Tíminn - 02.11.1982, Blaðsíða 8

8
ÞRIÐJUDAGUR 2. NÓVEMBER 1982.
Útgefandi: Framsúknarflokkurinn.
Framkvœmdastjóri: Gfsli Slgurðsson. Auglýsingastjórl: Steingrlmur Gfslason.
Skrlfstofustjóri: Jóhanna B. Jóhannsdóttir. Afgrei&slustjórl: Sigurður Brynjólfsson
Rltstjórar: Þórarlnn Þórarlnsson, Elfas Snœland Jónsson. Rltstjórnarfulltrúl: Oddur
V. Ólafsson. Fróttastjórl: Kristinn Hallgrfmsson. Umsjónarmaður Helgar-Tfmans: Atll
Magnússon. Bla&amenn: Agnes Bragadóttlr, Bjarghlldur Stefánsdóttir, Elrfkur St.
Elrfksson, Frlðrik Indrlðason, Helður Helgadóttlr, Sigur&ur Helgason (fþróttlr), Jónas
Gu&mundsson, Krlstfn Lelfsdóttir, Skaftl Jónsson. Útlltstolknun: Gunnar Traustl
Gu&bjömsson. Ljósmyndlr: Guðjón Elnarsson, Gu&jón Róbert Ágústsson, Elfn
Ellertsdóttir. Myndasafn: Eygló Stefánsdóttir. Prófarklr: Flosl Kristjinsson, Kristfn
Þorbjarnardóttir, Marfa Anna Þorstelnsdóttlr. Rltstjórn, skrlfstofur og auglýsingar:
Sfðumúla 15, Reykjavfk. Slml: 86300. Auglýslngasfmi: 18300. Kvöldsfmar: 86387 og
86392.
Verð f lausasölu 9.00, en 12.00 um helgar. Áskrlft á mánu&i: kr. 130.00.
Setnlng: Tœknldelld Tfmans. Prentun: Bla&aprent hf.
Virkjum þjódaráhugann
■ Um helgina var gert þjóðarátak gegn krabbameini.
Safnað var fé meðal allra landsmanna til að koma upp
byggingu þar sem fram eiga að fara víðtæk rannsóknar-
störf og leitar - og varnarstarf gegn krabbameini. Þessi
sjúkdómur er sá vágestur sem allir óttast. Hann var í eina
tíð talinn ólæknandi og er enn erfiður viðureignar. En
með stórstígum framförum í læknisfræði er hægt að lækna
margar tegundir þessa sjúkdóms og umfram allt er hægt
að koma í veg fyrir að hann nái að festa rótum í
mannslíkamanum ef rétt er við brugðist í tæka tíð.
Það eru einkum varnaraðgerðir sem menn binda vonir
við í sambandi við að hefta útbreiðslu krabbameins.
Leitað er að orsökum þess að fólk fái einhverja þá
sjúkdóma, sem ganga undir samheitinu krabbamein, og
hefur nokkuð áunnist í þeim efnum. Eins og glöggt hefur
komið fram í fjölmiðlum undanfarna daga er mikilvægt
að greina krabbamein á byrjunarstigi og því fyrr sem hægt
er að greina meinsemdina eru batalíkur meiri.
Söfnun Landsráðs gegn krabbameini var vel undirbúin
af þeim sem fyrir henni stóðu og má meðal annars þakka
góðan árangur hversu ágætt samstarf tókst milli þeirra og
fjölmiðla. Það er sjálfsagt að nýta fjölmiðla til að virkja
landsfólkið til sameiginlegra stórátaka og það lætur ekki
sitt eftir liggja þegar góðu málefni þarf að leggja lið. Enda
lét árangurinn ekkí á sér standa og áreiðanlega verður
málefninu fylgt fast eftir og mun bera ríkulegan árangur
þegar fram í sækir.
Islendingar hafa áður lyft grettistökum í baráttu við
sjúkdóma. í framvarðarsveit hafa farið færir og dugmiklir
læknar sem notið hafa styrks fjöldasamtaka til að gera
það sem virtust draumsýnir að veruleika. Baráttan við
berklana var mikil sigurganga og skipulegar varnir gegn
hjarta - og æðasjúkdómum hafa skilað góðum árangri. Á
mörgum öðrum sviðum heilbrigðismála vinna læknar og
almannasamtök að heilsuvörnum.
Um sömu helgi og íslendingar sameinast um að leggja
allir eitthvað af mörkum til að njóta betra og lengra lífs
sjálfum sér til handa berast þær fréttir að fimm ungmenni
hafi látið lífið í umferðarslysum. Auk þeirra liggja nokkrir
slasaðir á sjúkrahúsum.
Slysin urðu víða um landið og bar að með misjöfnum
hætti, en afleiðingarnar urðu þær sömu. Það unga fólk
sem var fullfrískt fyrir helgina og liggur nú á líkbörum er
allt fórnarlömb umferðar, sem er að verða einn mesti
skaðvaldurinn gegn lífi og heilsu. Það sem af er árinu hafa
22 farist í umferðarslysum og hundruð slasast. Sumir
þeirra ná sér að fullu en aðrir bera ævilöng örkuml.
Aukning umferðarslysa er geigvænleg. Auk dauða og
örkumla valda þau gífurlegu fjárhagstjóni. Á þessu sviði
er greinilega þörf þjóðarvakningar. Gagnvart sjúkdómum
er lögð æ ríkari áhersla á fyrirbyggjandi aðgerðir, að varna
því að fólk fái sjúkdóma eða að þeir séu læknaðir á
frumstigi. En það er engin vá sem er eins auðvelt að koma
í veg fyrir og umferðarslysin, einmitt með varnaraðgerð-
um.
Orsakir umferðarslysa eru fyrst og fremst of hraður
akstur, aðgæsluleysi og vanmat á þeim aðstæðum sem upp
koma hverju sinni.
Það er hægt að koma í veg fyrir slysin ef allir leggjast
á eitt og ákveða að fyrirbyggja þau með betri
akstursvenjum, að fara eftir umferðarreglum og flýta sér
ekki um of.
Hvað er til ráða? Spyr sá sem ekki veit. En það hlýtur
að vera hægt að virkja þjóðaráhugann til varnar
umferðarslysum eins og til varnar sjúkdómum. Með
eftirliti og samvinnu allra hlutaðeigandi hlýtur að mega
opna augu vegfarenda fyrir þeirri hættu sem umferðin er.
Það þarf að efna til stórátaks og þeir sem með
umferðarmál fara eiga vísa góða samvinnu við fjölmiðla
og vonandi alla vegfarendur.
OÓ
þingmarmapistill
Halldór Ásgrímsson alþingismadur:
Opinber
fjárfesting
■ Ákvaröanataka um opinberar fjár-
festingar er annaö og meira en einföld
samlagning óskaðra framkvæmda. Deil-
ing þeirra á einhvem árafjölda uppfyllir
ekki kröfur til áætlanagerðar og ákvarð-
anatöku, en um slík vinnubrögð ber
m.a. nýútkomin áætlun um fjárfestingar
í orku- og iðnaðarmálum nokkurt vitni.
Á undanförnum árum hefur verið
mikill vöxtur í opinberri fjárfestingu á
íslandi. Úrlausnarefnin hafa hvarvetna
blasað við og mikill framfarahugur hefur
ýtt á eftir. Á sama tíma hefur
verðbólgan verið mikil. Við slík þjóðfé-
Iagsskilyrði er mjög hætt við, að
fjármagnið nýtist ekki til þeirra fram-
fara, sem ætlað var, og skapi ekki þá
velsæld, sem það annars hefði getað, ef
rétt hefði verið á málum haldið. Það er
því nauðsynlegt að líta gagnrýnum
augum yfir farinn veg og íhuga, með
hvaða hætti hægt sé að bæta fjárfesting-
arákvarðanir.
Ég mun gera tilraun til að líta yfir
sviðið í stórum dráttum, án þess að
leggja mat á einstakar framkvæmdir eða
framkvæmdaflokka, sem 'ráðist hefur
verið í á undanförnum árum.
Eðli og flokkun
opinberra framkvæmda.
Flokka má opinberar framkvæmdir í
þrennt:
1) Opinber fjárfesting til almennra
nota, t.d. vegakerfið, skólar og
heilsugæsla.
2) Opinber fjárfesting í þjónustufyrir-
tækjum, t.d. raforkukerfi, hitaveit-
ur, Póstur og sími, hafnir.
3) Fjárfesting í sjálfstæðum atvinnufyr-
irtækjum.
Á viðhorfum til þessara þriggja flokka
er grundvallarmunur, en öllum er það
sameiginlegt, að nauðsynlegt er að gera
samanburð á því átaki, sem lagt er í og
þeim árangri, sem fjárfestingin skilar.
Þótt opinberri fjárfestingu til al-
mennra nota sé ekki ætlað að skila sér í
beinum tekjum, er eigi að síður
nauðsynlegt, að faglegt mat sé lagt á
þörfina fyrir viðkomandi fjárfestingu og
árangurinn sé mældur með samræmdum
hætti. Ávallt má deila um aðferðir til
slíks mats, enda ekki í öllum tilfellum
hægt að mæla árangurinn í peningaleg-
um verðmætum.
Framkvæmdir í flokki 2 miðast við
það, að viðkomandi framkvæmdir geti
staðið undir sér með sölu á þjónustu til
þegnanna, en möguleikar slíkra fyrir-
tækja til að ákveða tekjurnar í samræmi
við kostnað eru þess valdandi, að ekki
er síður þörf á mati á árangri
viðkomandi stofnana umfram venjulegt
arðsemismat.
Fjárfestingar í sjálfstæðum atvinnu-
fyrirtækjum í eigu ríkisins eiga umfram
allt að lúta almennu arðsemismati, þ.e.
hliðstæðu mati og almennt gerist og
gengur í atvinnulífinu. Hins vegar koma
önnur viðhorf hér einnig til sögunnar,
t.d. dreifing atvinnu um landið og mat
á þjóðhagslegu gildi slíkra framkvæmda.
Áætlanagerð
hins opinbera
í fjárfestingarmáium
Saga áætlunargerðar á íslandi er orðin
alllöng, en ekki að sama skapi uppörv-
andi. Skipulagsnefnd atvinnumála á
kreppuárunum var fremur einangrað
fyrirbæri, sem ekki var fylgt eftir. Þar á
eftir kom Nýbyggingaráð á vegum
nýsköpunarstjórnarinnar og Fjárhags-
ráð, en þessar stofnanir höfðu með
höndum ýmiss konar skömmtunarstarf-
semi fremur en eitthvað, sem kallast
getur áætlanagerð í nútíma skilningi
þess orðs.
Miklir erfiðleikar í efnahagsmálum,
þ.m.t. skortur á gjaldeyri voru ráðandi
í starfsemi þessara stofnana.
í þeirri þróun áætlanagerðar, sem
hefur fylgt í kjölfarið, hafa tveir flokkar
áætlanagerðar verið ráðandi. Annars
vegar víðtækar og yfirgripsmiklar áætl-
anir og hins vegar nákvæmar og faglegar
áætlanir einstakra stofnana í fram-
kvæmdagreinum.
Almenn áætlanagerð fór fram í
Efnhagsstofnuninni 1962-1971. Unnið
var að þjóðhags- og framkvæmdaáætlun
1963-66 (eða 4 ár), sem var raunar mjög
almenn hugleiðing um stefnumótun,
þ.á m. í fjárfestingarmálum. Síðan kom
árleg framkvæmda- og fjáröflunaráætl-
un um opinberar framkvæmdir fyrir
lánsfé og fjáröflun til Framkvæmdasjóðs
vegna fjárfestingarlánasjóðs atvinnu-
veganna. En þessar áætlanir voru
undanfari lánsfjáráætlunar, sem hófst
með áætlun fyrir árið 1976.
{ ársbyrjun 1972 var Efnahagsstofn-
un, Framkvæmdasjóði og Atvinnujöfn-
unarsjóði steypt saman í eina áætlunar-
stofnun, Framkvæmdastofnun ríkisins.
Þessi stofnun hefur síðan starfað með
misjöfnum árangri. Henni var ætlað að
vinna að heilstæðum og víðfeðmum
áætlunum. En e.t.v. vegna þess að 2)
stofnunin er utan við valdsvið ríkis-
stjórnar hefur hún smátt og smátt lent
til hliðar. Einstök ráðuneyti og ráðherr-
ar hafa gengið fram hjá stofnuninni og
látið sem hún væri ekki til. Meginverk-
efni hennar hefur einkum verið að fást
við takmörkuð áætlunarverkefni og
ráðstöfun á afmörkuðu fé þeirra sjóða,
sem í vörslu hennar eru, og má í því
sambandi sérstaklega nefna Byggðasjóð.
Framkvæmdaáætlanir einstakra
greina ruddu sér fyrst til rúms í vegagerð
og orkuframkvæmdum vegna þess, að
Alþjóðabankinn setti fram kröfu um
arðsemismat framkvæmdanna. Aðferð-
irnar, sem notaðar voru í þessu
sambandi, breiddust út við val á
fjölmörgum framkvæmdum í þessum
greinum, einkum í vega- og orkumálum.
Sá mikli munur er á arðsemismati
vegagerðar og orkuframkvæmda, að
arðsemismat vegagerðar kemur aldrei til
prófs reynslunnar, en arðsemismat
orkuframkvæmda kemur fram í rekstri
orkufyrirtækjanna og verðþróun ork-
unnar.
Lög um skipan opinberra fram-
kvæmda frá 1970 er sérstakur kafli í
þróun skipulags opinberra fram-
kvæmda. {lögum þessum er lögð áhersla
á einstakar framkvæmdir. Þau kort-
leggja feril framkvæmda frá frumathug-
un til ákvörðunar og allt til framkvæmd-
anna sjálfra, en í þeim kemur engin
stefna fram um aðferðir til að leggja mat
á viðkomandi framkvæmdir, enda erfitt
að ákveða slíkt með lögum.
Með lögunum var sett á stofn
Framkvæmdadeild Innkaupastofnunar
ríkisins, sem hafa skyldi með höndum
framkvæmd laganna. Verksvið stofnun-
arinnar takmarkast þó aðallega við
byggingar á vegum ríkisins og með
kostnaðaraðild þess, einkum skóla og
heilbrigðisstofnana.
{ lögum um stjórn efnahagsmála frá
19. apríl 1979 segir í 13. gr.:
„Fjárlaga- og hagsýslustofnun skal
annast hagsýslustarfsemi fyrir ríkisbú-
skapinn í því skyni að auka á hagkvæmni
og ráðdeild í ríkisbúskapnum og í
meðferð opinberra fjármuna.
Meðal þess háttar verkefna fjárlaga-
og hagsýslustofnunar skulu vera, eftir
því sem nánar verður ákveðið í
reglugerð:
1) Mat á fyrirhuguðum ríkisfram-
kvæmdum með tilliti til arðsemi,
kostnaðar, nytja og þjóðfélagslegs
gildis.
Kostnaðarmat á tillögum frumvarpa
menningarmál
Prestsfólkið
LEIKLISTARSKÓLIÍSLANDS
NEMENDALEIKHÚS:
PRESTSFÓLKIÐ, eftir
Minnu Canth
Leikstjóri:
Ritva Siikala,
þýðing (úr sænsku)
Úlfur Hjörvar
Leikmynd:
Pekka Ojamaa,
Lýsing:
David Walters
Aðstm. leikstjóra:
Helga Hjörvar.
Frumsýning í Lindarbx
22.10. 1982.
■ Síðastliðinn föstudag, frumsýndi
Nemendaleikhúsið Prestsfólkið eftir
finnska skáldið Minnu Canth (1844-
1897), og er það fyrsta verkefni þessa
árgangs leiklistamema í Nemendaleik-
húsi, en þau eiga að baki 3ja ára nám í
Leiklistarskóla íslands. Þau eru: Edda
Heiðrún Backman, Eyþór Árnason,
Helgi Björnsson, María Sigurðardóttir.
Kristján Franklín Magnús, Sigurjóna
Sverrisdóttir og Vilborg Halldórsdóttir.
Ekki veit ég hvenær Prestsfólkið er
skrifað, en líklega á ofanverðri seinustu
öld, en að íslenskum tíma, staðfærir
maður það ósjálfrátt til þeirra daga, í
upphafi þessarar aldar, þegar Þórbergur
Þórðarson var í Kennaraskólanum árið
1909.
Annars veit undirritaður lítið um
finnsku skáldkonuna Minnu Canth,
nema hún var ekkja eftir skólakennara.
Ritaði hún fjölda bóka, þrátt fyrir bág
kjör. Byrjaði hún að senda frá sér bækur
á finnsku árið 1880. Ritaði hún
skáldsögur, smásögur og leikrit, þar sem
hún tók kjör almennings fyrir og
ranglætið til bæna. Verk hennar um
réttlæti hafa verið þýdd á sænsku,
dönsku og önnur Norðurlandamál.
Bókfræðilega er talið að hún hafi tekið
Björnson sér mjög til fyrirmyndar.
Norræna leiklistarnefndin veitti
fjárstyrk til að fá hingað leikstjóra frá
Finnlandi og fleiri starfskrafta, og
ennfremur eru búningar fengnir að láni
frá finnska leiklistarháskólanum. í
kynningu segir:
„Leikstjórinn Ritva Siikala og
leikmyndagerðarmaðurinn Pekka
Ojamaa eiga bæði að baki iangan
starfsferil í leikhúsum í Finnlandi. Þess
utan hafa þau mikla reynslu af
kennslustörfum í sínum greinum. Ritva
Siikala var skólastjóri yfir deild
leikstjórnar- og dramaturgiumenntunar
við Finnska leiklistarháskólann. þar
hefur Pekka einnig kennt í mörg ár.
Samstarf þeirra byggir því á áralangri
reynslu jafnt við kennslu sem starf með
atvinnufólki.“
Prestsfólkið
Því fylgir ávallt sérstök eftirvænting
að koma í Nemendaleikhúsið, þótt
vitanlega fylgi því einnig sársauki. Gleði
yfir að fá að sjá verk, sem unnin eru af
hópi ungmenna, er átt hafa saman
marga gleðidaga við leikiist; sorg yfir
því, hversu fá tækifæri atvinnuleikarar
hafa á íslandi, þar sem almennt