Tíminn - 13.11.1982, Blaðsíða 7

LAUGARDAGUR 13. NÓVEMBER 1982.
7
menningarmál
■ Gunnar Thoroddsen
Saga.
Tímarit Sögufélags
XX-1982.
Ritstjórar Jón Guðnason og Sigurður
Ragnarsson.
■ Saga er allmikil bók að þessu sinni,
h átt á fjórða hundrað blaðsíður. Skal
nú gerð grein fyrir því helsta sem hún
hefur að flytja.
Sigfús Haukur Andrésson ritar um
þjóðskjalasafnið, fróðlegt yfirlit á 22 bls.
Þykir honum að vonurh aðstaða og
aðbúð síðari en vera þyrfti, enda talsvert
af merkum gögnum í geymsiu þar sem
verður ekki nýtt. Úr því rætist væntan-
lega þegar þjóðarbókhlaðan kemst í
gagn.
Athygli vekur að Sigfús talar tvívegis
um „bókhlöðuhús". Ég hef vanist því að
hlöður væru hús en ekki að talað værj um
hlöðuhúsið.
En þegar minnst er á þjóðskjalasafnið
og notagildi þess langar mig til að telja
það miðúr farið hve safninu er lokað um
helgar. Það væri betra að loka því
mánudag og þriðjudag en laugardag og
sunnudag. A.m.k. er ekki með núver-
andi tilhögun komið til móts við þá sem
vildu nota safnið á frídögum. En
kannske á það bara að vera fyrir
atvinnumenn.
Guðrún Ása Grímsdóttir skrifar um
afskipti erkibiskupa af íslenskum málum
á 12. og 13. öld. Fjallar það einkum um
viðleitni kirkjunnar um að koma lögum
og rétti við í brotamálum í stað
sjálftekinnar hefndar, en jafnframt tog-
streitu um dómsvald kirkjunnar og átök
um sektarfé.
Þetta var þáttur í valdabaráttu kirkj-
unnar og auðvitað studdu erkibiskupar
sína menn í því stríði. Þar sem þetta
sama stríð var háð í Noregi var eðlilegt
að t.d. kirkjuhöfðingjar þar litu á
baráttuna hér sem þætti í sameiginlegu
stríði. Kirkjan var alþjóðleg og því
viðurkenndu þjónar hennar hér erlent
vald yfir sér en íslenskir höfðingjar
bundu vonir sínar við að konungsvaldið
norska þrengdi að erkibiskupi. Ég held
að það sé lítið nýmæli að kirkjan á
íslandi hafi lotið páfa og embættis-
■ Jónas frá Hriflu
mönnum hans.
Þessi grein er ekki tæmandi um
afskipti erkibiskupa og er komið að
öðrum þáttum þeirra annars staðar í
heftinu.
Helgi Þorláksson skrifar alllanga grein
um stéttir, auð og völd á 12. og 13. öld.
Þetta er framhald umræðu þeirra Gunn-
ars Karlssonar um tekjuþörf höfðingja
á þeirri tíð.
Þetta er skemmtileg ritgerð fyrir
Sturlungulesendur. Að vísu er dálítið
erfiðara að taka á málinu af því að ekki
virðist vera fyllilega ljóst hvað þurfti til
að maður teldist höfðingi. Það breytir
þó ekki því að kirkjujarðir ýmsar voru
mikill tekjustofn.
Þegar jafnvægið raskaðist og sami
maður gat safnað goðorðum hættu
höfðingjar að vera þjóðveldisménn. Þeir
urðu konungsmenn að hugarfari. Bænd-
ur almennt þreyttust á því að leggja líf
sitt í hæftu og vera í herferðum með
höfðingjum, þó að vinsældir þeirra, sem
höfðu gott lag á mönnum, dygðu oft vel.
Gissur jarl beitti allri snilld stjórnmála-
mannsins til að fá Gamla sáttmála
samþykktan. Kom inn í samninginn
ýmsu sem átti að tryggja hag íslendinga
og kallaði að lokum fjörráð við sig ef
neitað væri, minnugur þess að Noregs- [
konungur sendi menn að vega Snorra
Sturluson.
Sighvatur Sturluson var aðkomumað-
ur í Eyjafirði en hann náði þar góðum
vinsældum enda mun hann hafa þótt
flestum mönnum skemmtilegri líkt og
Jón biskup Arason síðar. Það hefur þótt
gaman að vera með slíkum mönnum.
Það hygg ég að vandalítið sé að færa
líkur að því að bændur sem áttu jarðir
sínar og voru efnalega sjálfbjarga hafi
borið í brjósti ríka sjálfræðishneigð.
Bókmenntir 13. aldar sanna það raunar.
Þeir, sem Helgi segir að hafi verið
einskonar „lágaðall", hafa haft veruleg
völd þegar þeir voru einhuga, enda er
alkunnugt frá öllum tímum að þeir sem
kallað er að fari með völd eru háðir þeim
sem völdin veita. Og þó að jarðeignir og
leigupeningur hafi lengstum íslands-
sögunnar verið það sem helst mátti
hagnast á hafa hagsýnir menn ávaxtað
það svo að þeir efnuðust vel ef lán var
með. En öll þessi umræða þeirra
Gunnars og Helga minnir á hve margt
er í óvissu um þessa tíma og hve fátt má
fullyrða.
Sveinbjörn Rafnsson skrifar um Þor-
láksskriftir og hjúskap á 12. og 13. öld.
Þetta er um baráttu hins blessaða
biskups gegn hórdómi og lausung og
víkur nú sögunni enn að því að
erkibiskupar skiptu sér af íslenskum
málum. Þessi barátta hinna vígðu manna
hefur lengi verið fræg og einkum vegna
Jóns Loftssonar og Ragnheiðar, systur
Þorláks biskups, foreldra Páls biskups.
Sveinbjörn segir að Þorlákur biskup
hafi verið sérlega siðavandur og skrifta-
boð hans hin ströngustu sem um getur.
Erkibiskup stóð með Skálholtsbiskupi
að bæta siðina frá því að höfðingjar
landsins „lifðu búfjárlífi".
Aftan við þessa ritgerð eru tilvísunar-
greinar þar sem einkum er rifjað upp
yfirlit um kvennafar og hjúskaparmál í
íslendingasögum.
Gjörningaveðrið 1884 er ritgerð eftir
Sigurjón Sigtryggsson. Þar segir frá
áhlaupaveðri sem gerði mikinn usla í
síldveiðiflota Norðmanna á Eyjafirði
en íslenskur maður hafði haft í heiting-
um við Norðmenn litlu áður heldur
ótæpilega að því er sagan segir.
Samtímafrétt frá séra Jónasi á Hrafna-
gili segir að 19 skip hafi rekið á land í
Hrísey en alls hafi 41 skip brotist eða
skemmst. Auk frétta í blöðum er til
skýrsla sem Jakob havsteen sænsk-nor-
skur ræðismaður gerði um tjónið. Sam-
kvæmt henni gerir Sigurjón grein fyrir
39 norskum skipum en auk þeirra fórust
þrjú íslensk skip. Ennfremur segir hann
frá heimferð Norðmanna um haustið en
hún var áfallasöm enda hrepptu þeir
vonskuveður.
Gunnar Karlsson skrifar um markmið
sögukennslu. Hann segir sjálfur að
greinin sé glannaleg og er það ekki
ofmælt en víst er hún umhugsunarverð.
Að verulegu leyti mun hún hugsuð sem
eftirmæli um „vekjandi sögukennslu"
sem íslandssaga Jónasar frá Hriflu er
ágætt dæmi um.
Svo virðist sem Gunnarí þyki það
einföldun á sögunni og jafnvel að fært
sé í stíl þegar lýst er baráttu íslendinga
við erlent vald öldum saman. Þó er
vandséð hvernig fram hjá því verður
komist með góðu móti. Dönsk stjórn batt
verslunina við danska menn. Dönsk
ríkisstjórn hafði löggjafarvald á íslandi
og hélt í réttinn til að neita að staðfesta
lög sem Alþingi samþykkti eftir að það
fékk þó löggjafarvald.
Tage Taaning, danskur blaðamaður,
skrifaði ritdóm um íslandsklukku
Laxness. Hann sagði þar að sú tilviljun
að Danir fóru með völd á íslandi réði
því að þeir færu með hlutverk valdsins í
sögunni. Framhjá þessu verður ekki
komist.
Gunnar kallar það hæpna fullyrðingu
að kali íslendinga í garð Dana hafi
horfið sem dögg fyrir sólu eftir lok
sjálfstæðisbaráttunnar 1918. Ég held þó
að þeir sem heyrðu tal manna á þriðja
tug aldarinnar og muna til þess telji þetta
síst of mælt. Ég minnist líka þess sem
kennari minn, Björn Guðmundsson á
Núpi, sagði .mér. Hann var staddur í
Danmörku 1925 og hitti þá gamla
kennara sinn frá Askov, Jakob Appel.
Appel spurði hann um viðhorf íslend-
inga til Dana en Björn kvað þau mjög
hafa breyst til betra eftir sambandslögin
en því væri ekki að neita að talsverðrar
beiskju hefði gætt áður. Þá tók Jakob
Appel um handlegg Björns og sagði:
„En þið verðið að gæta þess að við áttum
ekki betra en þið.“
Hann átti við það að danska stjórnin
var lengi vel engu betri danskri þjóð en
íslenskri, aiþýðan danska átti ekki betri
ævi. Því áttu Islendingar enga sök við
dönsku þjóðina.
Þetta breytir þó engu um það að
íslendingar sóttu rétt sinn í hendur
danskra manna.
Gunnar segir að saga Þórleifs Bjarna-
sonar sé lengst af foringjasaga. Það er ekki,
gott að komast framhjá því að foringjar
setja svip sinn á samtíð sína. Mér
finndist skarð í sögu ef Gissur ísleifsson
væri ekki nefndur í sambandi við
skattamál, Jón Arason eða Jón Sigurðs-
son í sambandi við baráttu við dönsk
stjórnvöld eða Jónas Hallgrímsson í
sambandi við rómantíska þjóðrækni og
alþýðlega sjálfsvirðingu, eða ef saga
sósíalisma og verkalýðshreyfingar væri
sögð án þess að nefna Karl Marx.
Þjóðfélagsöflin finna sér leiðtoga.
Hitt er satt og rétt fyrir því sem Grímur
kvað:
Ef stríða menn gegn straumi aldar
—-engir brekann standast lcggir.
Sagan erekki persónulaus. En hverjar
staðreyndir eru dauðar og hverjar
ekki? Það veit ég ekki, utan að hvcrjum
einum er dautt það sem ekki snertir
hann. Stundum segja menn líka að
örlagasaga fyrri kynslóða komi engum
við á líðandi stund. Slíkum eru líklega
allar staðreyndir liðsins tíma „dauðar
staðreyndir".
Gunnar segir að þessar hugleiðingar
séu ekki settar fram sem dæmi um leiðir
til að lífga sögukennsluna eða neinskon-
ar forskrift fyrir höfunda, „heldur vaki
að hugmyndum og umræðum". Síðan
vitnar hann í danskan mann sem segir
að nú sé tímabært að hugsa og viðbúið
að það geti endað með hugsunum sem
enn eru óhugsaðar.
Gunnar telur að bók Hauks Sigurðs-
sonar, Kjör fólks á fyrri öldum, sé góð
nýung og boði „markverða breytingu"
þar sem þjóðernissinnuð saga hafi
tilhneigingu til „að breiða yfir stétta-
andstæður innan þjóðfélags". Mig minn-
ir að í hinni þjóðernislegu foringjasögu
Jónasar væri fjallað um stéttaskiptingu
fyrr á tímum.
Einar Már Jónsson skrifar um nýjar
stefnur í franskri sagnfræði. Það erágætt
að hafa þá grein til hliðar við hug
leiðingar Gunnars því þær jaðrahvorvið
aðra. Það hefur lengi verið sagt að
reynslan væri ólygnust og sagan á að
fræða okkur um mannlega reynslu. Saga
hefur líka iengi verið sögð ákveðnum
hugmyndum um siðfræði og hagfræði til
liðsemdar, oft með áhrifaríkum hætti.
Samt er það misjafnt hvað, menn læra
af slíku enda er alltaf hætt við því að sú
saga sem sögð er í uppeldislegum
tilgangi verði hálfsögð, því að sögumað-
ur hirðir ekki um að hafa með, það sem
ekki styður tilgang hans. Þá eru í Sögu
stuttar minningargreinar um menn sem
íslensk sögufræði eiga þökk að gjalda.
Það eru þeir Jón Helgason ritstjóri,
Ólafur Hansson prófessor og Pétur
Sæmundssen bankastjóri.
Svanur Kristjánsson skrifar um þrjú
rit um Sjálfstæðisflokkinn en þau eru
Valdatafl í Valhöll, viðtöl Ólafs Ragn-
arssonar við Gunnar Thoroddsen og
ævisaga Ólafs Thors eftir Matthías
Johannessen. Svanur telur litla sagnfræði
í fyrri bókunum tveimur. Sú skoðun
kemur ekki á óvart en þó mun það
geymast sem sagnfræðiieg heimild hvað
Gunnar Thoroddsen vildi segja og láta
hafa eftir sér þegar viðtölin fóru fram,
enda þótt þau kunni að vera hugsuð sem
svar við ádeilum. Og ekki man ég eftir
því að veruleg brögð séu að því að
Gunnari hafi verið borið á brýn að hann
færi rangt með í þessum viðtölum. Samt
mun það ekki ofmælt að gildi þessara
bóka allra takmarkist „af cinsýnni
afstöðu og gagnrýnisleysi á heimildir."
Svanur talur það ekki gott, að í
Valdatafli „er ekki getið áhrifa Frjáls-
lynda flokksins" við upphaf Sjálfstæðis-
flokksins. Sennilega er örðugt að meta
þau áhrif. Það voru að vísu tveir
þjóðmálaskörungar sem gengu til sam-
starfs við Ihaldsflokkinn, Jakob Möller,
sem ekki náói þingsæti 1927 ogSigurður
Eggerz, sem var þingmaður Dalamanna
en féll 1931. Spcgillinn tók til orða
eitthvað í þá-átt að Sigurður Eggerz hafi
innljmað allan íhaldsflokkinn á grund-
velli sjálfstæðismálsins. Þetta munu'
flestir hafa litið á sem skemmtilegt
skop . Og ekki mun hafa þótt merkjan-
legur mu.nur á stefnu og störfum Sjálf-
stæðisflokksins á þingi 1930 frá því sem
var um íhaldsflokkinn 1928.
Loftur Guttormsson segir frétt af
samstarfi norrænna sagnfræðinga.
Enn eru í ritinu ritfregnir og skrá yfir
ritgerðir í Sögu frá upphafi.
Um ritfregnirnar verður ekki fjölyrt
hér cn þó vikið að einu atriði:
Jón Þ. Þór segir í grein um Stóru
bombuna:
„Þcgar höfundar leitast við að varpa
Ijósi á stjórnmálabaráttu áranna fyrir
1930 virðist mér sem ýmis umdeild
baráttumál verði útundan. Þannig er
kjördæmamálinu, einhverju mesta bar-
áttumáli þessara ára, að litlu getið og
ckki gerir höfundur neina grein fyrir
þeim erlendu stjórnmálahræringum 3.
áratugarins, sem tvímælalaust höfðu
áhrif á íslensk stjórnmál, stældu suma
íslenska stjórnmálamenn til átaka en
skutu öðrum skelk í bringu."
Ég veit ekki hvað höfundur er hér að
tala um. Hitt veit ég að kjördæmamálið
var ekki í röð mestu baráttumála fyrir
1930. Stóra bomban er merk sögubók
þar sem vel og rétt er rakinn aðdragandi
þeirrar baráttu sem háð var á þriðja tug
aldarinnar.
Það eru ómakleg ummæli að þar sé
undandregið eitthvað sem skipti megin-
máli.
H.Kr.
■ í tímariti Sögufélagsins er m.a. fjallað um nýlegar bækur um Gunnar
Thoroddsen og Sjálfstæðisflokkinn og um Stóru bombu Jónasar frá Hriflu.
Um sögu okkar og sagnfræði
eftir Halldór Kristjánsson
Eggert sýndi í Háholti
HÁHOLT
Þorvaldur Guðmundsson,
Hafnarfirði.
Málverkasýning
EGGERT FR GUÐMUNDSSON
54 verk á skrá.
Sýning í tilefni árs aldraðra
Eggert Guðmundsson (f. 1906) hélt
nýlega sýningu í nýjum, stórum sýn-
ingarsal, er Þorvaldur Guðmundsson,
veitingamaður hefur innréttað í húsi
sínu við Reykjanesbraut, þar sem hún
fer norðan Hafnarfjarðar.
Þar sýndi Eggert, sem er svona
listamannsnafn hans, 54 verk, og eru þá
ekki taldar teikningar, sem eru fjölmarg-
ar, enda hefur teikning og grafík verið
stór hluti af lífsverkinu.
í sýningarskrá var þess getið, að efnt
væri til sýningarinnar í tilefni af ári
aldraðra og er það vel. Ritað er á þessa
leið í skrána:
„Fyrsta einkasýning Eggerts var hald-
in í Reykjavík árið 1927. Að henni
lokinni hélt hann til náms í Listaháskól-
anum í Munchen. Áður hafði hann notið
kennslu hér heima í Teikniskóla Stefáns
Eiríkssonar hins oddhaga, í mótun hjá
Einari Jónssyni myndhöggvara og hjá
Ríkarði Jónssyni.
Sýningin er haldin í tilefni árs aldraðra
sem nú stendur. Helmingur verkanna
eru unnin á árinu og spanna yfir það
verkefnaval sem mér er hugleiknast:
íslenskt þjóðlíf og þjóðtrú. Mig langaði
til að sýna fram á að enn á ég eftir
nokkurn þrótt þótt árin séu að verða 76.
Kannski ætti ég að tileinka hinni
þingskipuðu úthlutunarnefnd lista-
mannalauna sýninguna í tilefni þess að
nú hefur hún fellt niður listamannalaun
til mín, kannski í tilefni ársins eða
kannski telur hún að ég sé til einskis
nýtur lengur. Sýningargestum gefst tæki-
færi til að fella eigin dóm yfir verkum
aldraðs listamanns.
Á mínum yngri árum þekktust hvorki
námslaun né listamannastyrkir. En nú
eru breyttir tímar - eða hvað?“
Eggert
Svo vill til, að sá er þetta ritar,
kynntist verkum Eggerts (Friðjóns)
Guðmundssonar mjög snemma. Myndir
eftir hann voru í nokkrum góðum
húsum, er ég átti oft leið um í æsku.
Undraðist ég mjög fínleik þessara
mynda og sér í lagi ■ myndar, er mig
minnir að gengi undir nafninu „Blindi
bóndinn". Hún bar í sér þá einkennilegu
tilfinningu, er maður verður á stundum
var við í fari hinna blindu, að þeir sjái
jafnvel meira en þeir er hafa sjón.
Það er ef til vill þess vegna, sem mér
hafa ávallt þótt teikningar Eggerts vera
betri en málverkin, þótt mér sé kunnugt
um svo fjölmarga er meta þetta til jafns.
Eggert hefur, sem fram kemur, fengist
við myndlist alla ævi. Hann hefur líka
kennt teikningu við Iðnskólann lengi,
eða gjörði það.
Þar hafa margir notið leiðsagnar hans,
og er það ekki lítils virði, því þó tækni
sé af hinu góða, þá skaðar kúnstin engan
mann, hvaða starf er hann annars hefur
valið sér.
Eggert sækir myndefni sín mikið í
þjóðlífið, og í sjávarmyndum hans er oft
djarflega siglt. Við getum tekið mynd-
heitin af handahófi, og þá sést að hverju
er unnið. Myndir bera m.a. þessi nöfn:
Fyrsta gosnóltin 1947, Lífróður, Á
leið í verið, í Þvottalaugunum, Al-
mannagjá, Eldsmiðir, Spunakona,
Gamla eldhúsið, Vetur konungur, Á
skíðum og Stuðlaharpan.
Sem áður sagði, tek ég teikningar, eða
grafík Eggerts framyfirt.d. olíumálverk.
Þó verður ekki annað sagt en á
sýningunni eru mörg fögur málvcrk.
Sérlega fagurt verk þótti mér Haust No.
51 og fleiri myndir gæti ég nefnt.
Eggert hefur talið sig afskiptan af
þingnefnd, og gætir nokkurs biturleika
vegna þess arna. Hitt veit ég þó að sönnu
að ekki er Eggeit vinalaus maður,
hvorki sem myndlistarmaður, eða mann-
eskja.
Það er gaman að hann efndi nú til
sýningar, 76 ára gamall, til að styðja við
dauft ár aldraðra í landinu bláa.
Jónas Guðmundsson
Jónas 9
Guðmundsson W
skrifar um myndlist