Tíminn - 12.09.1982, Qupperneq 16

16
SUNNUDAGUR 12. SEPTEMBER 1982.
SUNNUDAGUR 12. SEPTEMBER 1982.
17
„Hugði ég um skeið ókleift framhald þessa fyrirtækis”
„Getnaðar dagur er
flestum lífverum
áskapaður"
Jakob Hálfdánarson vildi lengi miða
stofndag K.Þ. við Grenjaðarstaðafundinn
■ Andrés Krístjánsson.
■ Vegna útgáfu sjálfsævisögu Jakobs
Hálfdánarsonar vöknuðu að nýju upp
spumingar um það hvort heldur xtti aö
miða stofndag Kaupfélags Þingeyinga
við Grenjaðarstaðarfundinn, þann 26.
september 1881, eða Þverárfundinn, 20.
febrúar 1882. Til þess að gefa lesendum
sem gleggsta mynd af málinu birtum við
hér það sem Jakob hefur um málið að
segja í ævisögu sinni og einnig álit
Andrésar Kristjánssonar rítstjóra, sem
manna kunnastur er þessum hlutum.
Jakob segir á þessa leið:
„Þegar ég nú þannig rifja þetta allt
upp, eftir því sem mér er Ijóst í minni,
kemur mér svo fyrir sem Kaupfélag
Þingeyinga væri öndverðlega á þessu ári
getið og þó í rauninni jafnvel fyrri, svona
„í pukri cins og allir“. Og þegar haust
þetta var komið, gat eigi lengur dulist,
að almenningur (margir menn réttara),
var þungaður þessu fóstri, og að fylling
tímans var komin. Ég réðst því að boða
til almenns frjáls fundar að Grenjaðar-
stað hinn 26. september þetta áminnsta
haust 1881. Þangað sóttu nokkuð margir
úr þessum næstu sveitum.
Eins og ég hafði hugsað mér á undan
þessum fundi, bar ég upp beinagrind af
félagsskipulagi, - einkum og sér í lagi,
að með smáum og mörgum actíum væri
gengið að því að koma upp húsi og
nauðsynlegustu áhöldum hér á Húsavík
og ráða síðan mann til að annast um alla
pöntun og framkvæmdir félagsins. Actí-
an eða félagshluturinn stakk ég upp á,
að væri sem svaraði einu gemlingsverði,
nefnil. kr. 10,00 og að þessar kr. 10,00
eða einn hlutur gæfi rétt til þess að panta
vörur upp á kr. 100,00 til geymslu og
afhendingar í húsinu. Með svona lágum
hlut fannst mér varla neinn búandi
maður geta útilokast vegna fátæktar.
Með því nú að engin rödd á þessum
fundi kom fram, sem andmælti í nokkru
verulega stofnun félagsins, hvað ekki
var að undra úr því faktor Þórður
Guðjohnsen vildi ekki sinna ávarpi
mínu um að vera þar með okkur til
ráðagjörða, þá var þegar farið að safna
hlutaloforðum. Urðu það alls 32 menn,
sem á þeim fundi gengu í félagið með
samtals 49 hlutum, 490 krónur í
loforðum. Af fundarmönnum voru fyrir
hverja sveit kvaddir menn til þess að
kalla saman fundi, og skyldi kjósa þar
menn til sameinaðs fundar um veturinn,
búa þar undir pöntun og koma með
peninga til þess að senda fyrirfram. í
sambandi við þetta var stungið upp á
deildaskiptum, því ég hafði hugsað þá
þegar aðalskipulag félagsins, en frum-
varp til laga skyldi koma til hins
ráðgjörða vetrarfundar, sem ég tók að
mér að sjá um og að boða til fundarins.
Ennfremur skyldu þá vera til prentuð
hlutabréf.
Hér var þvi Kaupfélagið þennan dag
stofnað, - 26. september er þess
afmælisdagur að áliti mínu og að
líkindum allra þeirra, er á fundinum
voru. Þó seinna hafi komið fram sú
hugmynd, að félagið hefði ekki verið
stofnað fyrr en á fundinum, sem þarna
var ráðgerður og haldinn 20. febrúar um
veturinn, eins og skýrt verður seinna frá,
þá hygg ég það koma af ókunnugleika
þeirra, sem seinna komu í félagið og svo
því, að gjörðabók félagsins byrjar með
þeim fundi.“
í framhaldi af ofansögðu, sem Jakob '
sjálfur segir um stofndag K.Þ. leituðum
við til Andrésar Kristjánssonar, rit-
stjóra, sem nú vinnur að ritun sögu K.Þ.
og spurðum hann álits á málinu:
Hvorki stjórn kjörin né lagafrumvörp
lögð fram.
„Svo var með Grenjaðarstaðarfund-
inn að þar voru ekki samþykkt nein
lagafrumvörp og þau ekki einu sinni
lögð fram,“ sagði Andrés. „Þá var
heldur engin stjórn kjörin, en helstu
ákvarðanir fundarins voru þessar:
Stofnað skyldi félag til verslunarum-
bóta.
Þátttökugjald skyldi vera 10 krónur,
þ.e. stofnhlutir, sem óafturkræft og
arðlaust framlag.
Leitað skyldi eftir þátttöku í félaginu
í öllum hreppum verslunarsvæðis Húsa-
víkur.
Láta prenta hlutabréf svokölluð, þ.e.
fyrir áðumefndum 10 krónum.
Að haldinn skyldi annar fundur í
febrúar næsta ár, til þess að ganga frá
félagsstofnuninni.
Var Jakob Hálfdánarsyni falið að
boða til þess fundar og undirbúa hann.
Þessar voru einu samþykktir fundar-
ins, auk þess sem samþykkt var að afla
félaginu lóða á Húsavík. En þegar kom
að því að afla lóðanna var ekki hægt að
ganga frá því í nafni félagsins, því það
var lögformlega ekki til. Því var það gert
með því að nota nafn Jakobs sjálfs,“
sagði Andrés Kristjánsson.
„Jakob Hálfdánarson hélt því oft fram
á næstu tveimur áratugunum að Grenj-
aðarstaðarfundinn bæri að telja stofn-
fund Kaupfélags Þingeyinga, en aðrir
forystumenn félagsins vildu ekki á það
fallast og töldu einsætt að það væri
Þverárfundurinn, þar sem gengið var frá
skipulagslögum, félagið formlega stofn-
að óg kjörin stjórn. Réttara væri að líta
á Grenjaðarstaðarfundinn sem getnað-
'ardag, en Þverárfundinn fæðingardag.
Liggur þetta nú að sjálfsögðu í augum
uppi nú í skilningi nútímans.
Jakob Hálfdánarson féllst líka síðar á
þetta sjónarmið. í bréfi dags. 20. febrúar
1902 til Péturs á Gautlöndum, sem þá
var orðinn formaður félagsins, segir
20 ára: „Ég er nú ekki orðinn eins stífur
á því að einungis sé um 20. september
að tala sem afmælisdag K.Þ. Því var
skotið að mér að getnaðardagur væri
flestum lífverum áskapaður. Þetta getur
auðvitað verið álitamál en ætti að slást
fast. Báðir dagarnir eru mér nokkurn
veginn jafn minnisstæðir."
Þetta er nú það sem um þetta er að
segja,“ sagði Andrés, „og leikur ekki
vafi á því lengur að líta ber á 20. febrúar
1882 sem stofndag.“
- AM
■ Við verslun J.Á. Jakobssonar á Húsavík um aldarmót.
Helgar-Tíminn birtir kafla úr minningum brautryðjandans
að stofnun K.Þ. Jakobs Hálfdánarsonar, en þær
koma út hjá Isafold innan skamms.
■ Bókaútgáfa ísafoldar mun innan skamms senda frá sér sjálfsævisögu hins merka
brautryðjanda og forvígismanns að stofnun Kaupfélags Þingeyinga, Jakobs
Hálfdanarsonar, ásamt ágripi hans af sögu kaupfélagsins fyrstu 10 árin, 1881-1891.
Einar Laxness sér um útgáfuna. Útgefandinn hefur góðfúslega léð okkur til birtingar
kalla og myndir úr þessu forvitnilega ritverki Jakobs. Þegar að því kom að velja
kaflann var nokkur vandi á höndum, en bæði sjálfsævisagan og ágripið hafa að geyma
einstæðar frásagnir úr lífsreynslusögu Jakobs. Varð það úr að við völdum okkur
þann kafla úr ágripinu, þar sem Jakob segir frá mæðusömum dögum kvíða, strits
og vonbrigða, sem fylgdu fyrstu vörusendingunum til hins unga kaupfélags.
„Þá er tími til að víkja að því, að
jafnskjótt og ég fór að hafa bækistöðu
mfna hér ytra vorið 1882, keypti ég
borgarabréf, en það dró mig til þess, að
mér hafði reynst svo hin undanförnu ár
meðan ég pantaði fyrir sveitunga mína,
að ekki væri gott að ætla nákvæmlega á
magn hinnar pöntuðu vöru, og að einatt
yrði þó heldur að hleypa framyfir, þegar
pöntunin væri send, með því líka að
margir báðu þá svo ákaft um vöruna, er
hún var komin með því óheyrt góða
verði. Nú var auðséð, að þetta yrði að
vera í stærra stíl, er svo mikið kæmi
saman. Þar á ofan var ég mjög eggjaður
af kunningjunum að hafa sölu á nokkru
af varningi meðfram hinu. Var það
einkum Jón dbrm. á Gautlöndum, sem
oft og einatt hvatti mig til þess og kvað
ekki um annað gjöra fyrir mig til að lifa,
því á hinu starfinu yrði aldrei lífvænt.
Það var svo, hvað sem þessu seinasta
leið, hins vegar frá upphafi aldrei vafa
bundið fyrir mér að kaupa borgarabréf,
- það framkvæmdi ég því í júní 1882,
og varð ég samkvæmt lögum að telja mig
upp frá því til heimilis á Húsavík, þótt
fólk mitt og bú væri enn á Grímsstöðum
við Mývatn.“
Flóinn augalaus af hafís
„Það bryddi snemma á því sem verða
vildi með árferðið þetta eftirminnilega
sumar og þar af leiðandi útlitið fyrir
þessu nýja, óheyrða fyrirtæki. ís, einn
hinn mesti, lagðist að Norðurlandi og
suður með Austurlandi. Það varð eitt
hið fyrsta, sem ég fékk að vita um afdrif
pantananna, sem ég sent hafði um
veturinn, að húsviðirnir, sem ég, svo
sem gefur að skilja, þráði mest af öllu,
voru sökum íssins settir upp á Seyðisfirði
og seldir, - og hlaut mér þar með að
hverfa öll von um að hafa nokkurt
teljandi skýli það ár hér á Húsavík.
Éins og venjulega gengur í tsárum var
endur og sinnum íslítið innfjarða annað
slagið, - var því einatt vafi á því, hvort
eigi gætu skip komið, er síst varði. Fyrir
því var tæplega nokkurn tíma vogandi
fyrir mig að hverfa héðan frá lengur eða
skemur. Þó má mér vera það minnis-
stætt, að um mánaðamótin júní og júli
og frameftir júlí var ég að búi mínu á
Grímsstöðum, var þá ís að lóna frá og
nú von á vöru með skipi frá Slimon, mig
minnir 22. júlí. Nokkrum dögum áður
fór ég því af stað hér úteftir í góðri von
um, að nú mundi siglingin heppnast og
ég fá vörurnar. En viti menn, þá er ég
kom á Mývatnsöldu af Mývatnssandi og
sá út á flóann, var hann augalaus af
hafís, og er mér sú stund í minni. Er ég
hafði svo verið hér nokkuð ytra og þótti
allri von Iokið, fór ég upp að
Grímsstöðum og þaðan sneri ég aftur
bráðlega á leið til Akureyrar. Minnir
mig, að ég ætlaði að hitta einhverja, er
ég frétti þar til, þá er væru í sambandi
við Slimon. En þegar ég hafði verið
farinn burtu, kom skip Slimons með
hinar pöntuðu vörur hér inn í norðan
hríð og ísreki. Heimtaði þá skipstjóri,
sem vonlegt var, að fá mig til viðtals.
Faktor Þórður Guðjohnsen réðist því í
að senda mann upp í Grímsstaði, og
sendimaður þaðan náði mér á Amdísar-
stöðum á hinni umgetnu Akureyrarferð,
og réði ég þá af að snúa til Húsavíkur,
sem enn var árangurslaust, því skipið
hafði litla viðdvöl haft, uppskipun þótti
ómöguleg fyrir óveðri, ís og enginn að
taka á móti.
Litlu síðar sendu sömu skipverjar
aftur til mín frá Eyjafirði og vildu fá mig
þangað til viðtals. Þó vonlítið væri, og
að ætlan minni líka þýðingarlítið að ná
fundi þeirra, hóf ég samt af nýju ferð
áliðnu dags og tók með mér Gunnar
Gunnlaugsson, sem þá bjó í Saltvík, -
þetta var í ágústmánuði, - og riðum við
fram að. Núpum. Var þá norðan
snjókoma og hvítt yfir allt. Ætlaði ég að
fá með mér bóndann þar, Sigurgeir, og
ríða inn yfir Gönguskarð um nóttina, en
þetta aftók hann, bæði sökum kringum-
stæða sinna og veðurs, jafnvel ófærðar
á skarðinu. Varð ég því frá að hverfa -
og hér heim að hinni áður umræddu
kompu, hvar ég hafði nú um skeið haft
rúm mitt. Varð mér sú nótt til enda svo
óskemmtileg, að ég lét hana verða þá
seinustu og fékk mér þá rúm í Braut hjá
Þorláki Guðnasyni, sem þar bjó þá með
móður sinni, og fór nokkrum árum þar
á eftir til Ameríku."
Þetta hörmunga sumar
„Það kom fyrir um þessar mundir, að
norskt timburskip að nafni „Fram“
fannst í ísnum hér norðanvið nesið
austanvið Máná. Mennirnir, sem á
skipinu höfðu verið, fóru upp í
Núpasveit og komu svo til skipsins
landveg. Öllu var bjargað úr því upp á
svonefnda Knarrarbrekku, en skipið
losnaði síðan og rak austur að Lóninu í
Kelduhverfi. Nú lifnuðu nýjar vonir
fýrir mér um að ná í húsviði, enda lét
ég mig eigi vanta, er á söluþing kom, -
og jafnvel þó margir yrðu um krás þessa,
þá náði ég kaupum á nokkru og fór
nokkurn veginn ánægður af þeim fundi,
en þó var nú ósopið kálið, nefnilega að
ná viðunum hingað og átti nú ekki að
sleppa tækifærum. En það leið ekki
langt um, að ítrekaðar ónýtistilraunir og
skýringar kunnugra manna færðu mér
heim sanninn um, að eigi væri gagns að
vænta samsumars af þessu kaupi. A öðru
vori eða öndverðu sumri mundi það
helst nást, - rættist það og greinilega.
Nokkuð af hinum pöntuðu vörum
voru með lausakaupmanni Predbjörn, -
til hans fréttist, minnir mig, norður við
Langanes og lá hann þar allt fram í
september. Póstskip gufuskipafélagsins
danska hafði og innbyrðis nokkuð af
hinu pantaða, og gekk á sömu leið með
það, - nema hvað kaupmaður Bakke,
sem með því skipi hafði komið til
Auturlands og landveg þaðan hingað,
lýsti iðulega fyrir mér hve illa vörurnar
hefðu verið komnar og færu í skipinu, -
sem náttúrlega var nú að mestu lygi, -
enda þóttist ég finna þann dám af sögum
hans. Þannig útleið þetta hörmunga
sumar, sem að öllu mun verða talið það
bágasta af þeim, sem af eru (1896)
seinasta fjórðungi, já helmingi aldarinn-
ar.
Það var litlu fyrir réttir, að af þessum
fjórum skipum, sem færa skyldu mér
vörurnar til Kaupfélags Þingeyinga,
kom „Providence", skip Predbjörns hins
bornhólmska fyrst. Trjáviðarskipið,
sem sagt, kom aldrei, og rétt í byrjun
réttanna komu hin bæði, - fjárkaupa-
menn Slimoins með öðru og varð ég
jafnharðan að fara með þeim á markaði,
en fela öðrum að koma vörunni á meðan
í land, -þó ekkert yrði nú við hana gjört
annað en dunka henni saman í
ískjallaratóft þá, sem áður um getur, hér
framan í bakkanum. Hafði ég áður með
ýmsum hætti tínt saman spýtnarusl og
klöngrað yfir moldargryfju þessa,
strengt þar yfir tjargaða segldúka og
myndað þannig hið fyrsta vörugeymslu-
hús Kaupfélags Þingeyinga,-við hliðina
á krambúðinni, kompunni, sem oft er á
minnst.
Eftir að sauðamarkaðir voru nú
afstaðnir og ég hafði „skilið sáttur að
kalla" við kaupmennina að Úlfsbæ, því
nú var öllu beint til útskipunar á
Akureyri, þá varð ég að hverfa hingað
sem skyndilegast á þessar frábærlega
útlítandi verslunarstöðvar mínar og
hófust þegar í krafti hinar fyrstu lestir
Kaupfélagsins.
Þá hafði og komið á meðan ég var á
mörkuðunum strandferðaskipið með
allar vörumar, er ég pantaði frá
Kaupmannahöfn um veturinn; einnig
hinn fyrsti uppskipunarbátur, er Kaup-
félagið eignaðist, keyptur af Thomsen
kaupmanni fyrirkr. 400,00(7),-og kom
hann nú í góðar þarfir; því víst var nú
eigi orðið til annarra að hverfa með
hjálpsemi í þeim efnum."
Skuldabandið eitt
dugði ekki lengur
„Að athuguðu því, sem að framan er
sagt um gengi mitt fyrir hönd Kaupfé-
lagsins þetta fyrsta sumar þess, er þess
til getandi, að það hafi orðið mér í meira
lagi tilfinnanlegt, og þeim, sem ráðist
höfðu í þetta nýja fyrirtæki, sýnst óvænt
um áframhaldið, - svo að fyllstu líkur
væm til, að jafnvel meirihluti þeirra
hættu að búast við nokkmm hinum
pöntuðu vömm, og snem heldur til
hinna gömlu viðskiptamanna sinna með
verslun sína. En það var hvoru tveggja,
að sauðamarkaðurinn, sem var og varð
að vera í svo nánu sambandi við þetta,
svo og fengin vitneskja um óvanalega
góð kaup á hinni væntanlegu vöm, og
þar hjá einatt nokkum veginn vissa, að
hún mundi þó um síðir koma, - hafði
allt gott viðhaldsmeðal, enda man ég
ekki, að nokkur þeirra mörgu, sem
þegar haustinu áður (26. sept.), og svo
í janúar um veturinn, höfðu gengið í
félagið, hvirfu frá, allan þennan langa
biðtíma. Og þykir mér vert að taka upp
skrá yfir nöfn þessara manna, er allir
mega nefnast fmmstofnendur Kaupfé-
lags Þingeyinga, og að því er ég best
veit, allra landsins kaupfélaga, - það er
að skilja, að þau hafa vaknað upp að
þessu uppbyrjuðu. Skrá þessa set ég á
hin aftari blöð í bók þessari.
Af ýmsum tildrögum að stofnun
Kaupfélagsins mætti, án efa, fleira til
tína, eða einkum það, sem festi menn
svo alvarlega við þessa annars viðsjáls-
verðu glæfraför mína, að menn voru
hvergi hvarflandi, svo að ég yrði var við.
Eitt þar að lútandi atvik hefur Benedikt
Jónsson á Auðum nýlega skýrt fyrir mér.
Það var á árunum kringum 1880, að
verslunarskuldir bænda vom ákaflega
stignar, bæði hér við Húsavíkurverslun
og víðar. Höfðu þær ákaflega aukist á
þeim áratug, enda höfðu minni tilraunir
nú verið gjörðar en áður til þess að fá
„bætta prísa“ með samtökum. Nú þótti
öllum hyggnum mönnum komið í
geigvænlegt horf og hófu sín á milli
samtök um að reyna með aðstoð
kaupmanna að laga þetta ástand, og
skyldi reyna það með svofelldum hætti:
Allar hinar áföllnu skuldir skyldu nú
teknar sér til bókfærslu og gjörður
bindandi samningur um skilvísa greiðslu
á þeim á fleiri árum og jafnvel vöxtu, -
en nýjum reikning skyldi með vakandi
athygli halda skuldlausum gegnum
þykkt og þunnt. Áttu, ætla ég, að koma
gegn því einhver hlunnindi, máske þær
svonefndu „prósentur“, eins og nú er
orðin nokkurra ára venja við verslun
Örum & Wulff hér á staðnum.
Til þess að flytja þetta erindi fyrir
verslunarstjóra hér og svo yfirstjórann,
sem hér var þá líka, hr. ívarsen, voru
kosnir færustu menn, svo sem sr.
Benedikt Kristjánsson í Múla, Jón
hreppstjóri á Þverá o.fl.,-og munu hafa
vænt eftir Ijúfum viðtökum í svo vel
hugsuðu málefni fyrir báða málsparta.
En þetta fór á annan veg. Kaupmenn
vildu ekki sjá eða heyra neitt um þetta,
og urðu hinir frá að hverfa og allt að
setjast í sama farinu og áður. Er þá
auðskilið, að tryggðaband við verslun-
ina hefur trosnað svo, að skuldabandið
eitt dugði ekki lengur til hlítar, - að
margur var svo skapi farinn að hverfa
ekki frá hinni nýju aðferð fyrri en í fulla
hnefana, - og skal nú víkja á ný að
aðalefninu."
Sváfu þá allir þeir
„Stórgerð og sýnileg starfsemi Kaup-
félags Þingeyinga byrjaði því þetta haust
1882, eins og skýrt er frá áður, en það
var eftirminnilega erfiður tími yfir heila
tekið hjá almenningi sökum mislinganna
og ótíðarinnar um sumarið. Annir
manna svo ókljúfandi, þar sem aðflutn-
ingar sveitamanna voru nú, um „göng-
ur“, fjallskil, allir til baka. Það leit því
í allra versta lagi út fyrir mér með að fá
þá aðstoð við afhending og umsjón á
vörunum, sem ég þurfti. Út úr
vandræðum tók ég fyrst dóttur mína,
Guðrúnu, mér til aðstoðar um rúma
viku. Þá fékk ég Þorstein Oddsson og
var hann 3-4 vikur. Þar næst eða
jafnframt kom til mín Friðrik Guð-
mundsson frá Grímsstöðum á Fjöllum
og Jón Björnsson frá Hrauney, og voru
þeir báðir hjá mér, svo lengi sem ég
þurfti. En svo var annríkt fyrir mér um
skeið, að ég var oft matarlaus meginpart
dagsins og varð stundum að rífa í mig
brauð og sykur, er fyrir hendi var, -
hafði yfirhöfuð nokkrar vikur ekkert
reglulegt matarhæfi, og ekki gat ég
aðstaðið að láta þessa föstu menn vaka,
- heldur varð ég að kaupa ýmsa
ferðamenn til þess á stundum, máske
miður trúa. Reyndi ég það þannig einu
sinni, að ég fór um miðja nótt úr rúmi
mínu, er var suður í „Braut“, og hingað
úteftir til þess að vita um þá; sváfu þá
allir þeir, sem áttu að vaka.
Ég hitti nýkominn ferðamann og bað
hann sjá til hvað trúir mínir leiguþjónar
væru. Bar ég lítið eitt burtu og faldi og .
fór síðan frá þeim sofandi. En er þeir
gengu eftir kaupinu daginn eftir, og
höfðu harðlega mótmælt því, er ég bar
þeim á brýn, þá hafði ég mitt vitni, þ.e.
manninn, sem horfði á mig um nóttina
við það að tína burtu, við logandi Ijós,
sem náttúrlega lifði yfir vökumönunum,
þetta dót, sem ég faldi, og sýndi þeim
hvar það var falið; og gat vitnið sagt það
hafa verið gjört að sér ásjáanda. Þeir
hættu að þræta og urðu af kaupinu. Ég
var ekki dulur á þessu atviki, því ég áleit
ekki óhollt, að kunnugt væri, að ekki
væri ugglaust að treysta svefni mínum;
vildi það oftar til, að ég brá mér út um
nótt og lét menn sjá mig, er þá síst varði.
Þegar fram á haustið kom og hin
harðasta hviða var útrunnin, var ég rétt
að kalla uppgefinn bæði á sál og líkama.
Hugði um skeið ókleift framhald þessa
fyrirtækis fyrir alls konar óreiðu, sem
komin væri á allt í þeim gauragangi.
Flutti ég mig þá upp að Grímsstöðum
með bækurnar, en fékk til þess Einar á
Borgarhóli, gætinn og áreiðanlegan
mann, að gegna eitthverju litlu aðkalli,
eftir gefnum fyrirmælum mínum og
ávísunum."
„Las oft um
félagsskap og
fannst hann vera
almáttugur"
Sitthvað um
Jakob Hálfdánarson
| ■ Hver var Jakob Hálfdanarson?
I Mörgum er hann svo vel kunnugur að
þessi spurning kann að virðast út í hött
og það einkum þar sem ævisaga hans er
að hluta svo samofin upphafsárum
Kaupfélags Þingeyinga, að þar verður
vart í milli greint. Þess vegna ætlum við
»hér að stikla á ýmsum æviatriðum
Jakobs, þar til hann gerist kaupstjóri, en
kaupsjóratímabilið í ævi hans hefur
verið það ítarlega rifjað upp nýlega a
ekki sýnist fengur að því að reyna að
þjappa þeirri frásögn saman hér.
Kaflinn sem hann sjálfur ritaði um
baráttu sína þar og birtur er hér, verður
látinn nægja.
Jakob Háldanarson var fæddur þann
5. febrúar 1836 í Brenniási á Fljótsdals-
héraði í Þingeyjarsýslu. Var hann
snemma bókhneigður og námfús og
* varð það til þess að þrátt fyrir efnaleysi
foreldra þótti sjálfsagt að koma honum
til mennta. Byrjaði hannáundirbúnings-
námi fyrir latínuskólanám, en ákvað 13
ára gamall að hætta náminu og gerast
bóndi. Hann gat ekki hugsað sér að
skiljast við blessaðar kindumar sínar, en
hann varð allra manna snjallastur í að
skoða kindur og sjá út gæði þeirra,
holdafar og ullarvöxt.
En þótt skólalærdómurinn færi út um
þúfur, þá vantaði samt ekki mennta-
áhugann og Jakob segist hafa mikið lesið
um félagsskap og fannst félagsskapur
almáttugur. Þegar hann var 17 ára fékk
hann föður sinn og ýmsa gilda bændur
til að gangast undir það. Félagið leið þó
undir lok í harðindunum 1859, en margir
játuðu að hafa séð árangur af tilraun-
inni. Enn stofnaði hann til lestrarfélags
í Bárðardal og lærði til smíða hjá Jóni
Jóakimssyni á Þverá.
Á Grímsstöðum
Faðir Jakobs var leiguliði á jörð sinni
og átti í útistöðum við umboðsmanna
þjóðjarðarinnar Breiðumýrar og upp úr
þeim deilum spratt með unga manninum
vaxandi gremja til óbilgjamra landsdrott
na því taldi hann síst úr föður sínum að
leita eftir því að fá jörðina Grímsstaði
við Mývatn til ábúðar, þegar það bauðst,
og varð úr að hann flutti með foreldrum
sínum þangað árið 1857. Segir Jakob að
árið sem hann byrjaði að standa fyrir búi
á Grímsstöðum hafi verið gott, en þegar
árið 1858 skipti um til hins lakara.
Drapst þá fjöldi fjár og hraktist. Studdi
þetta meðal annars að voðalegum
fjárfelli árið 1859. „Þá reyndi ég mest í
fjármennsku," segir Jakob. Samt urðu
ekki heyþrot á Grímsstöðum vegna
stakrar ráðdeildar Jakobs Hálfdanar-
sonar og hún átti síðar eftir að verða
kaupfélaginu notadrjúg.
En félagsmálaáhuginn náði ekki a
slokkna í harðindunum og Jakob gekkst
bæði fyrir stofnun sparisjóðs og lestrar-
félags um þetta leyti. Drápu harðindin
sparisjóðinn snemma, en lestrarfélagið
hélt velli.
Vorið 1959 kom konuefni Jakobs að
Grímsstöðum, Petrea Pétursdóttir,
Péturs bónda í Reykjahlíð og varð hann
þar með mágur sveitarhöfðingjans Jóns
á Gaulöndum. Ekki var þó kært með
þeim mágum og mun Jakob hafa hatað
Jón um hríð, þótt misklíðarefnið væri
aðeins flutningur kirkjustaðarins frá
Reykjahlíð að Skútustöðum. Þá var
hjónabandið Jakob ekki til einskærrar
gleði ef marka má æviminningar hans,
en hann segir:
„Þetta vor (1859) fór konuefni mitt að
Grímsstöðum og árið eftir innþrömmuð-
um við í þá h...hjónastétt; um það allt
mætti skrifa langa en óskemmtilega
„novelle.“ Ráðhagurinn var í einu orði
of mjög af öðrum tilbúinn...."
Faðir Jakobs byggði honum og konu
hans jörðina Grímsstaði 1861. Stundaði
Jakob búskapinn af mikilli reglusemi og
hélt skýrslur yfir allt, smátt og stórt,
dagbók, árbók og veðurbók. En aldrei
féll honum vistin þar vel, enda var þetta
aðeins „afbygging undir annarra yfirráð-
um og enn verst að nú var sem fyrri
enginn ábúðarréttur, aðeins byggt til 10
ára og vissi ég þetta ekki fyrr en ég var
búinn að vera á Grfmsstöðum, sem
gjörði enn á ný gremju, svo ég gat aldrei
fest einbeittan hug að þesari bólfestu,"
segir Jakob.
Um þetta leyti var mikill hugur í
mönnum að flytja af landi brott og sú
hugmynd hvarflaði alvarlega að Jakobi
Hálfdanarsyni og beindist hugurinn fyrst
og fremst til Brasilíu. Ýmis atvik urðu
þess valdandi að ekki varð úr þessu, en
hugmyndina ól Jakob þó með sér til
1867, stóð í bréfaskiptum og rak um
skeið nokkurs konar upplýsingaskrif-
stofu fyrir þá sem hugðu á það sama.
Vegna félagsmálaáhuga síns öðlaðist
Jakob mikla tiltrúa bænda í sýslunni og
var annar tveggja Þingeyinga sem fóru
til Þingvalla 1874 á þúsund ára hátíðina
í nafni sýslunga sinna. Er frásögn hans
af þessari ferð í ævisögunni öll hin
eftirminnilegsta. Stóð hann þar augliti
til auglits við sjálfa konungshátignina.
En dýrt þótti bóndanum úr Mývatnsveit-
inni að þurfa að borga 12 krónur fyrir
eina veislumáltíð á Þingvöllum. Það
slagaði upp í heilt sauðarverð. Er
eftirminnileg frásögn hans af því er hann
sat hátíðarborðhaldið:
„Borðhaldið var fyrir 20-30 menn, 3
karlmenn þjónuðu fyrir borðum allir á
hárrauðum kjólum. 10 sinnum var borið
á borð og af og 3 réttir matar í hvert
skipti. Salurinn glumdi af hljóðfæra-
slætti og var nýtt lag byrjað í hvert sinn
er á borð var borið,....“ segir hann m.a.
og er augljóst að honum hefur fundist
mikið um viðhöfnina.
Verslunarmálin urðu Jakob snemma
hugleikin, enda hafði faðir hans á
æskuárum Jakobs haft forgöngu í
félagsskap bænda, sem tók sig saman um
að versla við þann kaupmann sem lægst
verð bauð og buðu út viðskipti sín.
Seinna hafði hann nána reynslu að
viðskiptunum við Gránufélagið, sem
bændur settu traust sitt á meðan það
hjarði. Þessi kynni og reynsla hafa átt
þátt í því að hann fer að grafa í stofnun
kaupfélagsins, sem stðar nefndist svo,
um 1880.
Áður er minnst á það að Jakob undi
illa vistinni á Grímsstöðum á margan
hátt vegna erfiðra landdrottna og enn
var honum heimtufrekja hjúanna mikið
gremjuefni og fer hann um þau mál
mörgum orðitm í ævisögu sinni. Eftir að
kaupfélagið var komið á stofn tók að
vonum að losna um hann við búið á
Grímsstöðum og 1884 flytur hann þaðan
■ „Hann var hugsjónamaður í því að
hann var reiðubúinn að fórna sér og
hagsmunum sínum fyrir háleitt og gott
málefni." Jakob Hálfdanarson á efri
til Húsavíkur, þótt ekki sleppti hann
Grímsstöðum með öllu fyrr en um
aldamót.
Kaupstjórinn
Nokkru fyrir 1870 opnuðust leiðir
fyrir bændur í Þingeyjar og Eyjafjarðar-
sýslu til þess að selja sauðfé til Englands
og höfðu þeir þar forgöngu Þorlákur O.
Jóhnsen og Tryggvi Gunnarsson. Tókst
fyrsta tilraunin 1866 óhönduglega, því
skipið kom aldrei og þótt þeir kæmust
úr landi í þeirri næstu, 1873, þá urðu nú
brigður á um borgun. En þá kom til
sögunnar enskur kaupmaður, Slimon að
nafni, sem keypti af bændum sauði og
hesta til útflutnings. Borgaði hann í
reiðufé og var það nýnæmi, sem lauk
m.a. upp augum manna betur en verið
hafði á því að landsmenn gætu sjálfir
haft verslun með höndum, án þess að
hafa útlenda kaupmenn að millilið.
Um þessi ár dregur til þess að farið er
að undirbúa stofnun Kaupfélags Þingey-
inga. Frumkvæði Jakobs þar og það
hetjustarf sem hann vann fyrir félagið
hefur skipað honum í öndvegissess í
sögu Samvinnuhreyfingarinnar. Um
hann hefur Þorsteinn Thorarensen,
rithöfundursagt í sagnfræðiritum sínum:
„Hann var hugsjónamaður í því að
hann var reiðubúinn að fóma sér og
hagsmunum sínum fyrir háleitt og gott
málefni. Hverju viðfangsefni sem hann
tók sér fyrir hendur fylgdi hann fast eftir
með sívakandi áhuga. Hann gerði
hlutina ekki með hangandi hendi,
heldur með stöðugri vandvirkni og
íhygli og athöfnum hans fylgdi óvenju-
lega sterkt siðferðislegt þrek og sið-
gæðisleg heimtufrekja. En ejns og oft
hendir hugsjónamenn hlaut hann van-
þakklæti heimsins að launum. Það var
níðst á fórnfýsi hans og hann mátti
sjálfur bera skarðan hlut frá borði. Sem
leiguliði á Grímsstöðum gat hann ekki
á sér setið að vinna stöðugt að því að
bæta jörðina, bæði húsakynni og
ræktun, en landeigandinn launaði hon-
um í engu, gerði bara gys að honum
fyrir. Og sama sagan endurtók sig þegar
hann gerðist stjórnandi hins fyrsta
kaupfélags á landinu, að hann þrælaði
og sleit sér út, þó hann mætti tregðu og
skilningsleysi.“
Slíkt verður oft hlutskipti braut-
ryðjandans, en „aldir og sagan mikil-
mennin stækkar,“ segir í ljóðinu og
útgáfan á ævisögu hans mun stuðla að
því að þau vísdómsorð rætast á Jakob
Hálfdánarsyni enn frekar en til þessa.
Hann er vel að því kominn.