Tíminn - 06.03.1983, Page 6

6
SUNNUDAGUR 6. MARS 1983
É EinveldishyUingin , í Kópavogi árið 1662, þegar
fulltrúar íslendinga féllust á að lögfesta einveldi
Danakonungs hér á landi, hefur löngum verið talinn
einn sögufrægasti atburður sem orðið hefur á
íslandi. Sagan segir að Brynjólfur biskup Sveinsson
hafi í fyrstu neitað að skrifa undir eiðskjalið en
höfuðsmaður Dana þá ekki haft neinar sveiflur á,
bent á hermennina sem stóðu umhverfis með
brugðnum byssum og spurt hvort hann „sæi þessa“.
Hafi biskup þá glúpnað og þingheimur, sömuleiðis
Árni Oddssön lögmaður sem að lokum hafi skrifað
undir grátandi og síðan aðrir þingmenn.
Þessari sögu hefur verið mjög haldið
á lofti síðustu áratugina, og hún talin til
marks um svívirðilegt framferði Dana
hér á landi fyrr á öldum, og jafnframt
eymd og bjargarlcysi forfeðranna. ís-
lendingar hafi fyrir ofbeldi og ógnanir
verið kúgaðir til að afsala sér frelsi og
fornum landsréttindum, og foringjar
þeirra skrifað undir beygðir og grátandi.
í þessu formi hefur sagan verið rakin í
kennslubókum í sögu í skólum, og í
virtum fræðiritum um fslandssögu s.s.
Sögu íslendinga (V. bindi) eftir Pál
Eggert Ólason er til hennar vitnað
athugasemdalaust sem sögulegrar stað-
reyndar.
Sterkar líkur benda til þess að hin
viðtekna frásögn um Kópavogsfundinn
hafi ekki við rök að styðjast. Sigurður
Ólason lögfræðingur, sem jafnframt er
ágætur fræðimaður um sögu íslands,
hefur farið í saumana á heimildum um
einveldishyllinguna og heldur því fram
í bók sinni Yfir alda haf að sagan sé
síðari tíma tilbúningur. Atburðirnir, of-
beldi og ógnanir höfuðsmanns Dana og
niðurlæging íslensku fyrirmannanna hafi
í raun og veru aldrei átt sér stað. f
eftirfarandi samantekt er nákvæmlega
stuðst við rannsókn og frásögn Sigurðar,
en áður en vikið er að efasemdum hans
skulum við rifja upp alþýðlega útgáfu
sögunnar úr kennslubók Jónasar Jóns-
sonar frá Hriflu um sögu íslands.
„Raunár í sögu
Islendinga.“
„Árið 1662 varð raunaár í sögu íslend-
inga. Þá var fjögurra alda afmæli Gamla
sáttmála og þá neyddu Danir íslendinga
til að gera liinn illræmda Kópavogssamn-
ing. Snemma um vorið sendi höfuðsmað-
urinn danski, Henrik Bjelke, Islending-
um þau orð frá Kaupmannahöfn að þá
um sumarið yrðu allir embættismenn og
helstu bændur að koma til þings og
sverja Friðriki konungi 3. nýja trúnaðar-
eiða. Svo var þá háttað í Danmörku að
Svíar höfðu vaðið yfir landið og gert þar
hin mestu hervirki. Var þá stjórninni
erfitt um fjárhaginn því að aðals-
mennirnir, sem voru ríkasta stéttin í
landinu, voru undanþegnir öllum
sköttum. Kallaði konungur allt stór-
menni í landinu á sinn fund í Kaup-
mannahöfn og fór þess á leit að aðals-
menn bæru skattana eins og aðrir þegnar
hans en þeir tóku því þverlega. Þá lét
konungur loka borgarhliðunum og ógn-
aði fundarmönnum með hervaldi. Létu
aðalsmenn þá undan síga og gerðist
konungur einvaldur skömmu síðar. Gat
hann þá lagt skatta á þegnana eftir vild
sinni og þóttist ekki skyldur að standa
reikningsskap ráðsmennsku sinnar nema
guði einum.
Nú var röðin komin að' fslendingum
að leggja hin fornu landsréttindi í
konun^s hönd og var geigur í öllum
bestu Islendingum viðeiðtökuna. Brynj-
ólfur biskup og Árni Oddsson lögmaður
voru þá mestir atkvæðamenn í landinu.
Árni var gamall orðinn og vildi leggja
niður embætti sitt, „því að vandinn eykst
og veröldin spillist ár eftir ár“, sagði
hann í lausnarbeiðni sinni. En þingheim-
ur allur bað Árna að halda embættinu
því að „hjá þeim gömlu er vísdómurinn,
hjá þeim gráhærðu skilningurinn". Lét
lögmaður þá undan þrábeiðni manna.
Höfuðsmaður náði ekki til landsins á
tilteknum tíma og ekki fyrr en menn
voru riðnir heim af þingi. En er Bjelke
var landfastur orðinn lét hann boð út
ganga í allar áttir að nú skyldu þeir, sem
kvaddir voru til eiðtökunnar, koma á
hans fund. Var sá fundur haldinn í
Kópavogi, skammt frá Reykjavík.
Árni Oddsson lögmaður setti þingið.
Herskip danskt lá þar örskammt frá
vognum, hjáBessastöðum. Höfuðsmað-
ur lét allmikla sveit vopnaðra hermanna
koma á fundinn í Kópavogi og skipaði
þeim í hring utan um þingheim. Lét
Bjelke fyrst vinna konungi hollustueið
og gekk það greiðlega. Að því búnu dró
hann upp einvaldsskuldbindinguna og
þótti þá þingmönnum vandast málið.
Tók þá Brynjólfur biskup til máls og
kvað íslendinga ófúsa að varpa frá sér í
hendur annarra öllum réttindum sínum.
Höfuðsmaðurinn gegndi því engu en
spurði biskup hvort hann sæi hermenn-
ina. Sáu menn þá að Bjelke ætlaði að
hafa sitt mál fram með illu ef það ynnist
eigi með góðu. íslendingar voru vopn-
lausir og sáu að öll mótstaða var þýðing-
arlaus. Skrifuðu þá allir fundarmenn
undir nema Árni Oddsson. Hann var
hinn tregasti og þæfðist fyrir allt til
kvölds. En loks lét hann undan hótunum
höfuðsmanns og skrifaði undir tárfell-
andi. Lét Bjelke í veðri vaka að heitorð
fslendinga skipti ekki sérlega miklu
máli, konungur mundi ekki breyta land-
stjórninni frá því sem var enda reyndist
það svo meðan hann fór með höfuðs-
mannsvaldið. En mjög efldist danska
valdið á íslandi við þessa breytingu til
mikils ógagns þjóðinni."
Ofb eldissagan kemur
fyrst fram 1907
Sagan um ofbeldi Bjelke höfuðsmanns
á Kópavogsþingi 1662 varð ekki almenn-
ingi kunn fyrr en eftir aldamót síðustu er
Hannes Þorsteinsson birti hana í blaði
sínu Þjóðólfi (13. tbl. 1907). Byggist hún
á tveimur bréfsneplum úr handritasafni
Jóns Sigurðssonar forseta sem taldir eru
með rithönd Árna Magnússonar, og er
einn af undirskrifendum í Kópavogi þar
borinn fyrir sögunni, séra Björn Step-
hansson á Snæúfsstöðum.
Á sneplum þessum segir að Brynjólfur
biskup hafi farið „nockud að tala við
Bjelke um, að klensker viilde ei gjarnan
so sleppa frá sier öllum priviliegiis etc“,
„hvartil Bjelke ei ödru svaradi" en að
benda á hermennina umhverfis, og spy-
rja „hvert hann sæe þessa." „So stakk
í stúf um tergiversationem (þ.c. undan-
færslurnar) og gekk hann og adrir lidugir
til þess sem vera átti.“ Ennfremur segir
á hinum sneplinum að Árni lögmaður
hafi ekki viljað skrifa undir, „og stóð
það so einn dag eða þar um, að hann
stóð streittur þar við“, og lét að lokum
grátandi undan ógnunum, - „tandem
minis cessit lacrymans" -og „sór so með
öðrum."
í frásögninni á sneplunum er tvennt
rétt og kemur heim við aðrar heimildir
um Kópavogsfund. Að eitthvað af her-
mönnum frá skipi höfuðsmanns hafi
verið í landi þennan dag, í námunda við
þingstaðinn, og að þeir lögmaður hafi
„streist við“ að skrifa undir „einn dag
eða þar um bil; það má til sanns vegar
færa, en frestuðust undirskriftirnar í
1-2 daga vegna þess að fyrirliðar íslend-
inga vildu ekki skrifa undir fyrr en þeir
hefðu náð samningum við Bjelke sem
þeir töldu sig geta við unað eftir aðstæð-
um. Og það virðist þeim einmitt hafa
tekist, og staðfest með bréfum á þinginu,
og að því búnu skrifað undir skuldbind-
ingarskjalið, en fyrr ekki.
Frásögn bréfsneplanna
ýkjur og skrök
Að öðru leyti virðist frásögn bréflapp-
■ „Bjelke höfuðsmaður spyr Brynjólf biskup hvort hann sjái hermennina.“ Teikning eftir Halldór Pétursson í íslandssögu
Jónasar Jónssonar.
Grél Amil
••
LrÁLL
adur Oddsson ekki við
einveldishyllingu Fríðriks ffl.?
Kópavogsfundur
í nvlii llósi
Eru sögur í íslenskum skólabókum og fræðirítum
um ofbeldi og ógnanir Dana í Kópavogi 1662
íir lausu lofti grípnar?
■ - Annar bréfmiðanna úr safni Jóns Sigurðssonar forseta með rithönd Árna
Magnússonar. Sneplarnir tveir eru einu heimildirnar fyrir hinni viðteknu sögu um
ofbeldi og ógnanir á Kópavogsfundinum. »
anna hljóta að vera ýkjur einar og skrök.
Engin efni eru að ætla annað en að
fulltrúar íslendinga hafi komið fram af
fullum manndómi og virðuleik á þinginu
og staðið fastir fyrir. Slíkir menn sem
Árni Oddsson lögmaður, Brynjólfur
biskup og aðrir fyrirmenn landsins,
hefðu áreiðanlega ekki glúpnað þótt
Bjelke hefði farið að benda þeim á
nokkrar hermannaskjátur í nágrenninu,
og jafnvel heldur ekki þótt einhverjar
grófari hótanir hefðu verið hafðar í
frammi. En auk þess mæla allar líkur gcgn
því að um neitt slíkt hafi yfirleitt verið
að ræða, svo sem nú verður nánar rakið.
Tvennt er það einkum er gerir hina
viðteknu frásögn tortryggilega. Annað
er að hennar er ekki getið í samtíma-
heimildum, og hitt er að sagan hefur ekki
varðveist í munnmælum. Gefur þó auga
leið að svo einstakt og óheyrilegt atferli
sem hér um ræðir hefði varla legið í
þagnargildi, með því og að annálar
greina að öðru leyti allnákvæmlega frá
því sem gerðist á þinginu, enda sumir
annálahöfundar meðal þeirra sem þar
voru viðstaddir og gátu því gerst um
borið. Jafnvel þótt einhverjum annála-
ritaranum hafi gleymst að geta um þetta,
er það þá trúlegt að þeim hafi öllum
orðið sú gleymska á! Várla þarf að gera
að því skóna að höfundarnir hafi af