Tíminn - 10.07.1983, Page 6

SUNNUDAGUR 10. JÚLÍ1983

„Stóri bróðir fylgist með þér“ segir á augiýsingaskiltinu. Smith, aðalpersónan f bók Orwells 1984 lelkinn
af Edmund O’Brien í samnefndri kvikmynd sem gerð var eftir sögunni.
FÆLURÍKI
■ Mig minnir að það hafi verið Ágúst i
H. Bjarnason sem fyrstur manna kallaði I
útópíur „staðleysur". Hann þýddi orðið |
þá bókstaflega úr grísku (topos=staður, \
u-=neiturnarforskeyti). Þýðing Ágústs
á orðinu minnir á að sæluríki bókmennt-
anna eru bara hugmynd. En þýðingin
gefur að nokkru leyti í skyn að félagsleg-
ar framfarahugmyndir verði aldrei að
veruleika, eigi sér engan stað, og þess
vegna er betra að tala um óskalönd,
fyrirmyndarríki o.þ.h. en um „stað-
leysur“. En þó að útópía sé eftir sem
áður bara hugmynd og hvergi til á
landakortum, þá er andstæðan, dystópí-
an, sem kalla má athaland eða fæluríki,
því miður ekki eintómur uppspuni. Þar
sem ég sit og kneppi á ritvél hér í
Stokkhólmi dettur mér auðvitað fyrst í
hug kenningin um að Svíþjóð sé ekki
óskaland, heldur fæluríki.
Hrakspá Georgs
Nei fjandakornið að Svíþjóð verði
talin til fæluríkja. Sú einfalda staðreynd
að landið er auðugt og að gæðunum er
jafnar skipt hér en í flestum öðrum
löndum hnattarins kippir burtu einni
meginforsendu fæluríkisins sem er ör-
birgð almennings. Móti þessu kemursvo
aftur að hér blómstrar að margra dómi
firring, andleg fátækt, sinnuleysi, ein-
manaleiki, einangrun og fleira, sem
sígildir höfundar setja ævinlega í lýsingar
sínar á vondum löndum. En reyndar
gildir jafnt um lýsingar á óskalöndum og
á martraðarlöndum að lesandinn er alls
ekki alltaf samdóma höfundinum í verð-
mætamati. Þannigeru þeir t.d. auðvitað
til sem telja ríkidæmi skaðlegt andlegri
heilsu (þeir sem kenna slíkt eru oft
málpípur auðmanna), sumir tclja ein-
veru holla (það eru einstaklingshyggju-
mennirnir) o.s.frv.
Lýsingar á löndum sem hafa vont
stjórnskipulag eru fornar í bók-
menntum. Margir fornir höfundar lýsa
öfughneigðum harðstjórum og herkeis-
urum, sem alræmdir urðu af valdníðslu
sinni. Valdníðslan var þá oft talin stafa
af heimsku, grimmd og öðrum eðlis-
göllum. Á síðustu hundrað árum hafa
hins vegar komið fram sögur, sem sýna
hvernig gott og ríkt samfélag, áþekkt
núverandi forysturíkjum jarðarinnar,
getur orðið ömurlegt fyrir íbúana. Þá er
lýst hvernig fögur hugsjón breytist í
andstæðu sína vegna ófullkomleika
mannanna og hugsjónarinnar. Þessar
amalandabókmenntir ganga iðulega út
frá lýsingum eldri höfunda á óska-
löndum, og bakgrunnurinn er firring í
samtímanum, ofþróun tækninnar,
valdasamþjöppun í heimspólitíkinni,
einræðisríki Hitlers og Stalíns og fleira
úr sögu 20. aldar.
Vanlíðanin í menningu okkar, vanlíð-
an í ríkjum sem skv. eldri mælikvörðum
eru hin fullkomnustu til þessa í mann-
kynssögunni, er ráðgáta. Franz Kafka
(f. 1883) skrifaði bækur um firringuna,
bjargarleysi einstaklingsins frammi fyrir
skriffinnsku nútímans. Þessar bækur
hræra að mörgu leyti nýjan streng í
bókmenntunum, þótt þær séu rökrétt
framhald tilvistarstefnunnar, sem þegar
hafði náð að birtast í ýmsu. í Réttarhöld-
unum (1914-15) tekur Kafka fyrir réttar-'
kerfið, sem var orðið firna flókið í
keisaradæmi Habsborgaranna með lög-
fræðingum sínum, mútum og enda-
lausum óskiljanlegum rangölum. Kafka
tekur ofvöxt réttarkerfisins eins og fleiri
sem tákn um valdleysið sem einstakl-
ingurinn upplifir í þróuðum samfélögum
okkar daga.
Útópíuhöfundar fyrri alda hafa ein-
mitt tekið á vandamálinu, sem flókin lög
skapa fyrir óbreytta þegna. í bókunum
eftir Plató, More og Campanella, sem ég
sagði frá í Helgartímanum fyrir um
mánuði síðan, eru lögin venjulega fá,
auðlærð og skiljanleg, og menn flytja
mál sitt sjálfir fyrir rétti í stað þess að
atvinnumenn í málafærslu geri það.
Réttarfarið er fróðlegur útgangspunktur
í sambandi við óskaríki og andstæður
þeirra. Til dæmis eru engin lög í Ósean-
íu, stórveldinu í skáldsögu Georges
Orwell 1984 (1949). Þar er aðeins ger-
ræði og geðþóttastjórn Flokksins.
Grundvallarþráður þessarar sögu er ást-
arævintýri Winstons Smith og Júlíu, sem
vinna bæði í Sannleiksmálaráðuneytinu.
Sagan er látin gerast árið 1984 er Flokk-
urinn hefur fyrir löngu síðan náð öllum
völdum. Þeir, sem eru meðlimir hans,
eru undir ströngu eftirliti og aga. í
vistarverum þeirra og sums staðar á
víðavangi eru sjónvörp, sem ekki er
hægt að slökkva á; skjárinn er í senn
sýningar- og tökuvél, svo „hugsanalög-
reglan" getur alltaf séð þann sem sér
skjáinn frá stöðvum sínum. í þessu ríki,
sem nær yfir Bretland, Ástralíu, Suður-
Afríku og Ameríku alla, er neysluvarn-
ingur yfirleitt mjög lélegur; þó eru til
skárri svartamarkaðsvörur. Orwell notar
ýms föng í söguna, en mest áberandi er
það sem hann hefur sótt til Hitlersþýska-
lands og Sovétríkja Stalínstímans. í
sumum atriðum minnir bók Orwells á
hugmyndir úr Ríkinu eftir Plató, t.d. í
því að valdstéttin/Flokkurinn á allt sam-
eiginlega að frátöldum persónulegum
smámunum; einnig í því að fjölskyldan
er brotin niður til að hindra að ást og
vinátta geti orðið tryggðinni við ríkið og
Stórabróður yfirsterkari. Stóribróðir er
foringjamynd Flokksins, sniðinn eftir
Hitler og Stalín, en lesandinn hefur enga
vissu um að Stóribróðir sé raunverulega
til sem persóna. Sama gildir um Gold-
stein, ímynd andskotans í sögunni og
andstæðing Stórabróður í Flokknum,
sem greinilega er sniðinn eftir Trotskí.
Enginn hefur séð þessa menn, og vel má
vera að þeir séu einungis áróðursbrögð.
Eins vita menn ekki til fullnustu hvort
stríðið, sem allt líf Óseaníu snýst um, sé
raunverulegt eða bara áróðursbragð.
Skil milli sanns og logins eru óskýr í
þessu ömurlega ríki. Þetta kemur best
fram í verkefni Winstons í Sannleiks-
málaráðuneytinu. Það felst nefnilega í
að falsa það sem stendur í gömlum
dagblöðum til samræmis við nýjustu
yfirlýsingar Stórabróður og Flokksins.
Ef Óseanía hættir stríðinu gegn Evrasíu
og hefur stríð í bandalagi við það ríki
gegn þriðja stórveldinu, Austurasíu, þá
verður jafnharðan að má út af sögu-
legum skjölum og úr öllu prentmáli
styggðaryrði gegn Evrasíu og snúa þeim
gegn Austurasíu. Af líkum ástæðum er
nýja tungumálið, sem byggist á einfald-
aðri ensku, stöðugt í mótun. Það er
alltaf verið að afnema „úrelt“ orð. Þetta
atriði tengist greinilega þeirri skoðun
höfundarins að sagnfræðin sé í sjálfri sér
andsnúin gerræði. Málið felur í sér
merki sögunnar. Lifandi og fjölskrúðug
tunga með langa sögu hlýtur alltaf að
vera þyrnir í augum harðstjóra, og út frá
þessu skilur Orwell hlutverk sitt sem
skáld. í Óseaníu lifa flokksmenn ekki af,
nema vera fúsir að trúa að tveir plús tveir
séu fimm ef Stóribróðir segir það.
Nýr heimur
Stjórnlistin sem liggur til grundvallar
starfsemi Flokksins í 1984 minnir í
sumum atriðum á ráðleggingar ítalska
endurreisnarhöfundarins Niccoló Mac-
hiavelli í bók hans Prinsinn (1514). Þar
er lýst brögðum þjóðhöfðingja til að
halda völdum, og allt virðist þar snúast
um hreint, miskunnarlaust vald. Deildu
og drottnaðu, hið forna rómverska
boðorð, sem felur í sér að valdsaðilinn
etji undirsátum sínum saman svo að
samtakamáttur þeirra þverri, liggur til
grundvallar stjórnuninni bæði skv. Mac-
hiavelli og Orwell. En sá munur er þó á
að Orwell hefur greinilega andstyggð á
þessu evangelíi valdsins, enda hafði
hann ekki mannaforráð.
í 1984 er framleiðsluskipulagið þró-
aðra en neyslan. Fólk hefur vondan
varning, en afurðir fara í að reka stríðið
og hafa eftirlit með þegnunum, einkum
flokksmeðlimum. Þetta hefur samræmst
reynslunni af þúsundáraríkjum Hitlers
og Stalíns, og eins fengu Bretar auðvitað
að reyna skortinn á stríðsárunum. í
skáldsögunni Brave new world (Djarfi
nýi heimur) (1932) eftir Aldous Huxley,
sem líka er bölsýn framtíðarsaga, er
neysluvarningurinn hins vegar greinilega
á hærra stigi. Hjá Orwell voru flokk-
smeðlimir krafðir um skírlífi (eðlun
eingöngu viðhöfð til fjölgunar), og skír-
lífið átti að auka hneigð manna til
móðursýki og astar á Stórabróður. Hjá
Huxley snýr dæmið þveröfugt því þar
eru menn mjög virkir í innantómu
kynlífi og yfirleitt í stundarsaðningu
hverskonar langana. Tryggð við ein-
hvern einn kynlífsfélaga þykir ósiðleg,
og það er hneykslunarefni að vera á
tostu í meira en mánuð. Hjá Orwell
virkjar valdið ófullnægðar þrár, en hjá
Huxley er fólk svæft og slævt með kynlífi
og endalausum neysluvarningi í skipu-
lögðum frístundum.
í Djarfa nýja hciminum eru fimm
stéttir manna. Þær eru líffræðilega
ákvarðaðar. Frjóvgunin gerist í tilrauna-
glösum með völdum kynfrumum, og svo
eru fóstrin/börnin meðhöndluð og
mótuð eins og hver önnur vara. Farið er
eftir aðferðum námssálarfræðinnar, og
skilyrðin (þ.e.a.s. kennsla eftir aðferð-
inni að gefa t.d. raflost ef nemandinn
gerir eitthvað vitlaust) fer fram þegar á
tilraunaglasaaldrinum. Munurinn á
stéttunum eða mannflokkunum fimm
liggur fyrst og fremst í vitsmunum. En
sérhæfingin gengur lengra en það. Til
dæmis eru þeir, sem eiga síðar að vinna
við hávaða vandir við að líða vel í
hávaða þegar frá fósturstigi. Allt er lært
skv. hugmynd bókarinnar, jafnvel eðlis-
hvatir, og er sú skoðun einnig í samræmi
við kenningu Flokksins í 1984. Það er
róttæk reynsluhyggja og á rætur að rekja
til Upplýsingaraldar. Undirstöðukenn-
ing í hagfræði nýja heimsins er að
neyslan verði að vera mikil; ekki má
gera við hluti, heldur er þeim fleygt ef
þeir bila. Hjá Huxley eins og hjá Órwell
er öreigunum þannig haldið í kúgun og
fáfræði, þó að aðferðirnar séu mismun-
andi. í báðum tilfellum eru þeir ánægðir.
Hjá Orwell kemur sú hugmynd fyrir,
ættuð úr tilvistarstefnu, að menn vilji
heldur hafa værukæra vellíðan en frelsi,
að menn forðist að þurfa að velja milli
kosta og að horfast í augu við sjálfræði
sitt af því að frelsi krefst íhugunar og
ábyrgðar. Hjá Huxley líður lýðnum vel
því honum hefur frá upphafi verið kennt
að þrá skítverkin sem honum eru ætluð.
1 samanburði við útópíubókmenntir
fyrri tíma má benda á að meðan t.d.
More, Bacon og Campanella gerðu ráð
fyrir verulega styttum vinnutíma, þá er
vinnudagurinn sjö og hálf stund í djarfa
nýja heiminum. Astæðan fyrir svo
löngum vinnudegi er ekki að minna
hrökkvi ekki til, heldur sú að með lengri
frítíma eykst óöryggi manna og tóm-
leikakennd, og þá minnkar stöðugleiki
samfélagsins, sem talinn er öllu öðru
heilagari. Bók Huxleys minnir að því
leyti á framtíðarlýsingu Bacons frá því
um 300 árum áður, að í henni er lýst
margskonar uppfinningum framtíðar-
innar. Huxley talar um þreifikvikmynd-
ir, sem eru mikil afþreying, þyrlur, hótel
á Norðurpólnum, einteinunga, vímu-
gjafann sóma (sem minnir á valíum) og
ótal önnur hagvirk lyf, getnaðarvarnir,
lyktarorgel, járnsteypu, gerviefni,
merkilega rafeindatónlist m.m. Ein þýð-
ingarmesta uppfinningin er erfðaverk-
fræðilegt ferli sem nefnist bokovskífíka-
sjón. Með henni er hægt að búa til 76
fleirbura úr einu konueggi. Eru þannig
frr.mleiddir hópar nauðalíkra manna
sem fá sömu innrætingu og starfa síðar
sem samhentar vinnusveitir. í saman-
burði við eldri framtíðarsögur má líka
benda á að hjá More, Bacon og fleirum
var sæluríkið venjulega staðsett á eyju,
en hja Huxley eru eyjur notaðar til
félagslegra tilrauna og sem fangelsi.
Þannig er t.d. hryllileg refsing að vera
gerður útlægur til íslands í bók hans.
Einn maður í Djarfa nýja hciminum
hefur farið varhluta af innrætingu þessa
heimsríkis, og hann er meira að segja
fæddur úr skauti konu sem þykir skömm
(orðið „móðir“ er dónalegt). Þessi villi-
maður er hafður til sýnis um hríð, en
hann endar með því að leggjast út og
reynir að lifa við frumstæð kjör. En hann
verður geggjaður. Nema það séu hinir
sem eru það.
Er ríkið skrímsli?
Sumir segja að bölsýnar framtíðarlýs-
ingar á borð við skáldsögur þeirra Or-
wells og Huxleys hafi þegar orðið að
veruleika. Huxley skrifaði bók sína fyrir
valdatíð nasista í Þýskalandi, og hann
hafði því ekki séð til hvers hugsunarhátt-
ur mannkynbótafræðinnar gat leitt í
reynd (hann var annars auðvitað ekki að
mæla þeim „fræðum" bót í bók sinni).
Huxley var að því leyti á sama báti og
íhaldsmaðurinn Guðmundur Finnboga-
son, sem skrifaði Stjórnarbót árið 1924.
Ami Sigurjónsson C\
skrifar frá Stokkhólmi