Tíminn - 23.01.1983, Side 18

Enn
Jarðabók
frá
Sögufélagi
Barn í samfélagi
fullorðinna
— „Vegurinn heim” eftir Olgu Guðrúnu Árnadóttur
■ Út er komið 4. bindi Jarðarbókar
Árna Magnússonar og Páls Vídalíns í
ijósprentaðri útgáfu Hins íslcnska
fræðafélags í Kaupmannahöfn. Petta
bindi cr um Borgarfjarðar- og Mýra-
sýslur og kom fyrst út í Kaupmanna-
höfn árið 1927 í útgáfu Boga 'i'h.
Melsteðs sagnfræðings.
Jarðabókin um Borgarfjarðarsýslu
var samin á árunum 1706-1708, en um
Mýrasýslu 1708-1709.
Útlit bókarkápu er verk Tómasar
Jónssonar, en kápuna. prýðir hand-
gerð eftirmynd af íslandskorti Þórðar
biskups Porlákssonar frá 1670.
Band hefur hannað Hilmar Einarsson.
Fræðafélagjð hóf endurútgáfu Jarða-
bókarinnar árið 1980, og er von á 5.
og 6. bindi á þcssu ári, en alls eru
bindin 11. Að síðustu verða svo gefin
út ýmis jarðabókaskjöl og atriðisorða-
skrá fyrir öll bindin.
Umboð fyrir Hið íslenska fræðaféiag
hér á landi hefur Sögufélag, Garða.-
stræti 13 b, 101 Rcykjavík, og geta
áskrifendur vitjað bókarinnar þar.
Nýir áskrifendur gcta fengið öll 4
bindin á kr. 1.700
Olga Guðrún Árfnadóttir:
Vegurinn heim
Mál og inenning 1982
■ Mig minnir endilega að fyrri skáld-
saga Olgu Guðrúnar, Búrið, hafi vakið
nokkra athygli er hún kom út fyrir
fáeinum árum, en aftur á móti fór næsta
lítið fyrir þessari núna um jólin. Þó er
þessi bók - með kostum sínum og
göllum - ákaflega virðingarverð tilraun
til að fjalla um mál sem sjaldan er rætt
opinberlega: nefninlega rétt barna gagn-
vart foreldrum sínum og hvernig hann
er fyrir borð borinn. Hér er sem sé
komin svokölluð vandamálabók sem vill
takast á við efnið á sósíalrealískan hátt,
en það - vel að merkja - heppnast ekki.
Eftir sem áður er mynd barnsins í
kreppu býsna áleitin.
Söguhetjan heitir Hulda og er ellefu
ára gömul. Hún er skilnaðarbarn en
nokkrum árum fyrr flutti móðir hennar
til Englands til að búa þar með ríkum
kalli: faðir hennar læknirinn varð eftir á
íslandi með yngri son þeirra hjóna og
hefur um þær mundir sem sagan hefst
tekið saman við unga konu, rithöfund.
Hulda er langt frá því að vera hamingju-
söm á Englandi og tekur fegins hendi
tækifæri til að fara í frí upp á ísland,
enda þótt hún sé vör um sig gagnvart
„stjúpmóður" sinni. Smátt og smátt nær
hún þó fyrirtaks sambandi við þá konu,
elskar föður sinn ofurheitt og vill ekki
fara aftur út. Þá skerst í odda, og
móðirin og ríki kaliinn koma með miklu
fjaðrafoki frá Englandi. Óskir stúlkunn-
ar sjálfrar eru virtar að vettugi enda þótt
hún sýnist mjög hæf til að gera sér grein
fyrir þeim á rökrænan hátt.
Talað hefur verið um að Olga Guðrún
byggi þessa sögu sína á raunverulegum
atburðum og má það vel vera. Höfundur
segir í athugasemd fremst að bókin sé
að hluta byggð á könnun á löggjöf og
meðferð mála af þessu tagi en persónur
og atburðir hennar hugarsmíð höfundar.
Hvernig sem þessu er farið sýnist vel
farið með heimildir hvað snertir atburða-
rás, hún er trúverðug og þeir hlutir sem
sagt er frá geta ekki einungis gerst
heldur hafa gerst -hvað eftir annað. Það
er ekki verra hlutverk fyrir bókmenntir
en hvað annað, að beina athyglinni að
félagslegu misrétti og fjölmargir snilling-
ar í rithöfundastétt sem það hafa gert.
Fyrirvarinn er að sjálfsögðu að þetta sé
gert á listrænan og sannan hátt svo ekki
verði úr þurrleg prédikun sem aðeins láti
lesara leiðast. Ólgu Guðrúnu tekst að
viðhalda áhuga lesara alian tímann,
bókin er á sinn hátt spennandi og hlýtur
að skipta flesta nokkru máli, en hvað
persónusköpun varðar skiptir mjög í tvö
horn. Bregður þá svo undarlega við að
lýsingar á börnunum í sögunni eru til
muna sannferðugri en samsvarandi lýs-
ingar á hinum fullorðnu.
Hulda sjálf er vel gerð persóna. Að
vísu er hún stundum ótrúlega þroskuð:
á yfirleitt ekki í miklum vandræðum
með að gera sér grein fyrir tilfinningum
sínumog orða þær á skynsamlegan hátt.
Þetta byrjaði með
Starting with Eve
A History of Womcn’s Bodies
eftir Edward Shorter.
Basic Books (1982).
■ Hundruð, ef ekki þúsund, bóka
hafa víst verið ritaðar um fyrirbærið
Konuna, af næstum því jafnmörgum
og misvitrum spámönnum. Til að
komast í sambærilegar bækur um
fyrirbærið Karlmanninn verður mað-
ur hins vegar að kveikja á vasaljós-
inu, og eru þó allar líkur á að maður
hafi ekki erindi sem erfiði. Karlmað-
urinn þykir eflaust sjálfsögðust og í
alla staði „eðlilegust” dýrategunda,
a.m.k. hefur fáum þótt ástæða til að
hefja spurningarmerkið á loft og
kryfja hann til mergjar.
Edvard Shorter höfudur bókarinn-
ar „The Making of the Modern
Family - hefur nú sent frá sér sögu
kvenmannslíkamans.
Sá líkami hefur löngum verið
mikið umræddur og listamenn allra
tíma lagt mikla rækt við hann, að
maður tali nú ekki um auglýsinga-
teiknarana. Hér áður fyrr var
áherslan lögð á endurframleiðandi
og -nærandi möguleika kvenlíkam-
ans en í seinni tíð hefur hinn erótíski
þáttur setið í fyrirrúmi.
Edward Shorter ræðst hins vegar
til atlögu við goðsögnina. Áhugi
hans beinist einkum og sér í lagi að
innviðum kvenlíkamans sem hann
upphaflega álítur næstum óbærilegt
stórslysasvæði, a.m.k. fyrir 1920
upphaflega gallað frá náttúrunnar
hendi og fært til enn verri vegar af
kúgandi eiginmönnum, alþýðlegum
hindurvitnum og skaðlegum af-
skiptum vanþróaðrar lækningaþjón-
ustu. Samkvæmt Shorter má helst
líkja vestrænum fjölskyldutengslum
við kvenát íbúanna í Tiera del Fuego
um þær mundir sem Charles Darawin
hitti þá.
Mikill hluti bókarinnar er helgaður
hryllingi fæðinga og kvensjúkdóma
og málar höfundur upp óhuggulega
mynd, þó hann segi lífslíkur kvenna
fyrri alda meiri en karla fyrir 16 ára
aldur og eftir fertugt. Lífslíkur
kvenna á bameignaraldri telur hann
hins vegar 25% minni en karla.
Shorter ræðst harkalega á ljós-
mæður fyrri tíma og kennir þeim um
bróðurpartinn af sjúkdónium kvenna.
Sóðaskapur sá um afganginn en
Shorter telur að konur hafi ekki
byrjað að ilma vel fyrr en eftir 1930.
Astandið fór ekki að breyfast fyrr
en um 1920, segir Shorter og þakkar
það nútíma læknisfræði sem sá
konum fyrir bættum aðstæðum til
fæðinga, getnaðarvörnum, fóstur-
eyðingum ogfúkkalyfjum. Ogárang-
ur alls þessa telur Shorter vera þann
að nú hafi konur loks orðið tilbúnar
í kvenréttindabaráttuna.
Maður skyldi þó taka árársum
Shorters á ljósmæður fyrri tíma með
hæfilegri varúð, hann sækir heimildir
sínar í skýrslur lækna - karlmanna -
sem áttu atvinnulegra hagsmuna að
gæta gagnvart ljósmæðmnum auk
þess sem þeir vom einugis tilkallaðir
í erfiðustu tilvikunum. Shorter virð-
ist líka gleyma því að hér áður fyrr
var fólk almennt - karlar og konur -
miklu veikara og skammlífara en
nútímafólk, að maður tali nú ekki
um lyktina.
Enginn efast um að bæði fæðingum
og kvensjúkdómum fækkaði upp úr
1920-30, en hvort þær breytingar hafi
verið „frumforsendur kvennabarátt-
unnar“ er ekki eins víst. Fyrstu
kvennahreyfingamar þær sem börð-
ust fyrir kosningarétti kvenna -
komu nefnilega fram á fyrstu tveimur
áratugum þessarar aldar - fyrir þá
læknisfræðilegu byltingu sem Shorter
talar um. Þó er ljóst að færri börn
(og betri heilsa) gera fleiri konum
kleift að vera virkar í baráttunni.
Þegar kemur að því að skýra
upphaf kvennabaráttunar bregst
Shorter bogalistin, hann lítur algjör-
lega framhjá efnahagslegum, félags-
legum og menningarlegum breyting-
um eins og aukinni útbreiðslu hug-
myndanna um jöfnuð manna á
meðal. Það sem eftir stendur að
lokum lestri bókarinnar er svo sem
ekkert nýtt: við þurfum ekki að leita
velferðarríkisins fyrir tíma iðnbylt-
ingarinnar og nútíma vísinda.
-sbj.
■ Olga Guðrún Árnadóttir: „Bókin
er, með kostum sínum og göllum,
ákaflega virðingarverð tilraun til að
fjalla um mál sem sjaldan er rætt
opinberlega.
Þetta getur að sönnu allt staðist ef út í
það er farið og lesari lætur sér vel líka,
vegna þess að sjálfar tilfinningar stúlk-
unnar virðast mjög sannar. Sama má
segja um Eyvind, yngri bróðurstúlkunn-
ar, og hana Mörtu, en hún er dóttir
Maríu þeirrar sem faðir Huldu hefur
tekið saman við. Báðum er lýst af
miklum skilningi og alúð, og vil ég
sérstaklega nefna fjandskap en síðar
vináttu þeirra Huldu og „vandræða-
barnsins" Mörtu í bókinni. í heild má
álykta að Olga Guðrún hafi vandað verk
sitt eins og henni var auðið þegar um
börnin var að ræða, en lýsingar á
fullorðna fólkinu eru grynnri og einhæf-
ari.
Móðir Huldu er til dæmis næsta vond
kona. Fyrsti hluti bókarinnar, sem
raunar er ágætur skáldskapur á köflum,
gerist út í Englandi og þar virðist koma
fram að móðirin sé aðeins vansæl kona
í ókunnu umhverfi, hún vilji dóttur sinni
vel en kunni bara ekki að sýna þa svo
dótturinni líki. Gott og blessað, nema í
seinni hlutanum er blaðinu snúið við. Þá
er móðirin fjarlæg glanspía sem er
nokkuð sama um dóttur sína, nema sem
sitt eigið leikfang - uppbót fyrir galla
hennar sjálfrar. Þetta er leiðinleg þróun,
því þótt mynd fyrri hlutans af móðurinni
hafi vissulega verið dökk virtist hún
þrátt fyrir allt koma þar fram sem
heilsteypt persóna með kostum og
göllum.
Faðirinn er á hinn bóginn góður
maður, eða það skyldi maður ætla.
Hann er töluvert svipminni en móðirin
en elskar dóttur sína og vill hafa hana
hjá sér. Ég veit ekki hvað Olga Guðrún
ætlaðist fyrir með hann, en sýnir hann
ekki í raun alveg sama skreytingarleysið
og móðirin? Hann gerði jú ekkert til að
grennslast fyrir um óskir dóttur sinnar
fyrr en hann uppgötvaði sjálfur að hann
vildi hafa hana. Við skilnaðinn var slíkt
ekki rætt.
Sú persóna sem fer mest í taugarnar
á mér í bókinni er svo María, fyrrnefnd.
Þar er um að ræða glansmynd af gömlum
hippa og persónan er vaðandi í frösum.
í síðasta sinn sem hún birtist í bókinni
er hún á leið á rithöfundaþing í
útlöndum og rithöfundarnir cru auðvitað
að þinga móti kjarnorkuvopnum. Hún
gengur á klossum, er voða frjálsleg og
góð - í einu skiptin sem örlar á dýpri
hliðum á henni er þegar hún gerir sér
áhyggjur af dóttur sinni Mörtu. En þær
áhyggjur standa stutt við í bókinni.
Hér er sem sé realískt söguefni sem
verður næstum meðhöndlað sem róm-
antík þegar á söguna líður. Það er skaði
því lýsingarnar á börnunum benda til að
Olga Guðrún geti afar vel lýst fólki leggi
hún við það rækt. Hér virðist hún hafa
beint athyglinni um of að unga fólkinu
en látið hina fullorðnu sitja á hakanum.
Það er máske eðlilegt í bók sem umfram
allt fjallar um tilfinningar barns, og
ofangreindar aðfinnslur megna raunar
ekki, að mínu áliti, að fella þessa bók.
Hún er, eins og ég drap á áður, áleitin
og stundum mjög kröftug mynd af
örlögum barns í samfélagi fullorðinna.
■j
Illugi
Jökulsson
skrifar