Tíminn - 24.07.1982, Blaðsíða 7

Þetta varð hneykslismál og ríkisráðið
tók í taumana. Bæði var að ekki þótti
sæma að drottning Svíþjóðar tæki lán
með slíkum hætti og ekki þótti víst um
persónulegan eignarrétt hennar á þess-
um djásnum. Þetta voru skartgripir
krúnunnar, ekki bara Lovísu Ulriku.
Þetta voru djásn sem sænska ríkið átti
og þurfti að nota á drottningu sína svo
að sómi væri að því að sýna hana.
Gústaf III.
Gústaf III. var elsti sonur Adolfs
Friðriks og Lovísu Ulriku. Á æskuárum
var hann um skeið í Frakklandi og hann
hélt áfram starfi móður sinnar að gera
konungsgarð í Stokkhólmi glæsilegan.
Hann beið þess með óþreyju að verða
konungur og reyndi að fá karlinn föður
sinn til að afsala sér konungstign. Þess
þurfti ekki því að hann fékk slag og dó
1771 þegar Gústaf var 25 ára.
Gústaf III. undi því lítt að fá engu
ráðið og hafa ekki meira vald en aðrir
í ríkisráðinu. Það hefur löngum verið
erfitt að sjá ríkisfjármálum borgið. Þess
hafði gætt í Svíþjóð eins og víðar fyrr
en þetta var.
Gústaf Vasa var vel settur þar sem
hann tók eignir kirkjunnar í ríkisforsjá.
Þar naut hann þess að Luther var svo
raunsær stjórnmálamaður að hann
keypti kirkju sinni líf með því að leggja
hana undir ríkisvaldið svo að þjóðhöfð-
ingjar berðust fyrir hana.
Stríðin eru dýr og þarfir ríkisins
jukust og álögur, skattar og tollar
þyngdust. Karl XI rétti fjárhaginn við
með því að ganga á hlut aðalsins.
Aðallinn var undanþeginn sköttunum
og hafði að léni mikiar jarðeignir sem
krúnan fékk engin gjöld af. Konungur
tók mikið af slíkum óðulum undir
krúnuna svo að þau urðu ríkinu að
skattstofni eins og aðrar jarðeignir.
Gústaf III. var á margan hátt maður
nýs tíma. Hann vildi mörgu breyta.
Hann beitti sér til dæmis fyrir mildari
refsilöggjöf. Hann er menntavinur og
mótaður af nýju mati á manngildi og
lffsgildi. Hann var samtímamaður Egg-
erts Ólafssonar og hér má minna á hin
frægu orð Gejers úr kvæðinu um
Óðalsbóndann þó að þau séu að vísu
seinna ort.
Þar sem konungar höfðu með hávaða
ætt
með hörmunga mannskaða dáð
hafa bændumir hljóðlega byggðina
grætt
og í blóðstokkna moldina sáð.
Konungur var á ýmsan hátt mótaður
af þeim anda sem leiddi til byltingar-
innar miklu í Frakklandi þó að hann væri
ekki hrifinn af henni og vildi jafnvel
gangast fyrir samtökum þjóðhöfðingja í
Evrópu til að vernda konungsvald í
Frakklandi.
Gústaf III. taldi að það væri bæði
auðveldast og réttlátast að bæta fjárhag
ríkisins og bæta stjórn þess með því að
svipta aðalinn völdum, láta hann skila
valdi til konungs og skatti til ríkissjóðs.
Þetta gerði hann með byltingunni 1772
þar sem hann neyddi ríkisráðið til að
fallast á nýja stjórnskipan. Hann ógnaði
ríkisráði og ríkisdegi, - þingi og stjórn
- með hervaldi, en stjórnarbyltingin
tókst án blóðsúthellinga. Og konungur
hafði þjóðina með sér.
Heldur konungsvald en
aðalsvald
Bændurnir vissu það af langri reynslu
að aðallinn gerði aldrei neitt fyrir þá.
Þegar eitthvað var gert fyrir bændurna
var það að frumkvæði konungs sem hafði
■ Fjárhagur ríkisins var slæmur og annað
hvort varð að auka tekjurnar eða spara.
Kónginn langaði til að láta höfuðborg sína
fá óperuhús og hann langaði ekki til að
draga saman ríkisútgj öldin. Svo kom hér
til sögu Georg Gustaf Wrangel sem
kallaður hefur verið Brennivíns-Wrangel.
Hann taldi konungi trú um að farsælast
yrði að ríkið ræki bruggið og hefði söluna
sem mest á sinni hendi. Tilskipun um það
kom 1775.
■ Gústaf II eins og A. Roslin málaði hann.
vaid til að koma sínu fram án þess að
spyrja ríkisdaginn leyfis. Þar réði
aðallinn og bændur höfðu aldrei náð
jafnrétti þar. Auðvitað voru konungar
misjafnir og sumir fylgdu aðlinum en þar
var þó fremur von. Þess vegna höfðu
bændur lengstum verið tómlátir um að
leggja ríkisvaldið í hendur stéttaþings-
ins. Því studdu þeir stjórnarbyltingu
Gústafs III.
Brennivínslöggjöf kemur
til sögu
Þegar hér var komið sögu voru nálega
40 ár síðan fyrst var sett brennivínslög-
gjöf í Svíþjóð. Árið 1731 var að lögum
hverjum bónda frjálst að brugga til
heimilisnota en einungis stórbændur og
veitingamenn máttu brugga til að selja.
Þann rétt keyptu þeir og þannig átti þessi
skipun að veita ríkinu tekjur og hækka
áfengi í verði svo að minna yrði drukkið.
Svo hafði gengið á ýmsu þessa áratugi.
Sumir sáu eftir korninu sem fór í bruggið
og bentu á að það spillti gjaldeyrisstöðu
landsins.
Talsmenn bænda í ríkisdeginum voru
jafnan á móti hömlum og máttu ekki
heyra það nefnt að bannað yrði að
brugga til heimilisþarfa. Þótti þeim hinn
mesti ójöfnuður að æðri stéttir gætu veitt
sér útlend vín en bændum væri meinað
að nýta jarðargróða sinn sem þeir öfluðu
í svita síns andlitis. Það væri hart að
bóndinn yrði að drekka vatn þar sem
aðrir sætu með fullan bikar víns. Þá væri
líka hart að gengið að neyða fátæka
menn til að sæta okri kaupmanna ættu
þeir annars úrkosta. Brennivínið væri
líka, hóflega notað besta heilsulind og
lyfjabúð bóndans. Og til var það að
ríkisdagsmenn segðu að sér væri
naumast óhætt að koma heim af þingi ef
réttur manna til bruggnnar yrði skertur.
Stundum voru bændur látnir greiða
sérstakt gjald fyrir að mega brugga
til heimilisþarfa og var það þá lagt á alla
hvort sem þeir brugguðu eða ekki.
Þrátt fyrir þetta gerðu menn sér að
góðu að þrengt væri að brugginu þegar
harðæri voru, svo að matarskortur var
og hungurvofan við hvers manns dyr.
Þess má líka geta að strax á þessum
árum var hvatt til hófsemi við drykkinn.
Til dæmis var prentuð í almanakinu 1748
ritgerð um ofdrykkju eftir Linné.
Krúnubrennivínið
Árið 1772 brást mjög uppskera í
■ John Liljencrantz, ijármálaráðgjafí
Gústafs III.
Svíþjóð. Um haustið gaf Gustaf kon-
ungur út bann við að brugga og selja
brennivín. Vegna neyðarástands líkaði
mönnum þetta vel eða létu sér lynda.
En árið 1773 var gott og vel spratt þá
undu menn ekki öðru en bruggun yrði
leyfð, enda var brennivín flutt inn frá
Spáni og Frakklandi og selt í 40 lítra
kútum þeim sem höfðu ráð á að kaupa
heilan kút.
Þá var það sem helsti efnahagsmála-
ráðunautur Gústafs III., Johan Liljen-
krantz, kom með þá hugmynd að ríkið
tæki í sínar hendur alla brennivíns-
bruggun. Það yrði góður tekjustofn og
þá væri líka unnt að hafa stjórn á því
hversu mikið yrði tekið til bruggunar
hverju sinni.
Fjárhagur ríkisins var slæmur og
annaðhvort varð að auka tekjurnar eða
spara. Kónginn langaði til að láta
höfuðborg sína fá óperuhús og hann
langaði ekki til að draga saman
ríkisútgjöldin. Svo kom hér til sögu
Georg Gustaf Wrangel sem kallaður
hefur verið Brennivíns-Wrangel. Hann
taldi konungi trú um að farsælast yrði
að ríkið ræki bruggið og hefði söluna
sem mest á sinni hendi. Tilskipun um
það kom 1775.
Þetta varð umfangsmikill ríkisrekst-
ur. Sögufrægar byggingar eins og
herraslot í Vadstena, Kalmar og Abo og
klaustrið í Ystad urðu korngeymslur
fyrir bruggið. Árið 1778 var bruggað
fyrir ríkið á 50 stöðum og þeir komust
yfir 60 þegar mest var. En mikið fór í
tilkostnað og fjárfestingu við þennan
rekstur allan. Ávinningurinn við þessa
skipun var sá að korn var seljanlegt í
góðæri og í birgðirnar mátti svo ganga
þegar harðnaði í ári og hungur vofði yfir.
Gert var ráð fyrir að þeir sem ræktuðu
korn gætu haft vöruskipti við ríkisbrugg-
ið, tekið brennivín út á korn sem þeir
lögðu inn.
Fyrstu árin var þessu tekið með þeirri
von að það yrði ekki varanlegt ástand.
Talsmenn bænda á ríkisdeginum mæltu
ákveðið gegn því ófrelsi að mönnum
væri meinað að nota það sem þeir sjálfir
ræktuðu á sínu eigin landi á þann hátt
sem þeir vildu og teldu best. f mars 1779
svaraði konungur því opinberlega að
hann gæti ekki orðið við tilmælum um
frjálsa bruggun til heimilisnota. Hann
vildi lækka almenna skatta, stuðla að
jafnara verði á korni, koma í veg fyrir
skefjalausa eyðslu korns til bruggunar
og hafa í hendi sér að kornið gengi til
manneldis í hörðum árum þegar skortur
vofði yfir.
Talið er að lögin hafi verið sæmilega
haldin í fyrstu. Menn höfðu myndað
samtök gegn heimabruggi auk þess sem
biskupar höfðu verið fengnir til að
hvetja presta í dreifibréfi til að mæla
með ríkisbrennivíninu. Konungur hafði
viljað taka á brotum með strangleika og
mildi en nú þótti heimabrugg og smygl
aukast svo að nauðsyn væri að taka
þéttara á. Mönnum hafði verið frjálst að
eiga bruggunartækin og geyma þau
heima hjá sér innsigluð. Nú var þeim
skipað að afhenda þau og síðan voru
allar bruggpönnur brotnar og eigand-
anum fenginn málmurinn brotinn. Ríkis-
brennivínið safnaðist fyrir óselt og þó
drukku menn. Sýslumönnum var skipað
að gæta laganna vel, enda lá grunur á
að sumir hefðu látið múta sér með
heimabruggi. Brennivíns-Wrangel skip-
aði að leita vandlega að heimabruggi en
slíkar næturheimsóknir urðu mjög
óvinsælar. Þessir leitarmenn urðu stund-
um beittir mótþróa. Árið 1782 varð 10
manna leitarflokkur á Vestmannalandi
svo illa leikinn af æstum múg að fjórir
létust. Því var svarað með málaferlum
þar sem nokkrir menn fengu dauða-
dóma sem konungur mildaði þó og
breytti í fangelsisvist eða nauðungar-
vinnu.
í hörðum árum og uppskerubresti var
stundum gripið til korns í geymslum
ríkisbruggsins og það notað til manneld-
is. Þá var reynt að brugga úr innfluttu
efni eða jafnvel flytja inn brennivín. En
andstæðingar Gústafs III notuðu sér
óánægjuna. Þeir sögðu að ríkið bruggaði
úr gallalausu korni þar sem heimabrugg-
ið væri oft gert úr einu og öðru rusli.
Ríkið bruggaði og fólkið sylti.
Misheppnuð tilraun
Árið 1788 var horfið frá ríkiseinka-
sölu á brennivíni í Svíþjóð nema hvað
ríkið hélt áfram að brugga fyrir
Stokkhólm og Gautaborg og raunar
einstök héruð önnur.
Sem tekjustofn fyrir ríkið hafði
tilraunin brugðist. Þó má gcra ráð fyrir
að úr því hefði getað ræst því að ekki
hefði þurft að bæta við fjárfestingu úr
því sem komið var þó að áfram hefði
verið haldið.
í annan stað hafði þessi tilraun mjög
örvandi áhrif á drykkjuna. Ríkið lagði
kapp á að fjölga sölustöðum enda hefur
það eflaust verið kallað betri þjónusta.
En fjölgun kránna og meiri drykkju-
skapur þrýsti á viðnám og bindindisboð-
un. Fullvíst er að það, varð mikil
aukning enda þótt ekki sé fullyrt að sumt
sem fram kom í máli þeirra sem vildu
vekja þjóðina styðjist við almennt
ástand. Hitt er staðreynd að árið 1788
lofaði konungur því að drykkjukrár
yrðu ekki framar í næsta nágrenni við
kirkjur. Þar með er ekki sannað að krá
hafi verið við hverja kirkju. En þrátt
fyrir þetta loforð var mikið talað um
opnar krár sem blasi við augum þegar
komið er úr kirkju þegar bindindishreyf-
ing fór að láta að sér kveða í Svíþjóð í
byrjun 19 aldar. En það er önnur saga.
Helstu heimildir:
E. lngers: Bonden i svensk historia II
Nordisk familjehok. Encyklopedy och konv-
ersation lexikon.
■ Úr sænskri veitingaskrá um aldamótin 1800.