Tíminn - 10.07.1983, Síða 18

I
■ Bókin er tilsýndar tvöfalt stærri en
hún er í reynd. Hún er jafn þykk og
breið og VII bindi Merkra íslendinga,
310 blaða bókar, - Ingólfur er ekki nema
152 blöð og hálfu kíló léttari en „Merkir
íslendingar". Loðpappír og loft í Ingólfi
gerir þyngdarmuninn.
í’ótt þetta í fljótu bragði sýnist vöru-
svik, er það kostur þessarar sögu, að hún
er helmingi styttri en hún sýnist. Fyrir
bragðið er hún líka helmingi fljótlesnari!
II
Fyrsti þriðjungur sögunnar segir
nokkuð frá ættum, uppvexti og afrekum
Ingólfs, sem ungs manns - og síðar
Hellu-kaupfélagsstjóra. Að sögn hans
var það samfelld sigurganga.
Á 48. blaði byrjar stjómmálarolla
Ingólfs, og fyllir næstum 90 blöð. Mér
fannst það að mestu leyti margþvældur
þjóðmálavaðall, - íofinn karlagrobbi
sögumanns. Hann er enn að telja fólki
trú um að hann hafi verið frábær þing-
skörungur. Enda sýnist hann eigna sér
margt sem gert var til gagns á þingi og í
þjóðfélagi. En ekki neitt, sem reynst
hefur miður en í meðallagi.
Kannski í þúsundasta sinni segir hann
þarna þjóðsöguna um það hvernig hann
tvöfaldaði kjötverð til bænda 1942.
Hann var þá skipaður formaður Kjöt-
verðlagsnefndar. Helgi Bergs, forstjóri
Sláturfélags og Jón Árnason í Samband-
inu voru þá í Kjötverðlagsnefnd og
ákváðu þessa verðhækkun með honum.
Ég held að hvorugum þeirra hafi dottið
í hug að hæla sér af því. Enda var það
aldrei frægðarverk. Matarþörf Breta í
miðri styrjöld og mikill stríðsgróði ís-
lendinga olli því, að þetta var sjálfsagður
hlutur. Nokkrar slíkar grobbsögur fmn-
ast í þessari rollu. En öll fannst mér hún
heldur leiðinleg.
Þar var eigi stórt að státa af. En litlu
var Vöggur feginn. Síðar, eftir að Helgi
hætti, tókst Ingólfi betur að tæla fákæna
framsóknarfólkið.
IV
Hér vík ég að upphafi Ingólfssögu og
leiðrétti nokkrar villur. Þar hnaut ég í
sjöundu línu bókar um leiðinlega
missögn. í>ar segir, að Holtasveit hafi
fyrrum heitið Holtahreppur. Það er
rangt. - Holtasveit milli Þjórsár og
Rangár, neðan frá sjó og upp undir
Árnes, hét Holtamannahreppur til
forna, fram til 1892. Þá var honum
tvískipt eftir sóknamörkum. Háfs-, Áss-,
Kálfholts-, Árbæjar- og Hagasóknir
voru látnar mynda Holtahrepp. Þarna
kom það hreppsnafn fyrst til sögu -1892.
Litlu neðar er Hrafntóftahjáleigan
Steinstóft rangnefnd. Hún hefur aldrei
heitið Steinstóftir!
Næst er þar sagt rangt frá Safarmýri.
Svo hét hún frá fornu fari í munni
Holtamanna og heitir að sjálfsögðu enn,
þótt Ingólfur og margir aðrir hermi þá ,
vitleysu hver eftir öðrum að kalla hana
Safamýri. Nafn mýrarinnar mun vera
dregið af Söf, sem var samnafn margra
eða flestra starategunda fyrr á tíð.
Það er mikil missögn Ingólfs, að mýrin
hafi í margar aldir verið nægtabúr sem
ekki brást. Að sögn gamals fólks, þegar
ég var ungur var Safarmýri frá fornu fari
þýfð og mögur þjóttumýri, nýtt til
sumarbeitar.
Kringum aldamót 1800 voru Rangár
og Þverá búnar að bera undir sig mikinn
sánd og vikur. í leysingum og stórrign-
ingum flaut Rangá þá yfir vesturbakkann
og braut í hann nokkur skörð. Flæddi
yfir marflata Safarmýri, sem upp frá því
marga áratugi lá undir íshellu alla
vetur, - og sléttaðist þannig og breyttist
smám saman í kafloðið gulstararengi.
■ Ingólfur Jónsson frá Hellu, fyrrv. ráðherra, með xvisögu sína.
INGÓLFUR Á HELL1I
Helgi Hannesson skrifar um ævisögu hans og gagnrýnir hana harðlega
iii
í sögunni gætir sjálfsánægju með það
hvernig sögumanni tókst loksins á tíu
árum með elju, brögðum og atkvæða-
sníkjum, að verða fyrsti þingmaður
Rangæinga. Hann stóð í því stríði við
Helga Jónsson, lækni á Stórólfshvoli,
þingmann framsóknarmanna, - heiðurs-
karl og vinsælasta mann í Rangárþingi.
Hann hælist um hvernig honum tókst að
kaupa Sigurð karl á Núpi til kjörfylgis
við sig. Sigurður var að sögn hans
„gallharður framsóknarmaður" og „mik-
ill vinur Helga læknis og mat hann
mikils“. Ingólfur var óþreytandi að
sníkja atkvæði kunningja sinna: lítils-
gildra framsóknarmanna, sem hann taldi
trú um, að engu skipti hvort Helgi væri
1. eða 2. þingmaður. Hann sjálfan skipti
það hins vegar miklu máli: Ólafur Thors
hét því eitt sinn í gáska, að Ingólfur
skyldi fá ráðherranafnbót, ef honum
tækist að verða 1. þingmaður Rangæ-
inga. - Og Ólafur skyldi fá að standa við
það.
Þrátt fyrir brögð og bægslagang
Ingólfs, fjölgaði atkvæðum hans ekki
þau fjögur sinn sem hann keppti við
Helga lækni um 1. sætið. En krötum og
kommum fjölgaði á kostnað Helga eins
og taflan sýnir.
Filippus Þorsteinsson á Bjólu (fæddur
1800) hófst handa og hlóð í sum bakka-
skörðin, sem voru þá kölluð Ósar. Svo
hóf hann sla'tt í Safarmýri fyrstur bænda,
svo að kunnugt sé.
Ekki skiptir miklu máli, þó kann ég
því heldur illa, hversu ónákvæmt sögu-
maður segir frá búskap og búferlum
foreldra sinna. Þau byrjuðu búskap í
Þjóðólfshaga vorið 1901 og voru þar
fjögur ár. Þá fluttu þau að Bjóluhjáleigu
og bjuggu þar 19 ár, til 1924. Ekki 1923
eins og segir í sögunni. Hannes bróðir
Jóns bjó sömu 19 ár í Litlutungu. Síðast
bjuggu þau Jón og Anna 9 ár í Hrafntóft-
um.
Jón Gíslason fræðimaður tók saman
áatal Ingólfs á Hellu, eflaust skilmerki-
lega. En svo illa er það leikið í Ingólfs-
sögu, að það væri betur óprentað, t.d. er
þar rangfeðruð langamma Ingólfs, móðir
Guðrúnar í Bjóluhjáleigu, fyrri kona
Filippusar á Bjólu: Guðbjörg Jónsd.,
bónda í Sauðholti, Gíslasonar bónda á
Syðri-Hömrum, Jónssonar líkl. í Litlu-
Hildiscy Jónssonar bónda í Krosshjá-
leigu, Vigfússonar. En móðir Guðbjarg-
ar á Bjólu var Guðrún húsfreyja í
Sauðholti, Erlendsd. bónda á Sandhóla-
ferju, Árnasonar skálds í haga, Sigurðs-
sonar á Brekkum í Mýrdal, Helgasonar.
Kona Erlends á Ferju var Guðrún
Þórðard. lögréttum í Háfi, Þórðarsonar,
sem kominn var í beinan karlegg af
Akraætt á Mýrum. Kona Árna skálds í
Haga var ókunn þar til Valgeir á
Þingskálum fann hana fyrir eigi mörgum
árum. Hún hét Guðrún Þórðard. klaust-
urhaldara í Kirkjubæ á Síðu, Þorleifs-
sonar prests á Kálfafelli, Árnasonar
lögréttum. á Ásgeirsá, Daðasonar
lögr.m. á Eyrarlandi, Árnasonar sýslu-
manns á Görðum í Staðarsveit, Oddsson-
ar bónda í Staðarsveit, Bjarnasonar. -
Guðrún sú var stórættuð, þótt eigi verði
ættir hennar raktar lengra hér.
V
Hér er komið að fyrstu kynnum Ing-
ólfs af kaupfélagi. Þau hófust vorið
1931. Hann kom þá af vertíð í Vest-
mannaeyjum og frétti, að á Rauðalæk
vantaði aðstoðarmann við kaupfélagið.
Hann kom til mín og falaði þessa vinnu.
Mér sýndist pilturinn myndarlegur og
réði hann fram að slætti. Hann kom svo
aftur í sláttulokin og var fram um
veturnætur.
Tvö næstu ár vann hann enn allmikið
með mér utan sláttar. Annað þeirra
réðist hann sumarlangt. Þá sagði hann
mér seint á vori, að ég ætti þá um tvennt
að velja: Sleppa sér heim f sláttinn eða
hækka svo kaup sitt, að jafnhátt væri því
sem faðir hans þyrfti að borga duglegum
kaupamanni. Það kaup var miklu hærra
en ég sjálfur hafði. Ég sleppti honum
orðalaust.
Loks kom hann til okkar frá Akureyri
vorið 1934 og vann með mér til febrúar-
loka 1935.
Mér reyndist Ingólfur röskur og iðinn
og féll mjög vel við hann að flestu leyti.
Hann kvartaði ekki þótt kalt væri í
búðinni, við sæjum sjaldan fram úr
önnum og stundum þyrfti að starfa fram
á nætur. Hann lét sér annt um kaupfélag-
ið, - og deildi ekki, svo ég muni, á mig.
Það kom mér því mjög á óvart, þegar
hann síðustu þrjá mánuði, sem hann
vann hjá félaginu, vildi það fyrst og
fremst feigt, og gróf af aUri getu sinni
undan þvi og mér.
Hann fórnar í bók sinni heilu blaði
fyrir þetta kaupfélag og mig. Hann getur
þess þar, að við séum frændur, en segir
eigi þá sögu nema til hálfs. Fyrir aðra
frændur okkar finnst mér rétt að rekja
skyldleikann nánar: Faðir hans og móðir
mín voru hálfsystrabörn dætra Filippus-
ar ríka á Bjólu. Þá voru feður okkar
þremenningar. Ömmur þeirra, Margrét
og Sigríður í Gunnarsholtshjáleigu og á
Helluvaði, voru dætur Magnúsar gamla
á Eystri-Geldingalæk, Sæmundssonar.
Hann bjó þar 47 ár, lengstum eða alltaf
bláfátækur, og dó þar 1858, 92ja ára
gamall. Auk þessa erum við Ingólfur af
bæði Hvamms- og Víkingslækjarættum.
Eigi að síður erum við mjög ólíkir.
Ingólfur lofar mig óhóflega og meira
en nokkur annar hefur gert. En eðlilega
varð hann var við nokkra galla mína, og
telur fram þessa þrjá: 1. Var „gallharður
framsóknarmaður.“ 2. „Hætti iðulega til
að halda nokkuð fast fram málstað
flokksins.“ 3. Hefur „ávallt spillt fyrir
sér með alls konar sérvisku, sem mér er
lítt skiljanleg," segir hann.
Af framhaldi málsgreinar þeirrar, sem
hér er vitnað í, sýnist næst sanni að skilja
Ingólf þannig: „Lítt skiljanleg „sérviska"
mín var að hans mati einkum sú, að
stöku sinnum hef ég sagt honum til
synda, þegar háttalag hans ofbauð mér.
Tvívegis á þingmálafundum, eitt sinn
eða oftar í „Suðurlandi" blaði þeirra
sjálfstæðismanna, deildi ég nokkuð á
hann. Ég gætti þess að ljúga engu, enda
brást hann drengilega við - og samþykkti
þau orð með dauðaþögn. Nú segir hann
í sögu sinni, að ég hafi ausið svívirðing-
um yfir sig saklausan.
VI
í einum kafla sögu sinnar ræðir hann
um pólitískan þroskaferil sinn. Þarsegir
hann, eins og víðar í bókinni, of lítið af
sannleikanum. Hann segist hafa heillast
ungur af Jónasi og Tryggva Þórhallssyni,
en aldrei af Kommúnistum. Margt benti
þó til þess þegar hann kom til mín að
Rauðalæk, höfðum við lítinn tíma til
lestrar, þó las hann það vor í rúmi sínu
„Rauðu stjörnuna“ og „Sovéttvininn",
tvö tímarit íslenskra kommúnista, og
sagði sig skráðan á biðlista hjá þeim sem
sendinefndarmann til Rússíá. Þá ferð
fór hann þó ekki.
Það sama vor fréttist utan úr Eyjum,
að þar hefði hann átt þátt í uppþoti sem
liðsmaður Jóns Rafnssonar, harðfylgis
kommúnista. Þá var hann um þessar
mundir kær vinur og aðdáandi Kristins
heitins meistara Andréssonar.
Á Rauðalækjarárum sínum gerðist
hann liðtækur Framsóknarmaður og
kaus með þeim 1933. Um þær mundir
sýndist Ágústi á Bjólu - gætnum og
glöggum Sjálfstæðismanni, sem hafði
þekkt Ingólf alla hans ævi, - að hann
væri batnandi maður. En nú tók kappinn
skjótum sinnaskiptum. Haustið 1934 var
hann allt í einu orðinn harðsnúinn
Sjálfstæðisgarpur - og átti þó eftir. að
harðna til muna meir. - í samræðu við
Helga lækni, sagði hann þá: „Ég er
nasisti,“ um leið og hann sló bylmings-
högg í borðið.
VII
Enn á ég eftir að minnast nokkuð á
mesta afreksverk Ingólfs: StofnunKaup-
félagsins Þór á Hellu 1935. - Óþarfasta
Alþingiskosningar í Rangárþingi 1942-1953
Atkvæðatölur: 1942 1946 1949 1953
Ingólfur á Hellu 778 772 747 770
Helgi læknir 834 780 749 722
Kratar: 9 41 38 42
Kommar: 27 41 51 38
Andstæðingar Ingólfs: 870 862 838 802