Tíminn - 21.12.1982, Blaðsíða 14

ÞRIÐJUDAGUR 21. DESEMBER 1982
F orsætisrádherra
í ræðu og riti
Gunnar Thorddsen: Frelsi að leiðarljósi.
Ólafur Ragnarsson bjó til prentunar
og skráði skýringar.
Vaka 1982.
240 bls.
Af öllum þeim, sem nú sitja á alþingi
íslendinga mun dr. GunnarThoroddsen
forsætisráðherra eiga lengstan og fjöl-
breytilegastan stjórnmálaferil. Hann
hefur þrívegis setið á ráðherrastóli,
gegnt embætti borgarstjóra, setið í
Hæstarétti, verið sendiherra, prófessor
í lögfræði, forsetaframbjóðandi, auk
allra þeirra aukastarfa, sem þessum
embættum hljóta óhjákvæmilega að
fylgja.
Það liggur í augum uppi, að maður
sem gegnir öllum þessum störfum þarf oft
að koma fram opinberlega, segja álit sitt
í ræðu og riti. Af þessum sökum, og
kannski ekki síður hinu, að forsætisráð-
herra er sennilega einna mest umtalaði
stjórnmálamaður landsins, mun það
hafa verið að bókaútgáfan Vaka réðst í
að safna saman og gefa út sýnishorn af
ræðum hans og þjóðmálagreinum. Má
það og verða til þess að kynna manninn
enn betur fyrir þjóðinni, eða eins og
Ólafur Ragnarsson segir í inngangsorð-
um með þessari bók. „Þótt Gunnar hafi
um áratugaskeið verið í sviðsljósi stjórn-
málanna, er þess vænst að efni bókarinn-
ar geti varpað nokkru viðbótarljósi á
manninn Gunnar Thoroddsen, skoðanir
hans, hugsun og hugðarefni."
Víst er þetta markmið fagurt, enda
ætti sérhver þjóð að þekkja sína ráða-
menn sem best. Hitt er aftur á móti
annað mál og má ef til vill kenna
sérvisku eða sljóleika undirritaðs, en
hann hefur ekki getað stofnað til
sérstakra kynna við forsætisráðherra af
lestri þessarar bókar, sér hann ekki í
skýrara ljósi en áður.
Ólafur Ragnarsson segir í inngangs-
orðum sínum, að úr miklu efni hafi verið
að velja og hafi fjölbreytni verið látin
ráða efnisvali að mestu. Það sjónarmið
er vel skiljanlegt og vissulega hefur þeim
sem valið annaðist verið vandi á
höndum, þar sem að líkindum hefur
einnig orðið að gæta þess, að bókin yrði
ekki úr hófi stör.
Tveir menn hefðu sjálfsagt ekki valið
eins í bók sem þessa, en því er ekki að
neita, að undirrituðum þykir, sem valið
hafi ekki tekist nógu vel. Að mínu mati
er of mikið af „léttu“ efni í bókinni,
tækifærisræðum, sem stjórnmálamenn
verða oft að flytja starfa síns vegna,
hvort sem þeim sjálfum líkar betur eða
verr. Slíkar ræður segja oft harla lítið
um höfund sinn og skoðanir hans og
hjálpa þannig lesendum ekki til kynna
af honum nema síður væri.
Þrátt fyrir þetta er þó margt af góðum
ræðum og greinum í bókinni, efni, sem
tvímælalaust á erindi til almennings. Þar
vil ég sérstaklega nefna erindið um
mælskulist (bls. 59-76). Erindi um „sam-
ferðamenn" (bls. 109-139) og ræðurnar,
sem standa saman undir kaflaheitinu
„Slegið á létta strengi“.
Sá sem gagnrýnir efnisval í bók, sem
þessa er skyldur til þess að benda á
annað efni, sem fremur hefði átt að
velja. Undirritaður er að vísu ekki
gagnkunnugur því efni, sem eftir dr.
Gunnar Thoroddsen liggur, en því ber
ekki að neita að hann hefur heyrt getið
um stórræður er dr. Gunnar Thoroddsen
hefur flutt á ferli sínum, t.d. í sambandi
við herstöðvarsamninginn 1949. Þessar
ræður hefðu verið vel komnar í þessa
bók og sama máli gegnir um fræðileg
erindi, t.d. frægan fyrirlestur um
Jónsbók. Nú má vel vera, að eitthvað aí
þessu efni sé glatað, eða hafi þótt of
■ Dr. Gunnar Thuroddsen.
þungt í þetta rit. en það hefði þó
óneitanlega aukið á fjölbreytnina og
vafalítið orðið mörgum að skapi, gefið
betri mynd af höfundi og viðfangsefnum
hans.
Margar myndir prýða bókina og
frágangur hennar er góður að öllu öðru
leyti en því, að prófarkalestur hefur ekki
verið vandaður sem skyldi.
Jón Þ. Þór
Félagi ord
Matthías Johannessen:
Félagi orð
greinar, samtöl
og Ijóð
508 bls.
Fáeinar Ijosmyndir
Bókaútgáfan Þjóðsaga
Reykjavík 1982
Af mönnum og málefnum
■ Tilersúbókfastakenning, aðekkert
sé cins gamalt og dagblaðið frá því í gær;
og þá um leið, að greinar í blöðum séu
ekki eins vandaðar og það er birtist í vel
bundnum bókum. Og svo er það hitt, að
sumir hafa það eitt fyrir satt, að allt sem
stendur í blöðunum sé í raun og veru
lyg'-
Eflaust kann citt og annað að vera
hæft í svona fullyrðingum, því það að
rita í blöð, er oft stritvirina, það er að
segja hjá þeim er hafa það að atvinnu;
og þá má einu gilda hvort mönnum
liggur eitthvað sérstakt á hjarta eða
ekki. Prentvélin, sú helvítismaskína,
bíður stööugt el'tir handritum og er
óscðjandi.
Eg hygg að flestir sanngjarnir menn
séu þó liðsmenn þeirrar skoðunar að
blaðaefni sé misjafnt, og hafi lengst af
verið það. Þó er það athyglisvert í mörgu
tilliti, hversu mörg skáld fást við blaða-
mcnnska, og hafa gjört það um dagana,
án þess að láta blööin drepa sig.
Eitt þessara skálda er Matthías Jó-
hannessen. Hann hefur verið mikilvirk-
ur bókahöfundur og Ijóðskáld í árarað-
ir, en jafnframt hefur hann ritstýrt einu
stærsta blaði landsins um árabil, sumsé
Morgunblaðinu.
Vafalaust gengur mönnum það mis-
jafnlega að vera öðrum þræði samvisku-
fangar á blöðum, og frjálsir rithöfundar.
Allt eins vel þótt frjálslyndi hafi aukist
mikið í blaðamennsku eða í blaðaheim-
inum almennt, nema hjá blaðinu sem
Mussolini skírði, en það hefur ennþá
aðeins eina rás.
Það kann að vera, að menn sem skrifa
mikið í nauðungarvinnu, eins og allir
blaðamenn gjöra, skrifa hvort sem þeir
eru upplagðir, eða ekki, öðlist mikla
æfingu í að beita málinu. Þó tcl ég ekki
minnsta vafa á því, að það sé í sjálfu sér
betra fyrir skáld að bera kalt grjót, eða
liggja í nótabrúki, en að stunda blaða-
mennsku. Með því móti er auðveldara
að aðskilja hversdagsleikann frá munað-
inum eða skáldskapnum.
Skáldskapurinn hcfur því ekki gcngið
andskotalaust fyrir sig hjá sumum. Og
hjá Mattíasi Johannessen, hefur það
líklega ckki gengið bctur en hjá flestum
öðrum. Hann hefur gegnum tíðina
óspart verið látinn líða fyrir Morgun-
blaðið, cða ..hcildsalahlaðið" sem hann
stjórnar. Einkum þá hjá þeim, er berjast
nú fyrir nýjum heimi, og taka að sér að
frelsa öreiga út um allt upp á hlut, og
nú seinast í Póllandi og austur í Kabúl,
þar sem þriggja krossa sannleika er
sáldrað úr þyrlum yfir fólkið.
Félagi orð
Það ber oft við, þegar menn lesa
bækur, að menn spyrji sig svona í
leiðinni úr hvaða átt þær komi. Hér á
landi eru nefnilega nær engir atvinnurit-
höfundar í alþjóðlegum skilningi. Þótt
til séu fáeinir menn er hafa ritstörf að
örorku. Maðurinn bak við bókina skiptir
því máli á íslandi, þegar bækur eru
lesnar. Mörgum hefur reynst það örðugt
að skipta Matthíasi Johannessen upp í
blaðamanninn og skáldið. Þetta er svo
samofið hjá honum. Margt af því besta
sem hann hefur skrifað, hefur nefnilega
stundum staðið í Morgunblaðinu, en
annað mun daufara, hefur svo komið á
bók. T.d. voru Vísur um vötn, heldur
daufur samsetningur. Það sama verður
á hinn bóginn naumast sagt um frægustu
blaðagreinar skáldsins. Alveg sama
hvort menn álíta Morgunblaðið vera
heildsalablað, eða ekki.
Og nú höfum við fengið 500 blaðsíðna
bók, „Félagi orð“ heitir hún og hefur að
geyma það, sem skáldið telur umtalsvert
eða markverkt.
Víða er komið við. Ritað er um kunna
menn, innlenda og útlenda.
Ég skal játa það, að mér þótti það
ekki sæta neinum sérstökum tíðinum
þegar ég frétti af bókinni Félagi orð.
Auðvitað geta allir blaðamenn, og aðrir
sem skrifa greinar, eða skrifa ræður,
valið úr hroðanum og skotið veinandi
bók út í heiminn. Ég var líklega búinn
að gleyma því sem sagt hafði verið um
þykku bækurnar um Ólaf Thors: Uss,
sögðu þeir. Matthías hefur látið binda
inn þingræður eftir karlinn. Ólafur var
subba sagði annar, og smám saman dó
þessi bók inn í hauströkkrið áður en hún
kom út, því það gat ekki verið, að unnt
væri að skrifa almennilega bók um
mann, sem lagði ekki saman í tékkheft-
inu sínu og skrifaði á víxla fyrir alla sem
orðuðu það. Svoleiðis maður hlaut að
verða sögulega gjaldþrota á hálfum
mannsaldri, jafnvcl þótt hann hefði
setið á þingi fyrir vetrarvertíðina á
íslandi alla tíð og verið forsætisráðherra
landsins árum saman.
En svo kom bókin um Ólaf Thors. Og
Vönduð útgáfa
manntalsins 1845
Manntal á íslandi 1845. Suðuramt.
Bjarni Vilhjálmsson sá um útgáfuna
Ættarfræðifélagið 1982
546 bls.
■ í formála fyrir þessari utgáfu aðal-
manntalsins 1845 segir Bjarni Vilhjálms-
son þjóðskjalavörður svo „Manntöl hafa
margvíslegt gildi, bæði hagnýtt, einkum
fyrst eftir að þau voru tekin, og
sagnfræðilegt, þegar frá líður. Öll
manntöl eru mikilsverðar heimildir við
ættfræðirannsóknir. Hvar scm ættfræði
kann að verða skipað í flokk fræðigreina,
verður því með engu móti neitað, að hún
er nauðsynleg hjálpargrein annarra
fræðigreina, svo sem sagnfræði, mann-
fræði, erfðafræði og ýmissa læknavísinda
Það er því heldur fávíslegt hjal, þegar
farið er niðrunarorðum um ættfræði-
rannsóknir."
Ekki skulu þessi orð dregin í efa enda
má Bjarni Vilhjálmsson hér trútt um
tala; hann hefur mikla reynslu af notkun
manntala við ættfræðirannsóknir og af
notagildi ættfræðinnar við rannsóknir í
öðrum fræðigreinum.
Hér verður ekki rætt um manntöl og
ættfræði sérstaklega, enda ætti notagildi
manntala fyrir þá fræðigrein að liggja
nokkuð í augum uppi. Aðrar fræðigrein-
ar, og þá sérstaklega sagnfræðin hafa
aftur á móti engu minni not manntala
en ættfræðin, það hefur undirritáður
þrásinnis reynt. Af manntölum má
gjörla sjá hvernig sveitir og bæir hafa
byggst við getum rakið mannfjöldaþró-
unina, við sjáum hverjir setjast að á
hverjum stað og hvenær og af því má
svo aftur lesa margvíslegan fróðleik um
þróun viðkomandi byggðar frá einu
tímabili til annars. Sem dæmi um þetta
má nefna, að eftir manntölum má auð-
veldlega gera töflur um atvinnuskipt-
ingu, en þær sýna svo aftur, hvort vel
eða illa hefur árað fyrir einhverja, eða
einhverjar atvinnugreinar, á ákveðnu
skeiði.
Enn má nefna, að manntölin veita
mikilsverðar upplýsingar um efnahags-
legt ástand fólks. Ef t.d. sjálfseignar-
bændum fer fjölgandi á milli tveggja
manntala bendir það til þess að efnahag-
ur hafi verið heldur góður, fari þeim,
sem eru á framfæri sveitarinnar aftur á
móti fjölgandi, ætti það að benda til hins
gagnstæða, nema einhverjar sérstakar
orsakir komi til.
Þessi tvö dæmi verða að nægja hér um
gildi manntala, en þau geta vitaskuld
komið að gagni við margvíslegar aðrar
rannsóknir, t.d. í nafnfræði.
í formála fyrir þessu riti segir þjóð-
skjalavörður, að þegar Ættfræðifélagið
hafi lokið við útgáfu manntalsins frá
1801 hafi þegar í stað verið tekið að huga
að næsta útgáfu verkefni. Þá varð
allsherjarmanntalið frá 1845 fyrir valinu,
ekki síst fyrir þá sök, að þar er getið
fæðingarsóknar fólks og þess vegna hafa
fræðimenn betri not af því en öðrum
manntölum, þar sem fólk er einfaldlega
talið upp og látið þar við sitja.
Þetta fyrsta bindi manntalsins 1845
nær yfir hið forna suðuramt, þ.e. frá
Skaftafellssýslu í austri og vestur í
Borgjarfjörð. í manntalinu eru taldar
allar þær persónur, sem á svæðinu
bjuggu er talið var og er getið nafna
fólk, aldurs, hjúskaparstéttar, starfs og
fæðingarsóknar. Að auki eru prentuð
framan við sjálft manntalið skjöl, sem
því fylgdu og töflur. Bjarni Vilhjálmsson
annaðist útgáfuna, en naut til þess
aðstoðar félaga í Ættfræðifélaginu. All-
ur frágangur útgáfunnar er hinn vandað-
asti og er ekki að efa, að ritið verður
fjölmörgum áhugamönnum um fræði
fyrri tíma mikill aufúsugestur.
Jón Þ. Þór
■ Matthías Johannessen.
inn í daginn komu ný sannindi. Ólafur
Thors skrifaði allt á miða. Hann ritaði
seðla um allt. Skrifaði hug sinn allan í
bréf til þeirra sem hann elskaði og
treysti. Óreiðumaðurinn var sumsé
maður sem lét vindinn að vísu greiða
hvítt hárið. Hinn pólitíska storm. Allt
annað var á hreinu. Og því var það, að
Ólafur Thors fór ekki með galdurinn
með sér.
Að sjálfsögðu var Ólafur Thors þó
ekki að vinna að bók með seðlum. Hann
var í pólitík og í pólitíkinni voru
gjalddagar, sem varð að respektera.
Þessir seðlar voru pólitísk veðurfræði og
hugleiðingar, og alls ekki hugsaðir sem
uppkveikja að einu merkilegasta riti um
stjórnmálamann, sem skrifað hefur verið
hér á landi um langa hríð- burt scð frá
því hvort menn voru í vertíðarplássi hjá
Ólafi Thors í pólitíkinni, eða ekki. Um
það ber flestum saman.
Já, Félagi orð, er einmitt svona bók
líka. Hún er ekki uppsóp eftir pappírs-
veislu á Morgunblaðinu, heldur vand-
lega valið rit, sem í eru bæði greinar,
sem áður hafa birst, og eins ýmsar sem
nú eru prentaðar í fyrsta skipti.
Margir menn koma við sögu: m.a.
Bjarni Benediktsson, ráðherra, Björn
Kristjánsson, ráðherra, Spender, Faul-
kner, Buckminster Fuller, Ashkenazy,
Rostropvits, Búkoský og Tal.
Og svo eru það kvæðin aftast í bókinni.
Þau voru inér í fyrstu dálítil ráðgáta, þar
til að mér varð Ijóst, að þarna var skáldið
að loka á eftir sér.
- Það er kominn nýr dagur, Félagi
orð!
Jónas Guðmundsson