Tíminn - 19.07.1981, Síða 18

Sunnudagur 19. iiill ia«i

Heilög
• •• >
jorð
— er Auden kom
til Islands
Wjóðfæri gripu hvert fram í fyrir
öðru. Gdskinn og fjöriö gat á
augabragði dottið í dúnalögn, allt
hljöðnaði kringum skáldið,
augun urðu kyrrlát og innhverf,
hugurinn hvarf inn i sjálfan sig,
og i stað gárungans og ærsla-
belgsins sat allt i einu roskinn
spekingur fyrir framan mann,
horfinn i svip umhverfi sinu, þar
til allt í einu bregður gáskinn i
augun á ný og Auden er rokinn á
fætur, jafnvel fram i eldhds til að
hjálpa til að bera á borð”. bað er
reyndar ofsagt sem Kristinn
segir, að W.H.Auden hafi verið
marxisti i þann tið: hann var
sosialisti og mikill mannvinur en
hið háenska upplag var alltof rikt
i honum til að hann gæti orðið
„göður” marxisti. Er fram liðu
stundir vanrækti Auden jafnvel
sdsialismann en var sami mann-
vinurinn og húmanistinn eftir
sem áður.
Auk Kristins Andréssonar
kynntust þeir Auden og MacNeice
fjölda manna hér á landi og eink-
um varð Auden góöur vinur Ola
Maggadons! Það má lika nefna
Ragnar i Smára, Sigurð Nordal,
Tdmas, Ama Pálsson og svo
framvegis og svo framvegis.
MagnUs Asgeirsson sem fyrr var
nefndur, en hann þýddi kvæði Au-
dens, Ferö til Islands, og er það
birt með þessum greinarstúf.
öllum mun hafa fallið jafnvel við
skáldin ensku en hins vegar
runnu tvær grimur á marga eftir
að bókin Letters from Iceland
kom Ut i Bretlandi ári siðar.
Sumum þótti ekki fallega farið
með landiö og sér i lagi lands-
mennina i' þessari bók: Þeir fél-
agar og ekki sist Auden tala
heldur óvirðulega. NU er þaö aug-
ljóst mál að þeir gera gdðlátlegt
gys að tslendingum hvenær sem
gefst en hvert var i rauninni álit
þeirra á landi og þjóð? Uppfyllti
það þær vonir um óspillt þjdð-
félag sem þeir höfðu alið meö
sér? Nei. En hinsvegar kunnu
þeirkonunglega við sig og féll vel
við margt, þó ekki væri ferðin til
Fyrirheitna landsins. Louis Mac-
Neice orti:
So we rode and joked and smoked
With no miracles evoked,
With no levitations won
In the thin unreal sun:
In that island never found
Visions blossom from the ground,
No conversions like St. Paul,
No great happenings at all.
Holydays should be like this...
Og þegar Isherwood spyr:
„Segðu mér af unga tslendingn-
um. Um hvað hugsar hann?
Hvaða metnað hefur hann?” þá
svarar Auden: ,,Ég held aö Is-
lendingar sem þjóðflokkur séu
ekki mjög metnaöargjarnir.
Sumir vilja vissulega komast til
frama i Evrópu en flestir kjósa aö
halda kyrru fyrir og kannski
græða dálitiö af peningum.
Samanborið viö flest önnur lönd
er atvinnuleysi mjög litið á ts-
landi. Svona almennt þótti mér
tslendingurinn vera raunsær, á
smáborgaralegan máta, óróman-
tiskur og enginn hugsjónaeldur I
honum. Ólikt Þjóðverjanum virð-
ist hann ekki þrá suðrið og ég get
ekki i'myndað mér hann i ein-
kennisbúningi. Afstaðan til ls-
lendingasagnanna er ekki
ósvipuö afstöðu venjulegs Eng-
lendings til Shakespeare en ég
fann bara einn mann, málara
sem þorði að segja að honum
fyndust sögurnar „fremur erf-
iðar”. Vegna erfiðleika á að fá
vinnu hneigjast ibúar margra
Evrópulanda tii ofstækisfullrar
föðurlandsástar eða annarra
öfgaskoðana,en íslendingurinn er
sjaldan óábyrgður vegna þess að
ábyrgðarleysi hjá bónda eða sjó-
manni hefði glötunina i' för með
sér”.
Karlarnir eru
fallegri en konur!
„Hvaða tilfinningar”, spyr
Isherwood enn, „vakti þessi
heimsókn með þér um lifið á litl-
um eyjum?"
„Ef maður hefur ekki sér-
stakan metnað eða áhuga á
mennnningarsviðinu og gerir sig
ánægðan með að lifa með fjöl-
skyldu sinni og vinum þá hlýtur
h'fið á tslandi að vera mjög
ánægjulegt vegna þess að Ibú-
arnir eru vingjarnlegir, um-
burðarlyndir og skynsamir. Þeir
eru i raun og veru stoltir af landi
sinu og sögu þess en án nokkurs
votts af móðursjúkri þjóðernis-
stefnu. Ég varð lika oft var við að
þeir tóku gagnrýni vel. En mér
fannst líka að hvað sjálfan mig
varðar þá væri það of seint. Ev-
rópa skiptir okkur of miklu máli
til að við getum eða viljum flúið.
Þó ég sé viss um að þú myndir
njóta ferðalags þangaö jafnmikið
og ég gerði þá held ég að er til
lengdar láti verði hin skandina-
viska skynsemi þér ofraun, rétt
einsog mér. Sannleikurinn er sd
að báðir erum við þvi aðeins
hamingjusamir að við lifum
meðal brjálæðinga”.
Hér má bæta þvi að i sjálfsævi-
sögu Christopher Isherwoods,
„Christopher and his kind”, segir
Isherwood dálitið frá þessu Is-
landsferöalagi Auden, þeim
miklu vonum sem hann batt við
að hér væri skjól gegn heiminum,
óspillt þjóðfélag einsog nefnt
hefur verið. Það er augljóst af
bók Isherwoods að Auden fann
ekki það sem hann leitaði aö.
Enda fór Auden svo sem ekkert
i felur með það. Er hann var i
Reykjavík lofaði hann Kristni E.
Andréssyni greinargerð um
fa-ðalagið.fyrst og fremst úttekt d
landinu. Hann uppfyllti loforðið i
bréfisem hann stilaði við Kristins
og birti i' Letters from Iceland,
segir þar kost og löst á landinu. 1
upphafi varar Auden við þvi að
þar sem hann hafi jú aðeins verið
um þrjá mánuði á Islandi sé álit
hans varla marktækt að ýmsu
leyti en tekur siðan til óspilltra
málanna. Hann segist ætla að
fjalla um fólkið sjálft og ndttúru
þess fremur en náttúru landsins
þvi:
Biography
Is better than Geography.
Geography’s about maps,
Biography’s about chaps.
Auden byrjar þvi að ræöa um
likamsástand og klæðnað tslend-
inga. Honum finnst fólkið tiltölu-
lega fallegt og karlarnir ef á
heildina er litið betur útlitandi en
konurnar. Kemur það ekki á
óvart! Hins vegar kveðst hann
sjaldan hafa séð jafnljót föt og ts-
lendingar — sér i lagi kon-
urnar — ganga I...Svo tekur hann
til við „karakter” þjóöarinnar:
„Það er kjánalegt að skrifa um
þetta. Ég trúi þvi ekki að
karakter einnar þjóðar sé mjög
ólikur karakter annarar né
heldur aö mismunurinn sé ekki
svipaður. Alla vega sér ferða-
langurinn ekkert merkilegt,
Einsog aðrirsem koma til tslands
varö ég mjög hrifinn af bænd-
unum næstum öllum : ég varð
hvorki var við þann rustahátt né
þá botnlausu heimsku sem maður
rekst stundum á i sveitum Eg-
lands. Aftur á móti þótti mér bæj-
arbúar öllu verr á sig komnir
andlega. Það er eðlilegt. Það er
erfitt að laga sig að borgum og
maður verður að vera rikur ef
maöur vill lifa sómasamlegu Iifi i
þeim, sem er ekki nauðsynlegt i
sveitunum. Tvo augljósa galla
varð ég var við : óstundvisi, sem
skiptir ekki miklu mdli, og
drykkjuskap, sem er bjánalegur
eða skiljanlegur þarsem það er
næstum ómögulegt að fá al-
mennilegt vin I landinu. Bjórinn
er ógeðslegurTvinið geysidýrt og
ekkert eftir nema viski og það er
ekki góður drykkur. Norskur fisk-
kaupmaður sagði mér að hann
kynni ekki við viðskiptahætti Is-
lendinga en persónulega fannst
mér þeir vera heiðarlegri en
flestar aðrar þjóðir sem ég hef
kynnst. Mér er sagt að st jórnmál-
in séu mjög spillt — sem er
kannski viðbúið i litlu landi þar
sem allir þekkja alla — en ég get
ekki dæmt um það sjálfur. Til-
finningalega séð sýnist mér ts-
lendingurinn, ef hann er borinn
saman viðEnglending, vera mjög
hreinskilinn, heilbrigður i hugsun
og laus við komplexa. Hvort það
er kostur eða löstur skal ég ekki
segja”.
Hrokafullir,
tilgerðarlegir
auðmenn
Þá segir Auden undan og ofan
af mannasiðum: honum þykir
eðlislæg framkoma tslendinga
falleg en mannasiðir á lágu stigi,
og þykir auðsæilega engin frá-
gangssök. Þásegirum auðlegð og
stéttaskiptingu:
„Oft er sagt að á tslandi séu
engir auðmenn og engir fátækl-
ingar. Við fyrstu sýn virðist þetta
vera bæöi satt og rétt... en þegar
maður hefur það i huga að tsland
er stærra en trland en ibúarnir
færri en i Brighton, og að við
landið eru einhver auðugustu
fiskimið i heimi, þá er ekki laust
viö að setji að manni grun um að
laun gætu verið hærri og mismun-
ur i auðlegð minni. Ég kynntist
mörgum sem eru ekki öfunds-
verðir að li'fskjörum og öðrum
sem voru hrokafullir, tilgerðar-
legir og ruddalegir vegna þess að
þeir voru rikir. A Englandi kann
rikt fólk sig og það er yfir þvi
nokkur reisn, þrátt fyrir allt. A
Islandi er sliku ekki fyrir að
fara.”
Og um menntun og menningu:
Auden hrósar menntakerfinu að
mörgu leytien finnst mætti auka
klassiska menntun: „griska og
erfiðisvinna eru aö minu áliti
bestu ndmsgreinarnar,” sömu-
leiðis að setja mætti upp sérstaka
skóla fyrir gáfuð börn. Af menn-
ingu segir svo: „Hún er d háu
stigi en ekki jafnháu stigi og ég
bjóst við af lýsingum annarra. Er
ég var úti i sveit heyröi ég elda-
busku fjalla mjög svo greindar-
lega um miðaldasögur en i bæjun-
um, sérstaklega Reykjavik, eru
sýnilega margir sem glatað hafa
sinum sérislenska menningararfi
og ekki fengið neitt i staðinn. Bók-
menntir eru viðurkenndar, arki-
tektur er enginn eða nánast eng-
inn, leiklist engin og lítil þekking
á málaralist eða tónlist. Ég veit
að þetta er óhjákvæmilegt. Ég
veit að dagar hinnar sjálfstæðu
menningar eru taldir, aö Island
er langt frá Evrópu, að fyrstu
evrópsku áhrifin eru alltaf þau
verstu og þróunin til raunveru-
legrar evrópskrar menningar
tekurlangan tima. Enég er sann-
færður um að framtiö menningar
á Islandi byggist á þvi að landið
geti dregið til sin það besta frá
Evrópu og lagað að eigin aöstæð-
um.” Svo geta menn velt fyrir sér
hvort þetta hafi tekist.
Vfkjum ögn að Letters from
Iceland. Það er makalaus ferða-
bók og óh'k flestum öðrum. Það
hefur komið fram að hún er að
miklu leyti i ljóðformi, bréf Aud-
ens og MacNeices til vina sinna
og þeir láta gamminn geisa.
Minnst hefur verið á Bréf til Byr-
ons en ef til vill er það það kvæði
úr bókinni sem lengst mun lifa. 1
þessu bréfi er Auden á yfirborð-
inu að segja hinum látna skáld-
mæringi frá feröalagi sinu um
tsland en i raun er tsland ekki
nema tæki til að fjalla um önnur
mál: Auden sjálfan, lifsviðhorf,
hans, skáldskap hans sjálfs, Byr-
ons og annarra, um stjórnmál,
heimspeki og listina almennt.
Þetta merkilega kvæði orti Auden
meðan hann ók hér i rútubilum
um landið. Altént er rik ástæða t il
að hvetja alla þá sem ekki þekkja
bókina til að kynnast henni nú
þegar. Hún er yndisleg heimild
um bæði Auden , MacNeice og Is-
land.
*
„Island er sólin
sem bregður lit
á fjöllin"
En þessi tslandsferð árið 1936
var einsog fram kom i upphafi
ekki eina ferð Audens til landsins.
Hann kom hér aftur árið 1964 og
þá var Louis MacNeice dáinn.
Kristinn E. Andrésson segir frá
heimsókninni: „Þá var honum
óðara fagnað við komuna af sjálf-
um menntamálaráðherra Islands
i ráðherrabústaðnum, tekið á
móti honum sem þjóðhöfðingja og
boðiö til samkvæmisins
helstu fulltrúum islenskrar menn-
ingar og skáldlistar. Flugvélin
sem hann kom með hafði tafist
svo að hann kom seinna en vænst
var og menn. biðu hans i ofvæni.
En fyrir okkur sem höfðum
kynnst honum 1936 steig inn i sal-
inn gerbreyttur maður, ekki vott-
ur eftir af þvi fjöri i hreyfingum
hvað þá gáska og glettni er áöur
var, heldur stóö hér hæglátur og
hógvær spekingur, innhverft
skáld, með einhverja eilifðarró
yfir sér i svip og fasi. Hér tóku á
móti honum prúðbúnir veislu-
gestir og hann hitti marga að
máli, ýmsa sem hann hafði
kynnst áður og nú voru komnir I
háar stöður, og hann hefur eflaust
heimsótt mörg glæsileg heimili,
og hann ferðaðist út á land á
suma staöi þar sem hann hafði
verið áður. Og hvílik breyting
hafði allsstaðar orðið, jafnt á ts-
lendingum sem honum sjálfum,
en hjá okkur meira i úthverfa átt.
Við Þóra kona minbuðum hon-
um heim sem áöur, hún bakaði
handa honum „delicious pan-
cakes” sem áöur, hann kom inn
tilokkaristærri stofu, bókasafnið
mitthafði margfaldast, en nú tók
hann ekki neina fram úr skápn-
um, eins og hann hafði áður gert,
heldur sat hljóðlátur i sæti sínu,
engu likara en hann hefði tekið
við hlutverki MacNeice fyrrum.
En hlý mildi og birta sem lýsti
eins og djúpt innan að, geislaði
frá persónuleika hans i þessari
nýju gerbreyttu mynd”.
Matthlas Johannessen, ritstjóri
Morgunblaðsins. tók viðtal við
skáldið og birti það i blaði sinu.
Viðtalið hefur siðan verið gefið út
i bók Matthiasar. Samtöl I: „Við
hittum Tómas Guðmundsson i
Austurstrætinu, hvar annars
staðar? Þeir heilsuðust og tóku
tal saman, og þá komst ég að
þvi,” segir Matthias, „að skáld
eru ekki eins ólik öðru fólki og ég
hafði haldið: þeir töluðu um veðr-
ið.”
Utan tslands snýst samtal
þeirra Matthiasar og Audens að-
allega um skáldskap, tungumál-
ið, stjórnmál dálitið og guð en
Auden var þá auðvitað orðinn vel
kristinn einsog þeir verða allir,
þessir bresku klassikerar. Auden
segir frá ferð sinni um Island
1936, lýsir fremur hlutlaust ýms-
um breytingum sem hafa orðið,
og segir svo eftir að Matthias hef-
ur spurt hvort honum þyki Island
póétiskt land:
„Já, það hefur haft djúp áhrif á
mig. Fyrir mér er tsland heilög
jörð. Minningin um það er ávallt
bakgrunnur þess, sem ég geri.
Það skiptir ekki máli þó ég minn-
ist ekki oft á landið, það er jafn
mikill partur af lifi minu fyrir
þvi. Ég get verið að skrifa um
eitthvað allt annaö, en samt er
það einhvers staðar nálægt. Það
er öðruvi'si en allt annað. Það er
stöðugur hluti af Iifi minu, þó ég
sé ekki alltaf með það milli tann-
anna. Ég sagði að það væri eins
konar bakgrunnur, þaö er rétt.
Ég gæti lika sagt að tsland væri
sólin sem bregður lit á fjöllin án
þess hún sé neins staðar nærri,
jafnvel horfin bak við sjóndeild-
arhring.”
Þvi það er liklegt að við þessa
siöari heimsókn Audens hafi
tsland að fullu og öllu horfið bak
við sjóndeildarhringinn þó minn-
inginum þaðhéldief tilvilláfram
að bregða lit á fjöllin. Margt af
þvi sem hann sá og heyröi hér
1964 fannst honum betra en 28 ár-
um fyrr en þvi miður þótti honum
tslendingum hafa gengið illa að
tileinka sérákveöna og raunveru-
lega menningu i staö þeirrar sér-
islensku menningar er við hlutum
að glata. Hann segir að visu I for-
mála að nýrri útgáfu á Letters
from Iceland sem kom út 1965:
„Nútiminn virtist ekki hafa
breytt hugarfari ibúanna. Þeir
eru enn hið eina stéttlausa þjóðfé-
lag sem finna má i heiminum og
þeir eru ekki — ekki ennþá — orð-
nir ruddalegir”. En hann segir
lika, og þrátt fyrir hlutlaus orðin
má greina dapurlegan tón milli
linanna: „Er ég hitti einn af
gömlu leiðsögumönnunum min-
um, sem nú er orðinn skólastjóri,
spurði ég hann hvernig þeim hefði
reitt af i' striðinu. Hann svaraði:
„Við græddum”. Og velmegunin
sem þá hófst hefur aukist enn eft-
ir að Island varð sjálfstætt lýð-
veldi”. Ekki svo að skilja að Aud-
en hafi verið ellikall sem óttaðist
tækni, nýjungar, og nútimann —
fjarri þvi og þvert á móti.
Draumurinn hans rættist bara
ekki.
Wystan Hugh Auden er nú lát-
inn fyrir nokkrumárum. Það var
leiðinlegl við skyldum bregðast
vonum þessa góða manns.
—ij.tdk saman.