Tíminn - 12.09.1982, Qupperneq 8

8
SUNNUDAGUR 12. SEPTEMBER 1982.
WfaNÍWI$
Útgefandl: Framsóknarflokkurinn.
Framkvœmdast]órl: Glsli Slgurðsson. Auglýslngastjórl: Steingrfmur Gfslason.
Skritstotustjórl: Jóhanna B. Jóhannsdóttlr. Afgrelislustjóri: Sigurður Brynjólfsson
lltstjórar: Þórarinn Þórarlnsson, Elfas Snæland Jónsson. Rltstjórnarfulltrúl: Oddur
V. Ólafsson. Fréttastjóri: Krlstinn Hallgrfmsson. Umsjónarmaður Helgar-Tfmans: Atll
Magnússon. Blaðamenn: Agnes Bragadóttlr, Bjarghlldur Stefánsdóttlr, Elrfkur St.
Elrfksson, Frlðrlk Indriðason, Helður Helgadóttlr, Slgurður Helgason (fþróttir), Jónas
Guðmundsson, Krlstfn Lelfsdóttir, Skaftl Jónsson. Útlltsteiknun: Gunnar Traustl
Guðbjörnsson. Ljósmyndlr: Guðjón Elnarsson, Guðjón Róbert Ágústsson, Elfn
Ellertsdóttlr. Myndasafn: Eygló Stefánsdóttlr. Prófarkir: Flosl Krlstjánsson, Krlstfn
Þorbjarnardóttir, Marfa Anna Þorstelnsdóttir. Rltstjórn, skrifstofur og auglýslngar:
Sfðumúla 15, Reykjavfk. Sfml: 86300. Auglýslngasfml: 18300. Kvöldsfmar: 86387 og
86392.
Verð f lausasölu 9.00, en 12.00 um helgar. Áskrlft á mánuðl: kr. 130.00.
Setnlng: Tæknidelld Tfmans. Prentun: Blaðaprent hf.
Ognarjaf nvægið
er engin lausn
■ Guðmundur G. Þórarinsson, alþingismaður, flutti
fróðlegt erindi um vígbúnaðarkapphlaupið og af-
vopnunarmálin á þingi ungra framsóknarmanna um
síðustu helgi. Þar fjallar hann m.a. um svonefnt
ógnarjafnvægi, og þær efasemdir um gildi þess, sem
gera nú vart við sig í vaxanda mæli.
Guðmundur sagði þar m.a.:
„Margir telja að friður á jörðinni byggist nú fyrst
og fremst á ógnarjafnvægi, þ.e. að hvoru risaveldi
standi slík ógn af vígbúnaði hins að því sé ljóst, að
það geti ekki unnið styrjöld. Það að hefja stríð geti
orsakað tortímingu þess sem stríðið hefur. Með
öðrum orðum, að friðurinn byggist á sjálfsmorðsógn-
un. Ekki er það glæsilegt.
Sá sem hefur kjarnorkustyrjöld verður eiginlega að
tryggja sér að geta strax í fyrstu árás tortímt öllum
kjarnorkuvopnum hins aðilans, því þau vopn, sem
eftir verða, geta hæglega tortímt þeim sem árásina
hóf. Vopnin sjálf eru þannig skotmark. Vopnin lifa
síðan sínu eigin lífi. Ný vopn eins aðila kalla á ný
vopn frá hinum aðilanum til þess að „jafnvægi“
haldist, til þess að hann sé nógu ógnvekjandi. Þetta
kallar á umræðuna um „stöðugleika ógnar jafnvægis-
ins“. Stöðugleikinn er mestur ef andstæðingurinn
getur ekki grandað kjarnorkuvopnum hins. Umræður
hafa því aukist um að koma kjarnorkuvopnum í
vaxandi mæli fyrir í kafbátum í hafinu, þar muni
reynast erfitt að finna þau. Þar komum við að þætti,
sem hlýtur að vera Islendinum mikið umhugsunarefni.
Til þess að viðhalda ógnarjafnvæginu, auka
stöðugleika þess, þurfa risaveldin bæði að halda uppi
stöðugum tilraunum með ný vopn. Hvor aðili um sig
heldur því fram að nú sé veruleg hætta á því að hinn
sé að fara fram úr. í Bandaríkjunum er hlutur
vopnaframleiðenda stór í þessari rökræðu. Þeir þurfa
að sannfæra stjórnmálamenn um að Sovétríkin séu
komin fram úr og því sé nauðsynlegt að hrinda í
framkvæmd smíði nýrra helvopna, sem viðkomandi
vopnaframleiðandi hefur á prjónunum. Peningarnir
eru auðvitað þrýstikraftur þarna eins og annars
staðar.“
Guðmundur benti síðan á, að margir væru nú farnir
að efast um gildi ógnarjafnvægisins, og bentu m.a. á
eftirfarandi röksemdir:
„1. Ógnarjafnvægið gat staðist meðan kjarnorku-
veldin voru aðeins tvö. Nú eru þau 8 og verða líklega
um 25 um 1990. Þeim mun fleiri kjarnorkuveldi, þeim
mun veikara jafnvægi. Hvað ef herforingjastjórnir,
skæruliðar og hermdarverkamenn komast yfir
kjarórkuvopn?
2. Ógnarjafnvægið mun leiða til ævintýralegs
kapphlaups í framtíðinni. Kapphlaups um framleiðslu
nýrra vopna, sem enginn sér fyrir endann á. Jafnvel
kjarnorkuvopn út í geiminn.
3. í heimi fátæktar og örbirgðar munu ríkin vígbúast
til efnahagshruns.
Ógnarjafnvægið í þessari mynd er því ekki lausn.
Það mun leiða til „brjálæðislegrar vitfirringar“, sem í
reynd mun stöðugt auka á hættuna á því að mannkynið
tortími sjálfu sér“.
- ESJ.
■ Borís Pastemak
■ Olga Freidenberg
Boris og Olga
Sjaldan hefur skáldsaga vakið slíka at-
HYGLI SEM SAGA BORIS PASTERNAKS UM DR. ZHI-
VAGO. Handrítinu aö skáldsögunni var smyglað út úr
Sovétríkjunum til Ítalíu og síðan gefin út við mikinn fögnuð
vestrænna gagnrýncnda en ófögur ummæli í austri. Pasternak hlaut
bókmenntaverðlaun Nóbels fyrir vikið, en var meinað að taka við
þeim.
Ýmsir bókmenntagagnrýnendur á Vesturlöndum áttu vart nógu
sterk orð til að lýsa ágæti Dr. Zhivago og líktu henni margirvið Strið
og frið Tolstoys. Edmund Wilson, sá viðurkenndi bandaríski
gagnrýnandi og sagnfræðingur, sagði um Dr. Zhivago að bókin yrði
talin til meiriháttar atburða í bókmenntasögunni.
En nokkrum árum eftir útkomu bókarinnar datt áhugi manna á
Dr. Zhivago og Pastemak niður. Og það er fyrst núna hin allra
síðustu ár að athygli manna hefur að nýju beinst að Boris Pasternak.
Það má íyrst og fremst þakka þremur bókunt. í fyrsta Iagi
endurminningum Olgu Ivinskayu, sem var hin mikla ást Pasternaks
og fyrirmynd Löm í Dr. Zhivago. Þær birtust á Vesturlöndum árið
1978 undir heitinu „A Captivc of Time“. Á síðasta ári var fyrsta
ævisagan um Pastemak gefin út eftir Guy de Mallac. Og nú er komið
út í Bandaríkjunum safn af bréfum, sem Boris Pasternak og frænka
hans, Olga Freidenberg, skrifuðu sín á milli í rúm fjörutíu ár, eða frá
1910 til 1952. Olga á heiðurinn af því að hafa haldið þessum bréfum
saman, og auk þess ritaði hún á efri áram endurminningarþætti í
dagbókarstíl sem vitnað er til í bókinni.
Á MIÐJAN SJÖTTA ÁRATUGINN. í bréfum sínum reyndu þau
að hjálpa hvort öðra og hvetja og styðja eftir megni. Á stíðsáranum
fyrri var hins vegar ekkert samband á milli þeirra. Pasternak var
ófær til herþjónustu af heilsufarsástæðum og var því í staðinn settur
til skrifstofustarfa í verksmiðju í Úralfjöllum. Olga starfaði hins
vegar sem hjúkranarkona á vegum Rauða krossins í St. Petersburg.
Þau skrifuðust ekki á aftur fyrr en 1921, og þá höfðu miklir atburðir
gerst í föðurlandi þeirra; byltingin og borgarastyrjöld sem lyktaði
með sigri hins nýja siðar.
Eftir fyrri heimsstyrjöldina hófst nýtt tímabil í lífi Olgu
Freidenberg. Hún hóf nám við háskólann í St. Petersburg og lagði
fyrir sig nýtt ævistarf; vísindaiðkun á sviði málvísinda. Hún segir að
það hafi verið henni „athvarf". Hún náði góðum árangri í þessu nýja
starfi sínu og árið 1932 var henni falið að stjórna málvísindadeildinni
við heimspeki - ,tungumála -, bókmennta og sagnfræðistofnunina í
Leningrad. Hún tók doktorspróf, fékk mikla viðurkenningu fyrir
ritgerð sína, og flutti síðan vísindaerindi á fjölmörgum ráðstefnum
og málþingum.
En Olga var vísindamaður sem fór eigin leiðir og slíkt féll ekki
í kramið. Á meðan hún lifði var aðeins ein bók eftir hana gefin út.
Það var árið 1936. Þremur vikum síðar var bókin fordæmd í Izvestia
undir fyrirsögninni: „Skaðlegt ragl“ og fjarlægð úr bókaverslunum.
„í öllu þessu máli hef ég aðeins áhyggjur af því, að þú ert ekki orðin
nógu brynjuð; þetta er í fyrsta sinn sem þú lendir í svona löguðu",
sktifaði Boris. Og þessar aðgerðir stjómvalda fengu mikið á hana.
Hún skrifaði f dagbók sína að útgáfubannið væri eins og „blæðandi
sár“. Pastemak reyndi að fá banninu aflétt, en þær tilraunir bára
engan árangur. Næsta bókin eftir Olgu sem geftn var út í
Sovétríkjunum, birtist árið 1978 - 33 áram eftir andlát hennar.
Boris PASTERNAK og olga freidenberg voru
NÁSKYLD. Feður þeirra, Leonid Pasternak og Mikhail Freiden-
berg, höfðu þekkst síðan þeir voru litlir drengir í Odessa. Systir
Leonids, Anna, giftist Mikhail. Síðar settust Freidenberg-hjónin að
í St. Petersburg, sem nú heitir Leningrad, en Pasternak-fjölskyldan
í Moskvu, en fjölskyldumar skiptust oft á heimsóknum og vora
saman á sumrin. Börnin léku sér því oft saman; Olga og Boris, sem
fæddust sama árið, urðu fljótlega mjög góðir vinir. Þau fóru að
skrifast á vorið 1910, þá 20 ára að aldri.
Þann vetur, segir í endurminningum Olgu, breyttist viðhorf Boris
til hennar nokkuð. Hann hafði alltaf verið uppnuminn og látið í ljós
aðdáun sína, en nú varð hann ástfanginn. Þótt henni þætti mjög
vænt um Boris gerði hún sér glögga grein fyrir því, að uún var ekki
ástfangin af honum, heldur leit á hann sem bróður. Hún heimsótti
Pasternakfjölskylduna þetta vor í Moskvu, og í júlí dvaldi hún
skamma hríð í sumarhúsi þeirra í Merrekhul, litríkri borg á strönd
Eystrasaltsins. Þar varð hún fyrir djúpum áhrifum frá vini sínum,
Boris, og skáldlegum orðaflaumi hans. Hann talaði klukkustundum
saman; hún skildi lítið af því, sem hann var að segja, en var hriftn
af „óskiljanlegum" orðum hans, sem lyftu henni „út fyrir veröld
hversdagsleikans". Eftir skamma viðdvöl fylgdi Boris Olgu til St.
Petersburg en hélt síðan sjálfur heim til Moskvu.
GNARSTJÓRN STALÍNS NÁÐI TIL EINSTAKLINGA í
FJÖLSKYLDUM ÞEIRRA BEGGJA. Olga segir frá örlögum
bróður síns, Sasha Freidenberg. Hann var handtekinn dag nokkum
árið 1937 án þess að hafa gefið neitt tilefni til slíks og fluttur í
fangabúðir. Þaðan átti hann ekki afturkvæmt, en kona hans, Musya,
sem var handtekin skömmu áður, lifði af hörmungamar í Gulaginu.
í endurminningarþáttum Olgu kemur hins vegar fram, að bróðir
Boris, Alexander Pasternak, tengdist ógnarstjóminni með öðram
hætti; hann varstarfsmaðurCheka, sovésku léynilögreglunnar. Hann
var arkitekt að mennt og var meðal þeirra, sem stjórnuðu
framkvæmdum við skipaskurð einn mikinn sem byggður var árið
1936 með fangavinnu. Olga segir frá því, að þegar Alexander hafi
átt að fá orðu frá Mikhail Kalinin fyrir frammistöðu sína við
framkvæmdir þessar, þá hafi frændi hans, Sasha Freidenberg beðið
hann að reyna að bjarga Musyu konu sinni. „Sasha bað Alexander
að láta Kalinin fá beiðni um að sleppa Musyu lausri um leið og hann
tæki við orðunni úr hendi hans“, segir Olga. „Alexander neitaði þvi
að sjálfsögðu, en eftir það neituðu Sasha og mamma að hafa nokkur
samskipti við hann eða fjölskyldu hans.“
Olga hafði lofað Boris að koma aftur til Moskvu, en hún frestaði
þeirri heimsókn hvað eftir annað og ákvað svo loks að hætta við
ferðina þar sem henni var orðið fullljóst, að ást þeirra tveggja var
ekki af sama tagi. Og til þess að losna við erfiðar útskýringar sleit
hún sambandi þeirra formálalaust og að því er Boris fannst mjög
hörkulega. Honum varð mikið um, og þetta sumar var honum lengi
ofarlega í huga. Hann víkur að því aftur og aftur í bréfum sínum til
Olgu síðar. Dæmi um þetta er bréf sem hann skrifaði til hennar árið
1924. Þar segir hann m.a.: „í þessari miklusögu, sem teygir sig djúpt
niður í fortíðina en heldur samt enn áfram - þessari harðneskjulegu,
óþolandi sögu, sem líf okkar er,ert þú besti.merkasti og hjartfólgnasti
kaflinn. ...Manstu þegar við komum frá Merrekhul fyrir þrettán
árum? Manstu hvernig nöfnin á jámbrautarstöðvunum hljóm-
uðu...? Manstu? Manstu allt?... Ég halla höfði mínu til hliðar og
stari til baka þessa ógnvænlegu fjarlægð. Það er eins og nýlegur
gustur hafi sópað öllu burt. Hlauptu á-eftir því og náðu í það!“
Löngu síðar, eða stuttu fyrir andlát sitt, gerði Olga nokkra grein
fyrir því í einu af síðustu bréfunum, sem hún skrifaði Boris, hvers
vegna hún hætti við fyrirhuguðu ferðina til Moskvu: „Hef ég
nokkra sinni sagt þér hversu mikils virði það er fyrir mann að upplifa
þá sérstæðu gleði, sem því fylgir að átta sig á skyldleika manns (í
bókstaflegri merkingu) við list? ÞaJ) er gleði sem varpar manni niður
og til hliðar eins og skugga. Það er þetta sem ég er að segja þér frá.
Ég er þá með í huga „yfirlýsingar" okkar frá æskuáranum, sem við
kölluðum „erfðaskrá“ okkar, manstu? (jú, það gerir þú auðvitað -
minni þitt geymir allt um alla eilífð). Jæja, í þessu felst svarið við
því, hvers vegna ég forðaðist þig, dró mig í hlé frá þér, fann til
fjarlægðar milli okkar, fannst ég alls ekki geta farið um borð í lestina
og til Moskvu til þín né leyft fingrum mínum að snerta líf þitt - þig
sem ég elskaði meira en allt annað í þessum heimi“.
Boris og olga skrifuðust á aftur nokkru
EFTIR LOK FYRRI HEIMSSTYRJALDARINNAR OG FRAM
✓
I BRÉFUM SÍNUM SKRIFAR BORIS OFT UM SKÁLDSÖG-
UNA MIKLU SEM HANN SÉ AÐ SKRIFA. Um miðjan fimmta
áratuginn skrifar hann: „Þetta er fyrsta raunveralega ritverkið mitt.
1 því vil ég gefa mynd af sögulegri þróun Rússlands síðustu 45 árin,
en jafnframt vil ég láta koma fram í sögunni - dapurri, drangalegri
sögu-skoðanir mínar á list, guðspjöllunum, sögu mannsins og mörgu
fleiru, allt ítarlega unnið í smáatriðum eins og í skáldsögu eftir
Dickens eða Dostojevsky".
Tveimur áram síðar hafði Pastemak lokið fyrsta hluta sögunnar.
Hann skrifaði Olgu árið 1948 að bókin væri „ekki ætluð til birtingar
í bráð. Og ég skrifa hana ekki sem listaverk, þótt sagan sé bókmenntir
í dýpri skilningi en nokkuð annað sem ég hef skrifað. En ég er bara
ekki viss um það, hvort nokkur list sé lengur til í þessum heimi, eða
hvað list er....Það er til fólk sem þykir mjög vænt um mig (fáeinir)...
ég er að skrifa þessa skáldsögu fyrir þá eins og hún væri langt bréf
til þeirra, í tveimur bindum.,,
Éinn þessara vina hans var Olga Ivinskaya, sem hann varð yfir sig
ástfanginn af 58 ára að aldri. En hún varð að gjalda samneytis síns
við Pastemak; var handtekin og dæmd til fimm ára dvalar í
vinnubúðum.
En Pastemak gerði hana ódauðlega í Dr. Zhivago.
Elías Snæland
Jónsson skrifar