Fréttablaðið - 10.01.2009, Side 16

Fréttablaðið - 10.01.2009, Side 16
16 10. janúar 2009 LAUGARDAGUR UMRÆÐAN Carsten Valgreen skrif- ar um efnahagsmál Í mars árið 2006, í mínu fyrra starfi sem aðal- hagfræðingur Danske bank, tók ég þátt í að skrifa rannsóknarskýrslu um uppsveifluna á Íslandi. Í skýrslunni, „Geyser Crisis“, voru dregnar upp dökkar framtíðarhorfur fyrir Ísland og rök færð fyrir því að niðursveifla væri óhjákvæmi- leg og alvarleg fjármálakreppa raunhæfur möguleiki. Hörð viðbrögð og gagnrýni Íslendinga Á þessum tíma sætti skýrslan harðri gagn- rýni frá ýmsum aðilum á Íslandi. Íslensku viðskiptabankarnir gáfu út nokkrar skýrsl- ur til mótvægis við niðurstöður okkar og færðu rök fyrir því að grunnstoðir íslenska hagkerfisins væru traustar til langs tíma litið. Nefnt var hátt menntunarstig, mikil atvinnuþátttaka og vaxandi fólksfjöldi (sem allt er hárrétt en málinu óviðkomandi). Við- brögð af hálfu bankanna voru að sumu leyti skiljanleg. Þá þegar áttu þeir í erfiðleikum með að endurfjármagna skuldavafninga (e. securitized debt) á evrópskum mörkuðum og þurftu síst á gagnrýnum skýrslum að halda, sem fældu frá hugsanlega erlenda fjárfesta. Það sem kom mér mest á óvart voru við- brögð yfirvalda á Íslandi. Fjármálaráðu- neytið sá ástæðu til, og taldi innan síns verkahrings, að gefa út fréttatilkynningu þar sem færð voru rök fyrir því að farið væri rangt með staðreyndir í skýrslunni (þar voru ein smávægileg mistök sem við leiðréttum með glöðu geði en höfðu engin áhrif á niðurstöður hennar). Forsætisráð- herrann gagnrýndi skýrsluna og Danske Bank á opinberum vettvangi. Að auki fann Viðskiptaráð Íslands sig knúið til þess að ráða prófessor Frederick Mishkin og dr. Tryggva Þór Herbertsson til þess að skrifa skýrslu um fjármálastöðugleika á Íslandi, sem í grundvallaratriðum gaf til kynna að spá okkar um kreppu væri orðum aukin. Á þessum tíma var ég orðlaus yfir við- brögðum yfirvalda á Íslandi og þau sann- færðu mig um að hagkerfið stæði enn verr en ég hafði gert mér í hugarlund þegar verið var að skrifa skýrsluna. Þetta kom mér þannig fyrir sjónir að allir, þar með talið allir embættismenn, væru staðráðnir í að taka ekki á ástandinu á yfirvegaðan og hlutlægan hátt. Þess í stað gáfu viðbrögð flestra , meðal annars opinberra stofnana, glögglega til kynna útbreidda hjarðhegðun og hugarfar sem einkenndist af „við á móti þeim“ viðhorfi. Mikil innbyrðis tengsl Ísland er lítið, einsleitt samfélag þar sem innbyrðis tengsl eru mikil. Þetta er bæði mikill styrkleiki og veikleiki. Þetta er rót kreppunnar. Slík samfélagsgerð virkar næstum eins og fjölskylda eða eitt fyrir- tæki. Útilokun tiltekinna vandamála og ákvörðun um að þagga þau niður þróast mjög auðveldlega, og af því leiðir að erfitt er að grípa inn í þegar þau hafa hreiðrað um sig. Styrkleikar þessarar samfélagsgerðar munu hinsvegar koma í ljós þegar íslenskt samfélag siglir í gegnum kreppuna og rís upp á ný eftir nokkur ár. Eigi styrkleikinn aftur á móti að vara, og ef komast á í veg fyrir miklar sveiflur í efnahagslífinu og kreppur á næstu árum verða Íslendingar að huga vel að því hvernig byggja má upp betri stofnanir innan samfélagsins. Vanvirkt umhverfi og brostið traust Áður en kreppan skall á leit út fyrir að íslenskt þjóðfélag byggi yfir nútímalegu, vel virku og þróuðu fjármála- og stofnana- umhverfi, sjálfstæðum seðlabanka, eftir- litsaðilum og svo framvegis. Kreppan hefur aftur á móti leitt í ljós vanvirkni þessa umhverfis. Sem dæmi má nefna að það að hafa fyrrverandi forsætisráðherra sem for- mann bankastjórnar Seðlabanka Íslands hefur valdið stórslysi og í ljós hefur komið að Seðlabankanum er verr stjórnað og er ósjálfstæðari en hann ætti að vera. Lengi vel eftir að kreppan skall á ríkti afneitun á þeirri stöðu sem upp var komin og óskhyggja um að hlutirnir myndu redd- ast. Sem dæmi má nefna óskipulegt ferli við þjóðnýtingu Glitnis og tilkynninguna frá Seðlabanka Íslands hinn 7. október um lán upp á fjóra milljarða evra frá Rússlandi, sem síðar reyndist ekki vera fyrir hendi. Gengi íslensku krónunnar var fest við evr- una og entist sú aðgerð í einn dag. Þá voru stýrivextir lækkaðir 15. október um 3,5%, úr 15,5% í 12%, og síðan hækkaðir aftur um 6% 28. október, eða upp í 18%. Viðbrögð íslenskra stjórnvalda í kjölfar kreppunnar voru mjög tilviljanakennd og svo virtist sem þau hefðu enga áætlun. Ég held að það hafi í raun og veru verið ástæða þess að önnur lönd töldu nauðsynlegt að Alþjóða- gjaldeyrissjóðurinn mætti fyrstur á vett- vang til að hafa yfirumsjón með nauðsyn- legum aðgerðum. Það var ástæða þess að bresk stjórnvöld brugðust of hart við og frystu eignir íslensku bankanna. Því var einfaldlega ekki lengur treyst að íslensk stjórnvöld gætu brugðist við kreppunni og óttast var að alþjóðlegum lánum yrði eytt í óraunhæf og röng stefnumál. Uppbygging stofnana samfélagsins Hvers vegna tókst opinberum stofnunum svona illa upp? Að mínu áliti er engin ein ástæða fyrir því. Íslendingar þekkja óða- verðbólgu vel; hún geisaði á Íslandi á átt- unda áratugnum og einnig var verðbólga mikil nú áður en krónan hrundi. Þetta end- urspeglar í sjálfu sér samfélag, stofnanir og stjórnmálakerfi sem á erfitt með að sníða sér stakk efir vexti. Það skortir sárlega aðskilnað valds, að miklu leyti vegna smæð- ar landsins og mikilla innri tengsla í samfé- laginu. Að þessu leyti er fjármálakreppan nútímaleg holdgun gamals vandamáls á Íslandi, uppbyggingar stofnana samfélags- ins. Ég gæti bætt því við að Færeyjar hafa í gegnum tíðina átt við svipuð vandamál að stríða (sem hefur stundum endað með því að danska ríkið hefur þurft að borga reikn- inginn). Stærð bankakerfisins meginvandamálið Að taka upp evruna er ekki lausn á öllum vandamálum. Bankarnir hefðu hrunið jafn- vel þótt Íslendingar hefðu haft evruna. Meginvandamálið var ekki myntin eða hag- kerfið, heldur bankarnir sjálfir. Þeir leyfðu sér − og var leyft − að stækka efnahags- reikning sinn miklu meira en íslensk stjórn- völd gátu nokkurn tíma ábyrgst, án þess að þau gripu til annarra aðgerða en að vernda þá gegn gagnrýnum spurningum. Fyrir tveimur árum hitti ég einn af framkvæmda- stjórum Landsbankans. Ég spurði hann hvort stjórnendur bankans litu á hann sem „vaxtarfyrirtæki“. Hann sagði að svo væri, mjög svo. Mín reynsla er hins vegar sú að „vöxtur“ hjá bönkum merkir að öllu óbreyttu einhvers konar dulbúna „skuld- setningu“. Aukin skuldsetning bankanna, hvað svo sem hún var kölluð, reyndist mjög hættuleg íslensku hagkerfi, einmitt vegna þess að hún var að mestu leyti fjármögnuð með fé í erlendri mynt. Þetta þýddi að íslenska ríkið gat ekki lengur staðið á bak við bankana ef til bankakreppu kæmi. Af því leiddi að bankarnir urðu tilvalin fórnar- lömb alþjóðlegs bankaáhlaups. Þó að mynt hagkerfisins hefði verið evra hefði það ekki komið í veg fyrir áhlaupið. Ekki er svo að skilja að íslenska krónan hafi ekki valdið neinum vandræðum. Ofmet- in krónan jók augljóslega kaupmátt neyt- enda og háir stýrivextir gerðu það fýsilegt fyrir þá að taka lán í erlendri mynt, sem olli því að gjaldeyriskreppan í kjölfar falls bankanna bitnaði harkalega á íslenskum neytendum. Nauðsynlegar aðgerðir Íslendingar verða nú að finna leiðir til að byggja upp betri stofnanir fyrir framtíðina. Í fyrsta lagi verður Seðlabankinn að öðlast fullt sjálfstæði. Þá hefð að koma stjórn- málamönnum fyrir í stjórnendastöðum verður að rjúfa. Í öðru lagi þarf að fela hluta af fjármálaregluverkinu og eftirliti með fjármálakerfinu alþjóðlegum stofnunum, eða stofnunum í öðrum löndum, til þess að skapa þá fjarlægð sem oft er erfitt að ná á Íslandi. Þessu mætti til dæmis ná fram með því að ráða utanaðkomandi aðila til að stýra Seðlabankanum og fjármálaeftirliti. Fag- fólk væri að verki sem ekki ætti starfs- frama sinn undir stjórnmála- eða viðskipta- legum hagsmunum á Íslandi. Í þriðja lagi verður að afnema verðtrygginguna svo að endanlega sé hægt að uppræta verðbólguna úr hagkerfinu. Þetta gæti falið í sér bann við nýjum verðtryggðum lánum og tak- markaðan aðgang neytenda að erlendum lánum. Síðan þegar innlendum stofnunum og verðbólguvæntingum hefur verið komið í eðlilegt horf er hægt að fara að hugleiða upptöku evrunnar. Það er þó ekki víst að þess þurfi. Það er ekki ljóst hvers vegna lítið, mjög opið hagkerfi, þar sem stór hluti af útflutningi er vörur en ekki þjónusta, ætti að taka upp alþjóðlega mynt. Ef ekki verður gripið til þessara aðgerða óttast ég að lærdómurinn sem draga má af þessari kreppu fari í súginn og ný holdgun hennar líti dagsins ljós eftir tíu til fimmtán ár. Höfundur er fyrrverandi aðalhagfræðingur Danske Bank og núverandi meðeigandi í Benderly Economics. Hvernig á að endurreisa íslenskt efnahagslíf? CARSTEN VALGREEN Síðan þegar innlendum stofnunum og verðbólguvæntingum hefur verið komið í eðlilegt horf er hægt að fara að hug- leiða upptöku evrunnar. Það er þó ekki víst að þess þurfi. BETRI STOFNANIR „Íslendingar verða nú að finna leiðir til að byggja upp betri stofnanir fyrir framtíðina“, segir greinarhöfundur meðal annars.

x

Fréttablaðið

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Fréttablaðið
https://timarit.is/publication/108

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.