Tíminn - 21.11.1982, Blaðsíða 18

18
SUNNUDAGUR 21. NÓVEMBER 1982
■ Eins og kunnugt er af fréttum var
stofnað þann 7. október s.l. Félag
áhugamanna um réttarsögu. Hlutverk
félagsins er m.a. að standa fyrir fræða-
fundum um réttarsöguleg efni. Fyrsti
fundurinn af því tagi á vegum hins'
nýstofnaða félags var haldinn þann 15.
nóvember. Frummælandi var dr. Har-
aldur Matthíasson fyrrverandi mennta-
skólakennari á Laugarvatni. Nefndist
erindi hans „Um staðfræði Landnáma-
bókar.“
Segja má að vel hafi borið í veiði þar
sem Haraldur er annars vegar, en hann
hefur nýlega sent frá sér mikið rit í
tveimur bindum sem fjallar um þetta
efni, en það nefnist Landið og Land-
náma. Pað er bókaútgáfan Örn og
Örlygur sem gefur ritið út.
Rit þetta er að því leyti einstætt
varðandi Landnámurannsóknir að þar
er í fyrsta sinn framkvæmd heildar-
könnun á staðfræði Landnámabókar
sem nær til landsins alls.
Erindi Haralds má skipta í þrjá hluta.
í fyrsta hluta fjallaði hann um rannsókn-
Ljósmyndir: Guðlaugur Tryggvi Karlsson
■ Frá fundinum í Félagi áhugamanna um réttarsögu s.l. mánudag,
Hvers vegna var Landnáma rituð?
Landnamabok talar sjálf skýr-
ustu máli um npphaf sitt
telur dr. Haraldur Matthíasson, en aðrir gagnrýndu það viðhorf á
fjörugum fundi í Félagi áhugamanna um réttarsögu
araðferðir sínar, þá ræddi hann nokkuð
um staðháttaþekkingu í Landnámabók
og að síðustu fjallaði hann um helstu
niðurstöður sínar.
Rannsóknaraðferð Haralds fólst eink-
um í sjálfstæðri könnun á landnámunum
fornu og landnámsjörðum. Ferðaðist
hann ásamt konu sinni um allt land til
að kynna sér staðhætti og örnefni.
Þannig viðaði hann að sér geysimiklum
fróðleik um landið allt og staðhætti á
hverjum stað, og bar saman við þær
upplýsingar sein fram koma í sjálfri
Landnámabók. Af slíkum samanburði
taldi hann sig gcta ráðið að staðhátta-
þekking í Landnámabók væri ótrúlega
góð. Á þetta við úm landið allt. En þó
staðfræði Landnámabókar sé þannig
mjög traust, víðast hvar, skeikar þó
nokkru víðar, og ýmsar villur má finna.
Nefndi hann í því sambandi Mosfells-
sveit, Snæfellsnes, Kjós og fleiri staði.
Ennfremur ræddi Haraldur nokkuð
um mörk landnáma inn til óbyggða og
nefndi í því sambandi að líklegt væri að
landnámsmenn hefðu víða helgað sér
land inn til háfjalla og jökla, enda hefði
gróið land þá tvímælalaust verið mun
víðáttumeira en á síðari öldum.
Landnáma ekki rituð af
efnahagslegum ástæðum
Að síðustu ræddi Haraldur um helstu
niðurstöður sínar og er þá komið að einu
helsta deiluefni fræðimanna sem fengist
hafa við rannsóknir á Landnámu, en það
er tilefni ritunar verksins. Telur Harald-
ur að Landnáma sjálf tali í því efni
skýrustu máli. í eftirmála Melabókar, en
svo er nefnt elsta handrit af Landnámu
sem tiltækilegt er, kemur fram að tilefni
ritunarinnar hafi verið þríþætt. í fyrsta
lagi að sýna fram á að íslendingar væru
ekki komnir af þrælum og illmennum. í
öðru lagi væri verkinu ætlað að vera
fræðirit í ættvísi og í þriðja lagi að halda
til haga fróðleik um upphaf byggðar á
íslandi. Telur Haraldur sig ekki finna
neitt í Landnámabók sem hreki orð
hennar sjálfrar um tilefni þess að ráðist
var í þetta mikla fyrirtæki. Hér endur-
vekur Haraldur að nokkru eldri kenning-
ar dr. Jóns Jóhannessonar um sama efni.
Haraldur telur m.ö.o. að Landnáma sé
fyrst og fremst sagnfræðirit sem hafi
þjónað þeim tvíþætta tilgangi að vera
heimildarrit um ættir Islendinga og
varðveita upplýsingar um elstu byggð í
landinu, en þjóni ekki öðrum hagnýtum
tilgangi. Hér vísar hann til þeirrar
kenningar sem ýmsir fræðimenn hafa
haldið nokkuð á lofti, að frumorsök
Landnámuritunar hafi verið af efnahags-
legum toga. Skv. þeirri skoðun hefur
Landnáma verið rituð með eignarréttar-
leg sjónarmið fyrir augum, í þeim
tilgangi fyrst og fremst að sanna eignar-
rétt manna að jarðeignum. Haraldur
telur hins vegar að í Landnámabók komi
ekkert fram sem styðji þessa skoðun.
Heldur hann því m.a. fram að
Landnámahöfundi (höfundum) hafi
verið mjög ósýnt um að greina frá
landamerkjum sem þó hefði verið nauð-
synlegt hafi ritið átt að vera traust
heimild um eignarrétt. Benti hann m.a.
á landnám í Austfirðingafjórðungi máli
sínu til stuðnings.
Þá benti hann á að Landnáma hirði
lítt um að rekja ættir, en láti oftast duga
að nefna landnámsmennina eina. Taldi
Haraidurvel koma tilgreinaaðsamning-
ur Landnámabókar hafi verið þannig
hagað að staðkunnugir menn víðsvegar
um land hafi látið í té upplýsingar um
staðhætti og annan fróðleik þar sem þeir
þekktu best til, en síðan hafi einn
maður, eins konar „ritstjóri", unnið úr
þeim upplýsingum.
Eignarréttarsjónarmið
réðu ferðinni
Að loknu erindi Haralds hófust al-
mennar umræður um efni þess. Fyrstur
tók til máls Jón Gíslason póstfulltrúi.
Jón hefur einkum fengist við rannsóknir
á landsmálum í Árnes- og Rangárvalla-
sýslum, einkum hefur hann kannað
ýmislegt varðandi hreppaskipulagið á
þessum svæðum. Greindi hann á um
margt við Harald, einkum og sér í lagi
taldi hann sjónarmið Haralds um tilefni
ritunar Landnámabókar hæpin. Telur
hann að þar hafi eignarréttarsjónarmiðin
ráðið ferðinni. Benti Jón m.a. á að
sögnin að „nema“ land merki að fornu
og nýju að slá eign sinni á land, landnám
merki það sama og landareign og
landnámsmaður merki eigandi land-
námsins. Setti Jón ritun Landnámu
mjög í samband við setningu tíundarlega
1097. Tíundarskattur var eignarskattur
sem lagður var á allar jarðeignir í
landinu. Frum-Landnáma hafi verið
rituð í þeim tilgangi að afmarka tíundar-
einingar. Benti hann m.a. á hreppa-
skipulágið á Suðurlandi máli sínu til
stuðnings.
Næstur tók til máls dr. Jakob
Benediktsson, fyrrverandi forstöðumað-
ur Orðabókar Háskólans. Varð honum
tíðrætt um tilefni Landnámuritunar.
Gagnrýndi hann skoðanir Haralds. Taldi
hann auðsætt að slíku verki, sem ritun
Landnámu hlýtur að hafa verið, væri
tæpast hægt að hrinda í framkvæmd
nema eitthvert vald lægi þar að baki.
Væri þá nærtækt að álykta að einhvers
konar efnahagsleg sjónarmið væru þar
að baki. Benti hann m.a. á að eignarrétti
að landi að fornu mætti jafna við
óðalsrétt enda hafi erfðatilhögun verið
þannig í raun að höfuðbólum var ekki
skipt. Það var því auðsætt að til mikils
var að vinna að eignarrétturinn styddist
við traustar heimildir.
Landnámufróðleikur til
áður en hún var rituð
Þar næst kvaddi Óskar Halldórsson
fyrrverandi dósent sér hljóðs. Benti
hann á að sá fróðleikur sem Landnáma
hefur að geyma hlyti að hafa verið til í
landinu áður en hún var rituð. Við slíkar
kringumstæður væri ekki óeðlilegt þótt
menn fyndu hjá sér þörf til að bókfesta
hann við upphaf íslenskrar ritaldar, og
setja hann fram í skipulögðu riti.
Þegar Óskar Halldórsson hafði lokið
máli sínu sté Helgi Þorláksson sagn-
fræðingur í ræðustól. Gagnrýndi Helgi
ummæli Haralds um kenningu Barða
Guðmundssonar, en samkvæmt henni er
gert ráð fyrir að megintilgangurinn með
ritun Landnámu hafi verið staðfesting
eignarréttar á jarðeignum. Taldi Helgi
m.a. að óvarlegt væri að álykta út frá
því að ættir landnámsmanna væru lítt
raktar. Aðalatriðið væri hver hefði verið
fyrsti landnámsmaðurinn á tilteknu
svæði, það hefði síðan verið létt verk
fyrir menn um 1120 að rekja ættir sínar
til landnámsmanna. Áréttaði Helgi þá
skoðun að megin markmið Landnámu-
ritunar hafi verið eignarréttarlegs eðlis.
■ Jón Gíslason taldi Landnámu hafa
verið ritaða í þeim tilgangi að afmarka
tíundareiningar.
■ Haraldur Matthíasson telur að Land-
námabók tali sjálf skýrustu máii um þær
ástæður er lágu að baki þess að hún var
rituð.
■ Jakob Benediktsson áleit að efna-
hagsleg sjónarmið væru að baki ritunar
Landnámu.
■ Helgi Þoriáksson sagði að megin-
markmið Landnámuritunar hafi verið
eignarréttarlegs eðlis.
Það var eignarréttur að jarðeignum og
höfuðbólum sem skipti meginmáli að
koma á framfæri. Hins vegar má til sanns
vegar færa að menn hafi notað tækifærið
til að skrá jafnframt ýmsan fróðleik þótt
hann tengdist ekki eignarrétti að öllu
leyti.
Eignarréttarsjónarmið
styðjast við getgátur einar
Fimmti maður til að taka til máls var
Sigurgeir Þorgrímsson ættfræðingur.
Gerði hann mikið úr mikilvægi Land-
námabókar sem ættfræðilegrar heimild-
ar, enda hafi erfðatilhögun að fornu
verið með þeim hætti að mönnum hafi
verið ákaflega mikilvægt að kunna sem
best skil á ætt sinni. Byggðist eignatilkall
til höfuðbóla alfarið á ættartengslum.
I lok fundarins sté Haraldur Matthías-
son síðan að nýju í pontu og ræddi um
gagnrýni þá sem fram hafði komið á
fundinum. Áréttaði hann þá skoðun
sína að hversu mikið sem menn héldu
fram eignarréttarlegum sjónarmiðum,
yrði ekki fram hjá því horft að slík
sjónarmið styddust við getgátur einar,
enda fyndust þess ekki merki í Land-
námu. Benti hann á jörðina Böðvarsholt
í Staðarsveit í því sambandi. Þar væri
bent á ákveðna jarðeign, en ekki hirt
um að nefna mörkin, og mætti það
undarlegt virðast ef tilgangurinn hefði
verið sá að staðfesta eignarrétt manna að
því landi. Taldi Haraldur að finna mætti
fjölmörg hliðstæð dæmi og sagði eftir-
tektarvert að áberandi væri að landa-
merki eru ekki tiltekin þar sem staðhætt-
ir eru slíkir að þess hefði verið brýn þörf.
(Eftir fundargerð Davíðs Þórs Björg-
vinssonar).
■ Dr. Ingi Sigurðsson sagnfræðingur
stýrði fundinum.