nsléttu og lentu á bólakaf í læk að bæjar-
búum ásjáandi.
Jakobína fær áminningu f yrir Snöruna: ,, —
Mestur veikleiki þykir mér fólginn í fýsingunni
á systur sögumanns. Þar birtist bláeygðari
rómantik en trúverðug getur talizt —segir
Sveinn Skorri. Tekið var fram í Vikunni um
verðlaunasögu Ásu Sólveigar, að hún væri um
einstæða móður — en án væmni. Sagt er um
bók Líneyjar, á kápunni, að hún sé ekki
væmin. Hvað er þetta ? Bjóst einhver við
því ? Gæti verið. Er ekki siður að skopast að
„tilfinningasemi" kvenna?t Ólafur Jónsson
talur um, (Skírnir '72). „þjoðlegar skemmti-
sögur handa konum og alvarlega stilaðan
skáldskap yngri höfunda". (Handa karl-
mönnum?).
„Ef til vill er svo komið,að síðustu leifar
bókmenntaþjóðarinnar dragi fram lífiðá inn-
lendum „kerlingabókum" og útlendu reyfara
— rusli", segir Ól. J. i Skirni 1978.
„Hræðilega væmin og laus við fyndni",
segir matsmaður um nýja sögu eftir Jóhönnu
Steingrímsdóttur.
Matsmaður fjallar um barnabók og telur
henni það til gildis, að hvergi sé minnst á
skepnur á sveitabýlinu, segist ekki „sakna
Sveita — Snata og Búkolludýrsins". (Einhver
var að mælast til, að búfé bænda sé ekki kallað
dýr).
„Hún ætlar að verða lifseig i islenzkum
barnabókum goðsögnin um sveitasæluna,"
segir Þ.J. Nefnir þó engar sérstakar bækur.
Ekki fer mikið fyrir henni í sögum Einars
Kvarans, Stefáns Jónssonar og Ragnheiður
Jónsdóttur. Þessir höfundar segja frá striti,
kulda og vosbúð, sem börnin búa við innan
bæjar og utan, vonlausri þrá til mennta
og mörgum erfiðleikum, sem jafnvel beztu
foreldrar gátu ekki komið i veg fyrir.
Það er fyrst nú, á tímum raf magns og véla,
sem hægteraðlýsa raunverulegri sveitasælu,
einkum þó þeirra fáu borgarbarna, sem eiga
kost á að leika sér þar björtustu mánuðina, því
að um störf er tæpast að ræða fyrir þau á vél-
væddu heimili, fyrr en þau orðin fær um að
vinna með vélum. En óánægja Þ.J. er einmitt
út af því að höf undur Krummavíkurbarnanna
bendir ekki á neina lausn á vandamálum
borgarbarna. Þ.J. álítur, að höfundi beri að
lýsa borgarfólki, sem tekur sér fram um að
breyta hag barnanna.
Gott söguefni væri það, en saga um
skemmtilega krakka, sem eiga ættingja í
sveit, á líka rétt á sér. Enda rankar Þ.J. við
sér undir lokin og segir, að þetta eigi liklega
bara að vera gamansaga en ekki vandamála-
saga.
Lyklabörn er ágæt vandamálasaga, en ekki
er víst, að höfundinum hefði látið jafn vel að
semja gamansögu.
Annar matsmaður skopast að því, hvað góða
amman sé lífseig í bókmenntunum. Það er
ekki neitt ótrúlegt, að menn eigi ömmur, síst
nú, þegar þær verða eldri en nokkru sinni fyrr.
Og f lestar ömmur eru góðar — við barnabörn-
in. Kötturinn, hundurinn og ,,Búkolludýrið"
eiga lika heima í raunveruleikanum, hvað sem
hver segir.
,,Væmni"-stimpillinn í hönd bókamats-
mannsins er Grýla, sem skáld hljóta að hafa
beyg af á björtum degi. Þar vegur þó á móti,
að enginn þarf að óttast kröf ur um gott mál.
Málið er venjulega ekki nefnt.
Mikið hrós hlaut sjónvarpsleikrit, sem f jall-
aði um sjómann og ótrúa eiginkonu hans. Þar
varð nú ekki væmnin. „ — Sjómennska hefur
verið meðhöndluð rómantískt, oftast nær, eða
hver kannast ekki við textann,,,Það gefur á
bátinn við Grænland", söguna um manninn,
sem kemur í land og er fagnað af bíðandi og
elskandi eiginkonu? Raunveruleikinn er
vitanlega öðruvísi í flestum tilfellum," segir
matsmaður.
Honum þykir sem sagt, ekki líklegt, að kon
unni sé áfram um, að faðir barnanna komist
heill í land. Ég get mér þess til, að sjómanns-
konunni sé órótt,þegar hvasst er á miðunum,
þó að eitthvað sé um misskilning og sárindi í
hjónabandinu. Sjálfsagt þekkja matsmenn
þessir venjulegar manneskjur. En þeir ein-
blína á uppskriftina: Tilfinningar eiga ekki
við í skáldskap.
Hverjar eru svo þessar rómantísku sjó-
mannasögur? Eru þær eftir Hagalin, Vil-
hjálm Vilhjálmsson, Jóhannes Helga eða
Teódór Friðriksson? En þeir hafa manna
mest haft sjómennskuna að söguefni. Eða
þola þessir durtar ekki að heyra glaðlegar vís-
ur um sumarkvöld á Dalvík og Dagverðar-
eyri?
Þó hefur matsmaðurinn samúð með sjó-
mannskonunni i leikritinu: Hún þarf að reka
ýmis erindi og „redda vixlum", meðan
maðurinn er á sjónum. Hann segist skilja það
svo vel, að hún þreytist á slíku og geri sér
dagamun með þvi að halda framhjá. En
framhjáhald hennar er „skemmtilega grát-
broslegt", segir hann.
Stundum er eins og matsmennirnir séu að
hræða höf unda f rá því að nota annað er svip-
laus orð. „Oft tala persónurnar ofboðslegt
bókmál", segir Dagný Kristjánsdóttir og
nefnir sem dæmi: „Ég held nú bara, að
moldin sé farin að rjúka í logninu hér úti á
reginhafi". (úr sögu eftir R. Þorst.) ,.
Er það „ofboðslegt bókmal", að fara með
algengt máltæki eða f ráleitt, að sjómenn grípi
til þess? En stundum er farið að tæpa á því í
seinni tið, að þessi vesalings „alþýða" sé svo
þunn i roðinu, að hún þori ekki að koma f ram á
sjónarsviðið með sitt fátæklega mál og þegi
þunnu hljóði af ótta við langskólamennina.
(Sjá „málveirufræði" G.P. í Skírni '79).
Fyrir tveimur árum, eða þremur, tók sig til
leshópur í menntaskóla og skar upp herör
gegn barnabókinni Adda trúlofast eftir Jennu
og Hreiðar. Þar var bent á hvilíkur háski
stafaði af svona ótrúlegri sögu, þar sem
elskendurnir væru ekkert nema gæðin og
varla gæti heitið, að þeir hefðu rænu á að
kyssast. Skorað var á þá, sem hafa umráð
bókarinnar að láta sem minnst fara fyrir
henni. ( Ekki man ég þó þessaviðvörun orð-
rétta.!)
Kona nokkur tók svari skáldkonunnar, sagði
að sagan væri um það bil tíu ára gömul og
ástir hefðu verið með öðru móti þá en nú tið-
kast.
Ég tek svari þessarar barnabókar skil-
yrðislaust. Hvað ætli börnunum dugi ekki
skáldskapur um byrjunarstigið, kossana?
Skáldin ættuekki að vera skyldug til að veita
kynfræðslu í hverri bók, enda er það sagt í
verkahring skólanna. Hvergi er sagt, að unn-
usti Oddu sé gallalaus, þó að hann komi vel
fram, ókunnur maður, þetta eina sumar, sem
við sjáum hann með augum öddu.
Leshópurinn kann þvi illa, að Adda litla
skuli hvorki reykja né drekka. Það er óðatízka
núna að fordæma barnabækur, ef höfundur-
inn ætlar söguhetjunum að vera til eftir-
breytni eða sýnir fram á, að óregla borgi sig
ekki. Það er þó staðreynd, að börn líkja eftir
söguhetjum. Man einhver eftir skemmdar-
verkafaraldri, sem geisaði í Reykjavík,
meðan lesin var útvarpssagan Kveðja frá
Gregory? Nákvæmlega var líkt eftir þeim
hrekkjum, sem Gregory framdi.
Þær Jenna og Ragnheiður Jónsdóttir eiga
þökk skilið fyrir sinar kátu, rösku söguhetjur,
sem eru látnar sýna ung'u stúlkunum að hægt
er að skemmta sér, án þess að púa reykjar-
svælu og þamba dáradrykk.
Enginn þessara örlyndu leshópsmanna tók
til máls, börnum til varnar, þegar út kom
morðingjasagan Bonnie og Clyde. En hjú
þessi urðu dýrlingar unga fólksins i Ameriku.
Var gerð um þau kvikmynd og ortir söngvar
þeim til dýrðar. Hérlendis urðu þau afar
vinsæl.
„Hin makalausa Dóra" heitir ritdómur
ef tir Valdisi Öskarsdóttur. Þar er gert hróp að
Dóru Ragnheiðar Jónsdóttur. (DBL. 2/4 '80).
Dóra er væn og hjálpsöm. Það má ekki. Til-
finningafælnin þolir það ekki. Þó er Dóra
engin helgimynd. Hún er svolítið brellin og fer
á bak við foreldra sína. En hún er úrræðagóð
og fús að láta til sín taka.
Tiltektir sumra krakka, skarpskyggni
þeirra, ráðsmennska og sjálfsálit er til í dag-
lega lífinu og er ekki bara tilbúningur í
bókum. Þetta veit ungi maðurinn, sem setti
saman þá frábæru mynd Litla þúfu. Mér
fannst ég þekkja vinkonuna, sem tók til sinna
ráða, kotroskin og hvergi smeyk, til að hjálpa
stallsystur sinni.
„Dóra hefur óstjórnlegan áhuga á dansi —
listdansi, nota bene," segir V. ó. Ekkert má.
Eru telpur ekki hrif nar af ballett? Og einstöku
iðka hann. Bráðum má ekki gera ráð fyrir, að
fugl syngi eða hestur skeiði. Þá skopast V. Ó.
að þvi, þegar Dóra leikur lagið „Hátt upp til
hlíða." Hvaða nótur ætli telpan hafi haft til
æf inga fyrir 40 árum? Varla bítlalög.,,Altjend
er ég viss um, að það gerir enginn unglingur í
dag" heldur V. Ó. áfram. Nær lagi er það. Þó
ætti hún ekki að fullyrða neitt um, að enginn
unglingur leiki svona lög „ídag" (today).
„Aftur á móti er ég ekki frá þvi, að aldurs-
hópurinn undir tíu hefði einhverja ánægju af
lestrinum," segir V. Ó.
Þekkjum við börnin nógu vel til þess að geta
alltaf talað fyrir þeirra hönd? Þau eru alltaf
að koma okkur á óvart, einkum með því að
skilja f leira en við höldum. Mín reynsla er, að
minnsta kosti sú, að ekkert þýði fyrir kennara
að látast#vita það sem hann ekki veit.
Ný ska*ldsaga hefur orðið ónotalega fyrir
barðinu á tilfinningafælni matsmanna: „Hitt
er svo lakara, þegar sannleikur af þessu tagi
er vafinn tilfinningadýrð og sjálfsaumkun
kynslóðarinnar," segir Árni Bergmann um
bókina Gegnum bernskumúrinn. „En svo
dembast yfir okkur lausnir úr unglingabóka-
framleiðslu allra tíma. Þau Birgir og Ásdís
eru afskaplega góð, og eina frávikið frá for-
múlunni um góðu börnin er það, að þeim er
leyft að sofa saman".
Þessi óþolandi „gæði" þeirra eru fólgin í
því, að þau hafa, á fimmtán ára aldri, hvorki
drukkið vín né „sofið hjá". Og hamingjan
hjálpi höf undinum, hefði hann ekki af ráðið aó
láta börnin sof a saman, áður en lauk. Það ger-
ir þó söguna hvorki verri né betri. Börnin
brjóta líka gegn ,,raunsæis"-uppskriftinni
með þvi að vera dugleg í skólanum, og það
sem út yfir tekur, þau tala óþolandi „hátíð-
legt" mál.,,------Þó að krakkar séu vel lík-
leg til að leggja i mjög bóklegar pælingar, þá
eru ræðuhöld af þessu tagi------." (Blaða-
menn eru furðulega iðnir við að jórtra þessar
„pælingar".)
V. Ó. segir um sömu bók: ,,------Þau eru
alveg ferlega grúví unglingar. Ofboðslega
meðvituð og þroskuð bæði andlega og likam-
lega. Þau eru sko búin að sjá gegnum plottið.
Það er sama kjötið í öllum fullorðnu drullu-
sokkunum. Og þar fyrir utan er fullorðna
fólkið óhreinna í öllu sálarlífi og hugsunar-
hætti en unglingarnir, sem eru svo sannarlega
vitnisburður hreinleikans og réttlætisins."
Þeir sem ætla að af la sér vinsælda með því
að úthúða góðlátlegum sögum velviljaðra höf-
unda, standa yfirleitt ekki á verði, þar sem
undirmálsbókmenntir um of beldi, ónáttúru og
kvalalosta eru seldar ungmennum. Þeir fara
kringum sorpblöðin eins og köttur i kringum
heitt soð. Þau eru feimnismál blekiðiunnar.
Til skamms tíma gerði ég mér ekki það ómak
að líta í sorpblöðin. Hélt í einfeldni minni að
efni þeirra væri ekki annað en grófyrði og
þvaður, svipað og fullir menn láta sér um
munn fara. Einn þeirra örfáu, sem hafa haft
einurð til að rita um þessa þjóðarskömm, er
Bjarni Þór Kristjánsson. Hannsegir: (Tím. 6.
des. '78) ,,---og alvarlegastir þeirra eru
glæpir, þar sem börn eru fórnarlömbin. En
einmitt nú er vinsælt í klámiðnaðinum svo-
kallað barnasex--------. Þegar reynt er að
gera blóðskömm, sadisma, kynvillu og ofbeldi
að eðlilegum og viðurkenndum athöfnum, þá
finnst mér tími kominn til að gera fólki grein
fyrir ástandinu-----".
Kampakátur blaðamaður sagði, að B.Þ.K.
væri að „skjóta gjörsamlega yf ir markið". Ég
hugsaði með mér, að ég væri víst ekki of góð
til að lita á ósómann. Ekki þurfti lengi að lesa.
Mér þótti ekki „skotið gjörsamlega yf ir mark-
ið."
Helgi Hálfdánarson kallar sjónvarpið okkar
„af brotaskóla ríkisins". Ljótt væri að geta sér
þess til, að sorpblöðin, ásamt dátasjónvarp-
inu, hafi kennt sjónvarpinu stafrófið.
Ég er að lesa gamlan Andvara. Þar eru rit-
dómar, girnilegir til fróðleiks.
Sveinn Skorri segir um skáldsögu eftir
Gunnar Dal (Andv. '69): „Mestum vonbrigð-
um veldur bók Gunnars Dal. Svona sam-
setningur á heima sem f ramhaldssaga í viku-
riti, en ekki sem upphafsverk alvarlega hugs-
aðrar ritraðar, kenndrar við skáldskap. Það
er hörmulegt, að höf undar eins og Gunnar Dal
og Guðmundur Frímann, sem virðast hafa
jafn heiðarlegan áhuga á brjóstum og mjöðm-
um og öðrum ávölum likamshlutum kvenna,
eru svo getulitlir sagnahöfundar. Það væri
nefnilega verulega nauðsynlegt að dusta svo-
lítið kynlifshræðsluna af íslenskum sagna-
skáldskap. En þessir menn skrifa eins og D.
H. Lawrance og Miller hafi aldrei verið til."
Matsmaðurinn segir hér greinilega fyrir
verkum. Þið eigið, drengir mínir, að skrif a um
brjóst og mjaðmir, eins og þeir gera Lárus og
Miller. Annars fáið þið tevatnið sykurlaust hjá
mér.
Þóað matsmenn meti mikils völsadýrkun og
hristirassabókmenntir, svokallaðar, ættu þeir
að viðurkenna, að f leira er gjaldgengur skáld-
skapur. Það sem gerir sögur nýju höf undanna
margra svo þreytandi, er einmitt það, að þær
eru svo líkar hver annarri. Lesandinn spyr
ekki forvitinn, hvað gerist næst. Hann veit
það. Fólkið fækkar fötum.
En stundum er Sveinn Skorri glaður. Hann
las bók eftir Steinar Sigurjónsson: „Hér fara
hraustar gleðikonur og slorugir sjómenn, kyn-
vakn>ar smáskvisur,skeggjaðir hermenn og
skitugir bændur. Það er verulega hressandi og
ég held mannbætandi að kynnast þessu ó-
brotna fólki í þess slubbi og slamsi, flensi og
gramsi, umli og ii. Svo á Steinar lika guðagáf u
gamanseminnar. Svamlandi mitt í svitalykt,
brennivini og fjósfýlu, sér hann jafnframt
alla þessa mauraþúfu úr fjarska með glettni
húmors í auga. Mér var ómögulegt annað en
skella hvað eftir annað upp úr Brotabrotum
Steinars, og það er þó altjent guðsþakkarvert
á þessum alvarlegu tímum". (Andv. '70.)
Þeir, sem gleðja vilja Svein Skorra, vita nú,
hvernig á að fara að því. (En hefur einhver
lesið ritdóma áþekka þessum?)
Sv. Sk. segir í Andvara 1970 um Guðberg
Bergsson (Nefnir fyrst tvo unga höfunda,
sem gera sig seka bæði um alvöru og við-
kvæmni): ,,-----— en Guðbergur stendur
hreykinn og ofsakátur yfir þeirri veröld, sem
hann hef ur lagt i rústir." (Þá veit ég það, ef ég
sé eitthvað af veröldinni riða til falls, að þar
hefur Guðbergur verið að verki með áður ó-
þekkt hugmyndatengsl".)
Og enn segir Sveinn Skorri: „Það kann að
hljóma undarlega, að Guðbergur Bergsson
minnir mig ekki meir á önnur skáld en Bene-
dikt Gröndal og Matthías Jochumsson." Ojá,
það hljómar undarlega, að Guðbergur minni á
Matthias. En svona geta „hugmyndatengsl"
verið óvænt.
Sv. Sk. segir, að unglingar milli fermingar
og tvítugs í skóla hans virðist hafa lesið bækur
Guðbergs og hrifizt af þeim. „Hins vegar
virðist mér afstaða jafnvel bókelskra lesenda,
sem komnir voru yf ir fertugt allt önnur." Af-
staða þeirra var, segir hann, „tvíræð eða bein-
línis neikvæð og oft mótuð hneykslun". Og
þetta fylgir með: „Auk húmors er gjörsam-
legt virðingarleysi fyrir öllum lífsgildum og
hátíðleika megineinkenni á þessari bók Guð-
bergs. Djúpstætt mark á skáldskap hans er sú
andstyggð, er hann virðist hafa á öllum líkam-
legum samskiptum og þörfum manna. Mann-
legt hold og lif þess virðist vera honum við-
bjóðsefni framar öðru."
Áhugi unglinga á gelgjuskeiði er skiljanleg-
ur, en skellihlátrar matsmannsins eru um-
hugsunarefni. Annars tala matsmenn stund-
um um ofsakæti af þessu tagi. ,, Hlátursrokur
og læraskellir" segir einn þeirra, voru við-
brögð, sem Ijóðabók vakti hjá honum. Annar
„skellir upp úr hvað eftir annað". Þriðji
„veinar af kæti". Og er hér þó fátt eitt talið af
gleðilátum yfir bókum, sem standast matið.
Stundum gjalda skáld þess, ef þau njóta
hylli ólærðra manna. Davíð Stefánsson var
heldur ónotalega tekinn til bæna á tímabili.
,,------vegna þess, að sögnin um snilldar-
hæfileika Davíðs Stefánssonar er þjóðsaga.
Megnið af skáldskap hans rís ekki hærra en
þokkalegur alþýðukveðskapur, og það er fyrir
þá sök, að hann er verðlaunaður margfalt á
við vandaðri höfunda. Hann hefur náð vin-
sældum vegna þess, að kveðskaparlag hans
samrýmist yf irborðslegum smekk---------".
(Birtingur, 1956.)
Tilfinningafælni i bókmenntunum er ófrjó
og stendur ungum skáldum fyrir þrif um. List-
in þarf að nærast á skaphita og einlægni.
Hetjur Hómerskvæða vikna. Eddukvæðin
lýsa ástarhörmum. Þjóðkvæði fjalla löngum
um það efni. Á timum þessarar skáldlistar
voru engir launaðir matsmenn til að seg ja það
væmni eina, að finna til. Sigrún Högnadóttir
fylgdi manni sínum gegn ætt sinni og lét bug-
ast yf ir moldum hans. Enginn matsmaður var
nærstaddur til að ráðleggja skáldinu að snúa
þessu heldur upp í „grátbroslegt framhjá-
hald", meðan Helgi var í bardaganum. Mats-
menn þeirra tíma voru alþýða manna, sem
setti sig i spor þeirra, sem unnu og þjáðust, og
hún fann, að þetta var raunveruleiki mann-
legs lífs.
Það er karlmannlegra að segja einhverjum
frá áhyggjum sínum, og jafnvel tárfella, en
að smjúga i felur i þeirri trú, að dáradrykkur
og önnur ólyf jan lækni mannleg mein. En þau
bleyðimannlegu viðbrögð fá stuðning garp-
anna, sem heimta tilf inningalausan skáldskap
í nafni listarinnar.
Einar Ölafur Sveinsson talar um „nýtt stig
þróunar, nauðsynlegt stig, ef hetjukvæðin áttu
ekki að stirðna með tímanum í ómennskri, til-
finningalausri hörku-----." (Islenzkar bók-
menntir í fornöld.)
Sagan endurtekur sig. Nú er af tur orðin þörf
á „nýj u stigi þróunar", ef bókmenntirnar eiga
ekki að staðna í andlausri völsadýrkun og til-
f inningaleysi.
Oddný Guðmundsdóttir.