Tíminn - 21.12.1982, Blaðsíða 9

ÞRIÐJUDAGUR 21. DESEMBER 1982
9
þingmannapistill
Sigurgeir Bóasson varamaður í Vestf jarðakjördæmi:
Velferðarþjóðfélag byggt á
raunsæi eða misskilningi
■ Sú kynslóð sem nú er að vaxa úr
grasi hér á landi fær þær dýrmætu
upplýsingar í vöggugjöf, að hún sé fædd
inn í eitt mesta velferðarríki heimsins,
þar sem bílar, símar, sjónvörp og önnur
velferðartákn séu hvað algengust á
byggðu bóli. Frá þessu segja hinir eldri
stoltir á svip um leið og þeir segja frá
þeim hörmungarskilyrðum sem feður
þeirra og mæður afar og ömmur bjuggu
við. Af skiljanlegum ástæðum gengur
þessi ljúfi boðskapur vel í unga fólkið.
Það er gott að vera hluti af hinum
vestræna velferðarheimi þar sem vel er
séð fyrir öllum þörfum og heilbrigðis-
kerfi, skólakerfi og tryggingakerfi eru
með því besta sem þekkist. Hugmyndir
byggðar á lífsstandard hinna velferðar-
þjóðanna festast í sessi. Þau lífsgæði sent
þurfa að vera til staðar svo hægt sé að
lifa verða allir fljótt meðvitaðir um og
þeim verður auðvitað að ná, þjóðfélagi
er beinlínis skylt að veita þessi lífsgæði,
því annars er ekki hægt að lifa.
Var einhver að tala um þorskinn?
Nei. Það er einhver furðuskepna sem
þeir í sjávarplássunum eru að atast í.
Þetta var nú ekki góður brandari og þó.
Höfum við gleymt að segja unga fólkinu
að tilvera velferðarþjóðfélagsins byggist
næstum eingöngu á því að við getum selt
fryst þorskflök til Bandaríkjanna á
hæsta verði. Kannski er þetta ekki rétt.
Kannski vita allir um þorskflökin.
Hitt er þó öllu alvarlega að nú virðist
því miður sú stund upprunnin að
þorskflökin duga ekki lengur.
íslenskir stjórnmálamenn og stjórn-
málaflokkar hafa gott hjartalag. Vel-
ferðarkerfin verða sífellt stærri og fjöl-
breyttari. Gallinn við góðmennskuna er
bara sá að hún skapar aðeins gjöld en
engar tekjur, og það leiðinlega smáatriði
virðist oft gleymast að hvorki heimili,
fyrirtæki eða þjóðfélag fær til lengdar
staðist nema tekjurnar séu jafnháar og
útgjöldin. Hin sívaxandi velferðarkerfi
sem ýmsir góðhjartaðir menn í öllum
stjórnmálaflokkum hafa verið að hlaða
upp síðustu árin og áratuginá eru nú
orðin svo kostnaðarsöm, að skattar á
landslýðinn duga ekki lengur til að halda
kerfunum uppi. Er þá velferðarþjóð-
félagið á íslandi bara misskilningur
sveitamanna sem rugluðust við að fara
á mölina og halda að þeir séu ríkir?
Kannski ekki, en ef velferðarkerfin fá
áfram að vaxa næstum stjórnlaust eins
og hingað til er því miður sú stund
skammt undan að við vöknum við það
einn daginn, að velferðin er orðin að
ægilegum og óleysanlegum misskilningi.
Stjórnlaus velferð
Nú hlýtur'einhver að stjórna þessu
kann einhver að spyrja. Svarið er nei.
Velferðarkerfin hafa öðlast sitt eigið líf.
Það vakti athygli fólks, þegar heilbrigðis-
ráðherrann var að opna nýjan áfanga við
Sjúkrahúsið á Akureyri nú fyrir
skömmu, að hann sagði í vandlætingar-
tón, að þctta heilbrigðiskerfi væri orðið
ógurlega dýrt, já það dýrasta í heimi.
Hverjum var heilbrigðisráðherrann að
segja þessi döpru tíðindi? Jú, hann var
að segja kerfinu að það væri orðið alltof
dýrt. Er von að nienn spyrji hver
stjórnar? Stjórnar kerfið ráðherranum
eða ráðherrann kerfinu?
Þetta er ekki sagt sem lélegur brand-
ari. Þetta er fúlasta alvara. Ríkisstjórn
og Alþingi virðast standa agndofa gagn-
vart ofurþenslu heilbrigðiskerfisins án
þess að fá við neitt ráðið. Hvernig
verður þá allt þetta til? Gerum tilraun
til að lýsa því, kannski ekki að öllu leyti
sannleikanum samkvæmt, en svona
nokkurn veginn.
Ár 1) Þetta byrjar afar sakleysislega.
Bæjarstjórnarmaður eða þingmaður í.
einhverju kjördæmi gaukar því að
einhverjum á réttum stað að það myndi
nú ekki saka að hafa smáupphæð á
fjárlögum, svona 10 þúsund kall sem
byrjunarframlag til einhverrar heilsu-
gæslustöðvar eða sjúkrahúss. Alls engin
fjárveiting, bara smá viðleitni svo hægt
sé að segja að eitthvað hafi verið gert .
Ár 2) Á næsta ári koma sömu aðilar
og segja; Við vorum með byrjunart'ram-
lag í fyrra á fjárlögum. Við hljótum því
að hafa 'forgang og krefjumst framlags
til að hægt sé að bjóða verkið út og ljúka
fyrsta áfanga á næsta ári. Á sama tíma
koma sveitarstjórnarmenn úr öðrum
kjördæmum og fara fram á byrjunarupp-
hæða á sínum heimaslóðum. Það er
auðvitað ekki hægt að neita um svoleiðis
smáupphæðir, sérstaklega ef það er haft
í huga að „hitt kjördæmið" fékk þessa
fyrirgreiðslu í fyrra.
Ár 3) Á þriðja ári koma þeir sem
byrjuðu fyrst og segja að það verði að
gera eitthvað almennilegt í málinu - það
sé ekki hægt að láta húsið standa svona
hálfbyggt. Það er engin nýting á
fjármagninu með slíku háttalagi. Það
verður að Ijúka byggingu hússins. Það
hefst í gegn enda eru þetta mjög
sannfærandi rök. Á þessu ári koma þeir
einnig sem fengu byrjunarframlagið í
fyrra og fara frarn á framlag til þess að
bjóða verkið út og Ijúka fyrsta áfanganum
og þeir sem ekkert hafa fengið enn,
bókstaflega heimta nú byrjunarframlag
í sín kjördæmi, því þeir ætla ekki aðsitja
á þingi sem fulltrúar 2. flokks kjördæma.
Ár4), Ár5), Ár6), Ár7)... Niðurstaðan
úr þessu spili liggur nú Ijós fyrir. Dýrasta
heilbrigðiskerfi í heimi að sögn
heilbrigðisráðherrans og eiginlega eng-
um að kenna. Þetta er bara svona.
Þó heilbrigðiskerfið hafi verið tekið
hér sem dænti þá á atburðarás þessari
lík einnig við um önnur velferðarkerfi
og ýmsa aðra þætti þjóðfélagsins eins og
uppbyggingu atvinnulífs í ýmsum grein-
um.
Stjórnleysið skapast af samanburði og
metingi milli manna og landshluta og
virðast þau öfl vera sterkari cn yfirstjórn
landsins.
Nóg um velfcrðin'a í bili, vonandi
áttum við okkur áður en kerfin sem áttu
að vera okkur til heilsubótar, menntunar
og þroska hafa annað tveggja lagt okkur
í rúmið vegna skattaálags eða steypt
okkur í botnlaust erlent skuldafen.
Stjórn efnahagsmála
Stjórn efnahagsmála er sígilt viðfangs-
efni allra ríkisstjórna. Stjórn efnahags-
mála er líka sígilt umræðuefni lands-
manna í síðdegiskaffinu. Kannski á
engin þjóð eins marga cfnahagssérfræð-
inga og við íslendingar. Þrátt fyrir
gáfulegar ráðleggingar og góðan vilja
stjórnvalda á hverjum tíma virðist hins
vegar lítið ganga. Við höfum lengi
hjakkað í sama farinu. Stjórn efnahags-
niála er dreifö á marga aöila, hver
ráðhcrra hefur sinn málaflokk og margt
er bundið í lögum. Það er því e.t.v. ekki
úr vegi að hugleiða hvernig þcssi dreifða
efnahagsstjórn samstcypustjórna er í
stakk búin til aö mæta þeim snöggu
afkomusveiflunt sem sífellt verða í
þjóðfélaginu. Forsenda þess að hægt sé
að aðlaga þjóðfélagið þcssum sveiflum
er sú, að efnahagsstjórnin geti brugðist
við þeim á sama tíma og þær eiga sér
staðen ekki mörgum mánuðumseinna.
Eins og öllum er kunnugt þá gerir lega
landsins og atvinnuvegir það að verkum
að fáar þjóðir cru eins háðar utan-
ríkisviðskiptum og við. Brcytingar á ytri
skilyrðum geta því valdið snöggum
breytingum á afkomu þjóðarbúsins.
Árið 1982, sem nú er senn á enda er gott
dæmi. Fyrir réttu ári voru horfur í
þjóðarbúskapnum tiltölulega bjartar.
Spáð var aukningu í þjóðarframleiðslu
um 1%, viðskipti við útlönd yröu
hallalaus á árinu 1982, vcrðbólgan færi
minnkandi. Ári seinna, þjóðarfram-
leiðslan 1982 minnkar um 5-6%, við-
skiptahallinn 8-9% af þjóðarframleiðslu,
verðbólga vaxandi. Vegna minni afla.
sölutrega og verðfalls á ýmsum afurð-
um hefur afkoma þjóðarinnar gjör-
breyst á örfáum mánuðum.
Ljóst var í mars-apríl að aflaminnkun
yrði töluverð á árinu og þjóðartekjur
myndu minnka. Ef um fyrirtæki hefði
verið að ræða hefði stjórnandinn cflaust
gripið strax í mars til ráðstafana til að
mæta þessari tekjuminnkun. En hvenær
getur hin dreifða efnahagsstjórn sam-
steypustjórar gripið inn í slíka tekju-
minnkum þjóðarbúsins? Fyrst er beðið
eftir skýrslu Þjóðhagsstofnunar. Þó
minnkun í þjóðartekjum blasi við er hún
ekki orðin opinber staðreynd fyrr en
skýrslan hefur komið út. Síðan þarf að
halda fundi, hundrað fundi til að bræða
saman hin ýmsu sjónarmið og er þetta
fundarstand 2-3 mánaða starf. í lok
ágúst eru bráðabirgðalög loks gcfin út,
2/3 hlutar ársins liðnir, en fyrstu ráð-
stafanirnar til að mæta minnkum þjóðar-
tekna sem lá Ijós fyrir í mars taka fyrst
gildi I. descmbcr, eöa heilum 8 mánuð-
urn síðar. Á meðan lifði þjóöin um efni
fram, haldið var uppi fölskum kaupmætti
og eftirspurn með tilheyrandi viðskipta-
halla og crlcndri skuldasöfnun. Það er
svo brandari ársins aö enn sitja mcnn á
löngunt fundum og safna mörgum möpp-
um af gögnum til að tefja afgreiðslu
málsins af því að þcir gcta hvorki
samþykkt né fellt þá sjálfsögðu ráð-
stöfun sem fclst í að viðurkenna
minnkun þjóðarteknanna scm lá Ijós
tyrir í mars. Pólitískur skrípaíeikur
myndi einhver scgja, en það er önnur
saga.
Dæmin sanna að hin drcifða efnahags-
stjórn annars vegar og hinar snöggu
afkomusvciflur þjóðarbúsins hins vegar
eiga ekki saman. Hér verður að breyta
til. Stjórn efnahagsmála verður að
l'ærast á eina hendi. Jafnframt þarf slíkur
aðili að hafa viðtækt uniboð til að gera
þær ráðstafanir sem nauðsynlegar eru til
að aðlaga bjóðfélagið breyttum aðstæð-
um í efnahagsmálum.
Sigurgeir Bóasson
viðskiptafræðingur
ÓMAGAR OG UTANGARÐSFÓLK
Gísli Ágúst Gunnlaugsson:
Ómagar og utangarðsfólk
Safn til sögu Reykjavíkur
Sögufélagið 1982.
■ Þetta er yfirlit um mál þurftamanna
frá því að Reykjavík varð kaupstaður
1786 fram til 1907 enda er einn af
undirtitlum bókarinnar: Fátækramál
Reykjavíkur 1786-1907. Við árið 1907 er
stansað vegna þess að þá kom ný löggjöf
unt fátækramál enda þótt engin
gjörbreyting yrði á þeim málum fyrr en
síðar.
Frá upphafi vega var það helsta
verkefni hreppanna að ráðstafa þurfa-
mönnum og halda í þeim lífinu. Enginn
veit hvenær upphaf þess var hér á landi
en sennilega hefur það verið byrjað áður
en kristni var lögtekin og því hefur það
alla tíð verið í umsjón veraldlegra
stjórnenda en ekki kirkjunnar. Hins
vegar kemur fast skattgjald til fram-
færslu þurfamanna með tíundarlögum
Gissurar biskups ísleifssonar. En þetta
er forsaga fátækramálanna.
Það var hlutverk hreppstjóra og
oddvita eftir að hreppsnefndir komu til
að verja sveit sína þurfamönnum. Heistu
ráð til þess voru að banna snauðum
mönnum búsetu í sveitinni, - vaka yfir
því að slíkir flyttu ekki inn, - banna
eignalausu fólki að giftast og búa saman
og í þriðja lagi að koma framfærslu-
skyldu þurfandi manna á önnur sveitar-
félög. Fjöldi bréfa er til um þrætur vegna
sveitfesti og framfærsluskyldu og gætir
þar bæði kapps og klókinda. Mörg dæmi
fundust um það að reynt væri með einum
eða öðrum hætti að halda mönnum frá
sveit ef þeir voru komnir nærri því að
vinna sér sveitfesti. Forsjármenn hrepps-
ins sem enn bar ábyrgð á þeim reyndu
þá að hjálpa en það mátti helst ekki
vitnast og alls ekki koma frá sveitarsjóði.
Hún er engan veginn út í bláinn sagan,
sem Jón Thoroddsen segir í Pilti og
stúlku um kerlinguna sem hreppstjórar
létu flytja hvort til annars uns hún sagði
flutningsmönnum að flytja sig nú hvert
sem þeir vildu, bað guð að fyrirgefa
kónginum og dó.
Gísli Ágúst Gunnlaugsson hafði þessi
fátækramál Reykjavíkur að kandiats-
verkefni við Háskóla íslands og hefur
síðan haldið áfram rannsóknum þeirra.
Hér kemur saman mikill fróðleikur um
fjölda þurfamanna á hverjum tíma,
hlutfall þeirra af heildarmannfjölda,
gjaldabyrði vegna þeirra o.s.frv. þetta
er mikill og merkur þáttur hagsögu óg
félagsmála, þó að mörgum þyki þau
fræði heldur þurr og hörð undir tönn.
Það lyftir þessu liti og léttir lestur þess
að víða er vitnað tileinstakrasamskipta
við þá scm hjálpar leituðu til skýringar
framkvæmd mála. Þar með er lesandinn
kominn í beint samband við mannleg
örlög. Hér eru birt sem sýnishorn
vottorð líkt og þetta:
„Við höfum skoðað matbjörg Rósen-
kransar og er þar ekki annað til cn l/>
ofnbrauð og er því nauðsynlegt að hann
fái einhverja hjálp.
Reykjavík7. mars 1866
G. Zoega. J. Árnason."
Þannig er brugðið upp ýmsuni mann-
lífsmyndum. Auðvitað voru þurfamenn
síst öfundsverðir og víst var haldið í við
þá. En líta verður á hve fólk almennt
lagði hart að sér til að bjargast og hvílíka
sjálfsafneitun þurfti oft til að vera
sjálfbjarga. í annan stað verður ekki
fram hjá því gengið að heilsugæsla
almennings var á háu stigi. Það þurfti
ekki þurfamenn til að missa líf og heilsu
vegna vanrækslu á því sviði.
Það er venja að sé e’inni spurningu
svarað vakna aðrar. Hér væri gaman að
fá svör við því að hve miklu leyti
þurfamennskan var ættgeng? Hvcrsu
mikið lagðist það í ættir að segja sig til
sveitar? Slíku verður ekki svarað nema
með rannsóknum. En víst mætti þar fá
bcndingu um hvort meðfæddir eiginleik-
ar eða atvik og umhverfi rcði mcstu.
Við fljótlegan yfirlestur þessarar bók-
ar sé ég ekki nenta eitt alriði sem vekur
grun um misskilning. Þaö cr þar sem
segirábls. 121„Hreppstjórar hafaþágert
sér ferð til að úthluta purfamönnum
sínum styrk, ef marka má bréf Ingi-
mundar". Ingimundur gcrir ráð fyrir að
hreppstjórar úr Kjósinni muni koma og
líkna sér" sem verður þegar þeir koma
til sjávarins." Þetta orðalag virðist
benda til þess að erindið væri að koma
til sjávarins og þá gerði Ingimundur ráð
fyrir að ná fundi þeirra. Hitt er
skiljanlegt að samkomulag hafi tekist
um dvöl þurfamanna úr grannsveitum \
Reykjavtk. Þegar gæftir og afli féllu til
gátu þeir unnið fyrir sér og sínum þó að
tækifæri til þess væru minni upp í Kjós
t.d. Það var engin hætta að taka við
manni sem orðinn var sveitarlimur
annars staðar. Hann vann sér hvergi
sveitfesti. Og þá var hægt að flytja hann
á sveit sína hvenær sem ástæða þótti til.
Gísli Ágúst hyggur að vera kunni að
látækrasijóm Reykjavíkur hafi verið öllu
mildari og mannúðlegri en algengast
var. Það man þó alls ósannað enda er
það ekki fullyrt. Sannast sagna mun vera
aö mildin hafi verið misjöfn frá einum
tíma til annars. Mennirnir eru svo
misjafnir.
Nú eru að verða 50 ár síðan sveitar-
flutningar voru felldir úr lögum og
fátæktin hætti að svipta fólk mannrétt-
indum svo sem atkvæðisrétti. Þá fóru
almannatryggingar að taka við hlutverki
fátækrastjórna að verulegu leyti. Þeim
fækkar nú óðum sem lengra muna. Því
er bók eins og þessi gagnleg hugvekja
þeim sem halda að stjórnmál og löggjaf-
arstarf sé einungis óþverri.
H.Kr.