Tíminn - 07.08.1983, Side 18

■ Hárgreiðsla og klipping
ásamt fatatísku hefur verið
mönnum mikð hjartans mál.
Stundum hafa fjölmiðlar verið
látnir gjalda þess, hve ákveðnar
en skiftar skoðanir manna eru á
þessu sviði. Mér varð hugsað út
í þetta er ég var að reika um
Hagagarðinn við Brunnsvíkina
hér um daginn. Hár er túnga. En
hvað er sagt á þeirri túngu?
Hársmekkur
valdsmanna.
Hárgreiðslan sagði nokkuð til um stétt
manna hér áður, meira en nú er. Bændur
höfðu lítt hirt alskegg um tíma, aðallinn
hafði pómöðu (hárolíu) ásamt vaxi í
yfirskegginu svo það héldist í föstum
skorðum, til að mynda í þeirri stellingu
skeggsins, sem kennd er við Vilhjálm
Þýskalandskeisara. Rannsóknir hafa
leitt í Ijós að sænskir karlmenn tóku að
raka sig þegar á járnöld, og á 15. öld
■ Kóngstrjágarðurinn í Stokkhólmi séður sunnanfrá um aldamótin 1700. Upphallega var þetta kálgarður kóngsins.
Skipulagi garðsins hefur margsinnis verið breytt.
inn við Drottningarhólmshöll hér í bæ er
gott dæmi um þetta. Andstæð skipulags-
hugsýn var svokallað enskt garðskipu-
lag, sem hefur áreiðanlega verið innblás-
ið af kenningu Rousseaus, og gengur út
á að náttúran sé fallegust . í villtu.
hálfóræktuðu ástandi. Þessar tvær and-
stæðu skipulagshugmyndir má kalla skipu
lagshyggju og sjálfræktarhyggju. Bar-
okkið og rókokóið einkennast frekar'af
skipulagshyggju, en á rómantíska tíman-
um óx trú manna á náttúruna og andúð
á flestum þeim beislum sem á hana eru
lögð.
Gangvirkið í sveiflum tískunnar skýr-
ist nokkuð út frá þessu. Þcgar einhvcrri
tísku er hafnað er venjulega vísað til
þess að hún sé orðin hemill á frelsið í
hár- eða klæðaburði. Þá lítur svo út sem
nýja tískan gefi langtum mcira svigrúm
en sú gamla. En innan íhaldssamra
stofnana (t.d. kirkjunnar) biður auðvitað
enginn um svigrúm. Að sjálfsögðu er
það frelsi sem nv tíska veitir að mestu
leyti sjónhverfing. Engu að síður getur
maður tjáð fylgi sitt við nýjar hugmyndir
með því að klæðast skv. nýjum smekk,
- og það þótt maður hafi engan skilning
ÞANKABROT UM NULL-
ÚTLIT, REYKFATNAÐ O.FL.
■ Uppdráttur af garðinum við Verslanahöll.
tíðkaðist skegglcysi hér almcnnt. Næstu
200 ár þar á eftir var skegg aftur á móti
algengt. Frá unt 1650 fram yfir 1800 voru
karlmenn landsins svo yfirlcitt snoðaðir
í framan. Á því tímabili hafa bitjárn
verið orðin nokkuð góð til raksturs á
þessum slóöum. En auk þess má segja
að upphaf alþjóðlegrar fatatísku hafi
einmitt verið á fyrri hluta 17. aldar; það
datt sutnsé úr móð að hafa skegg. Um
1800 fór aö bera á svokölluöu skipstjóra-
skeggi, sem er sams konar skegg og
Bólu-Hjálmar hefur á teikningu Rík-
harðs Jónssonar, aö mig minnir. Ekki
veit ég nafnið á slíku skeggi á íslensku,
- þaö gæti heitið kjálkatraf. Nokkru
síðar fór þá að koma fram yfirskeggið,
scm kcnnt er viö fyrrncfndan Vilhjálm,
en það cr sítt skegg, snúið í endana og
látið standa út í loftið með vaxi. Minnir
slíkt skcgg á höfuðbúnað sebúuxa, og ég
held að ég fari rétt meö að Salvador Dalí
hafi svolciöis múndcringu á efrivörinni.
Á rómantíska tímabilinu þóttu úfnir
bartar fínir.
Meðan öllu þessu fór fram í skeggtísk-
unni varð önnur þróun á sviði höfuðhárs.
Frá ómunatíð hafa konur snúið hár sitt
og bundið þaö upp alla vcga, og kann ég
því miður ekki að rckja þá margslúngnu
sögu. Helsta heimild um þctta efni er
myndlistin; en hún sýnir raunar aðallega
hárburö heldrafólks. Hér í Svíþjóð, eins
og víðast í álfunni, báru karlmenn
allonskollu (állongeparruk) fram undir
miðja 18. öld, en það eru parruk með
síðu, mjög hrokknu hári. Á hvirílinum
vor oft dálítill hraukuraf hári, venjulega
tvískiftur. Menn muna kannski eftir
myndunt af Árna Magnússyni. sem hafði
svona hár, en annars var þaö Lúðvík 14.
sem innleiddi þennan hárbúnað viö hirð
sína. Einmitt þá hófst forysta Frakka um
alþjóðlega tísku. Ný tækni hafði gert
kleift að hafa parruk hrokkin og síð en
þó þægilega létt, en áður höfðu hárkollur
vegið allt að fjórum kílóum. Meðan
karlar báru allonsparruk var tíska með
konum að binda hárið upp með borðum,
og hét það fontange. Uppruni þessarar
greiðsluevrópukvennavarsá aðhjákona
Lúðvíks 14. batt eitt sinn upp hárið sér
til þæginda í veiðferð útí skógi, og
mæltist kóngi þá á þessa leið: Þetta er nú
bara nokkuð snoturt hjá þér krúttið mitt
elskan. Og var þá ekki að spyrja að
eftirleiknum.
Ekki held ég að allir hafi haft ráð á að
eltast við þessa tísku frekar en margar
aðrar tískur, og trúlega hafa hárkollurn-
ar kostað dágóðan skilding. Oft lét fólk
sér duga að greiða sitt eigið höfuðhár
skv. fyrirmælum parruktískunnar. Um
1750 voru menn hættir að hafa þennan
höfuðbúnað, nema prestar, scm munu
sumir hverjir hafa haft þetta nokkrum
áratugum lengur. Tíska guðsmanna
gengur, eins og kunnugt er, nokkuð
sérkennilegar brautir á stundum. Núna
munu íslcnskir prestar t.d. vera farnir að
hallast að kaþólskum flibba í stað
spænska kragans, sem var almenn tíska
eitthvaöum 1600. Þetta örlagasporstétt-
arinnar (afturábak) held ég að standi
kannski í sambandi við að þcir séu
eitthvað að gugna á Lúter. Kannski er
kaþólismabylgjan frá fyrstu áratugum
aldarinnar að skila sér loksins nú með
þessum nýgamla kraga.
Þcgar allonskollan vék, kom minni
parruk (eða sncggra eigið hár), yfirleitt
hvítt og með einum til tveimur láréttum
lokkum við eyrað, en hársvörðurinn á
enni kom skýrar fram (greitt upp).
Hnakkahárið var bundið í pung, stund-
um í fléttu. Ncfnist þetta crapaud eða
froskagrciðsla. Þegar þetta haföi verið
tíska í einhverja áratugi varð hárpískur-
inn vinsæll. Hann var tagl í hnakkanum.
fast bundið alveg niðurúr og stundum
flétta. En cftirfrönsku byltinguna (1789)
snardvínaði hárkolluburðurogtakmark-
aðist fljótlega að mestu við leikhúsin og
ensku dómarastéttina eins og nú er.
Einna merkilegast í sambandi við
þctta er annars áhugi yfirvalda á skeggi
og grciðslu. Fyrir nokkur hundruð árum
síðan voru bændur stundum klipptir
gegn vilja sínum í kirkju af því að
skcggiö mengaöi messuvínið, að því er
fræðimaðurinn Magnús Platen segir. Á
okkar dögum eru hermenn iðulega snoð-
aðir og því borið viö að slíkt auðveldi
þrifnað og útsýni. Sums staðar er þó
látið duga að hermenn beri hárnet eins
og starfsfólk í matvælaiðnaði. Eftirjúlí-
byltinguna 1830var lengi litiðá yfirskegg
sem tákn upprcisnarmanna, og brá þá
aðallinn á það ráð að láta sér vaxa
alskegg. Á millistríðsárunum á þessari
öld var hins vegar titt að byltingarmenn
hefðu alskegg (ætli aðalinn hafi ekki
snoörakaö sig þá í staðinn). en ennþá
frekar þötti byltingarandi í því að hafa
nokkurra daga gamla skeggbrodda, sem
vottaði um gífurlegt annríki. Á vissum
tímabilum á 18.öld var hermönnum
bannað að raka sig að viðlagðri refsingu,
og er það annað dæini um afskifti
stjórnvalda af klippingu. Á þeirri öld
voru ítarleg skrifleg fyrirmæli í sænska
hernum t.d. um gerð hárpísksins og
vangalokksins, sem nefndur var boucle
uppá frönsku. Hárpískurinn var hluti af
einkcnnisbúningi sænskra hermanna, en
hafði í upphafi 18. aldar verið tekinn
upp í her Prússa. Ég býst við að Prússar
hafi haft mikil áhrif á tísku hermanna,
rétt eins og Róm hefur stýrt tísku
kirkjufólks og París samkvæmisljóna.
Sjónarhorn á tísku.
Guðmundur heitinn Finnbogason
hvatti nálægt 1930 til að ménn létu tísku
sem vind um eyrun þjóta og klæddu sig
í staðinn út frá hagkvæmnissjónarmið-
um. Tískan væri ekki annað cn uppfinn-
ing kaupmanna. Guðmundur lagði
reyndar fleira til þessara mála. því hann
mun vera höfundur greinar í tímaritinu
Vaka um hárið, þar sem stutt kvenna-
klipping er gagnrýnd en sítt hár, sem
nefnist haddur í skáldskap, lofað. Yngri
menn. t.d. Halldór Laxness, mæltu
„drengjakollinum" bót og kváðu hann
hluta af nýrri ímynd konunnar, hinnar
frjálsu konu. Drengjakollurinn var vin-
sæll um 1920 og líktist nokkuð því sem
síðar hcfur verið kallað tjásuklipping.
En um 1925 gengu evrópskar konur
skrefi lcngra og fengu sér herraklipp-
ingu, skiftu í vanganum og grciddu slétt
til hliöar. Um 1930 skrifaði Guðmundur
Kamban einnig ágæta grein um tískuna,
þar sem hann bendir á að svokallaður
þjóðbúningur íslendinga er ekki annað
en algeng evróputíska frá byrjun 19.
aldar. en þá hættu íslendingar að geta
fylgst með evróputískunni sakir fátækt-
ar. Þjóðbúningar yfirleitt eru auðvitað
ekki annað en forn tíska, spariföt, sem
unnin voru í höndunum áður en fatagerð
varð svo vélvædd sem nú er. Þess vegna
eiga þjóðdansafélög og prestastéttin það
sammerkt að gegna hlutverki þjóðminja-
safns með skrúða sínum. Eru þá þæginda-
og hagkvæmnissjónarmið látin lönd og
leið.
Nú álít ég ekki að það sé forkastanleg
íhaldssemi að klæðast fornum búning-
um. Ég gct þvert á móti tekið undir það
með íhaldsmanninum Guðmundi Finn-
bogasyni að hlaupeftir sveiflum tískunn-
ar verða hjá mörgu fólki helsti miklar
fyrir' minn smckk. Og vitanlega var
einnig rétt hjá honum að verksmiðjueig-
endur blása að glæðum tískubreytinga. í
rauninni á það ekki að koma mati manns
á búningi við hvort hann sé nýr eða
gamall, enda er aldur ekki gildisbundinn
eiginlciki í svo víðum skilningi. En ég
held að Guðmund liafi innst inni langað
til að samtímamenn hans færu aftur að
ganga á sauðskinnsskóm, hvað svo sem
leið orðum hans um forgang hagkvæmnis-
sjónarmiða, og hef ég annað álit og
minna á fornum fatnaði íslenskum en
Guðmundur.
Um 1600 var garðaskipulag með flat-
armálsfræðilegu yfirbragði. Til er mynd,
gcrð eftir teikningu Eriks Dahlsberg,
frá 17. öld af Konungstrjágarðinum hér
í Stokkhólmi. og er þar allt svo þaul-
skipulagt og vel skorðað að minnir á
völundarhús. Þessi skipulagshugmynd
gekk aftur víða um lönd í hallargörðum
sem hafa Versali að fyrirmynd. Garöur-
á hvað felst í hugmyndum nýja tímans
að öðru leyti. Ég held aö flestar nýjar
stefnur í list og tísku þykist vera í betra
samræmi við náttúruna en eldri stefnur,
eða telji sig í það minnsta „eðlilegri" en
þær.
Eitt atriði skal nefnt í viðbót í þessu
sambandi, og það eru tengsl fegurðar og
ástar við tískuna. Á öllum öldum hafa
þeir verið til sem hirða mcir um útlit sitt
en meðaltalsfólkið gerir. Ýmsar orsakir
geta legið til slíks hátternis. Stundum
eru spjátrungar að gera sig til fyrir
væntanlegan elskhuga, stundum er verið
að hilma yfir einhver lýti, stundum
leggur fólk mikið upp úr útliti sínu af
einhvers konar listrænum ástæðum, af
því að það hefur næmt auga fyrir hinu
myndræna. Enn fremur er alltaf dálítill
vottur af sýningarþörf í sál spjátrungsins.
Flestir held ég að gangi út frá að
ástfanginn maður hugsi nteira um útiit
sitt heldur en sá scm hefur gefist upp á
að veiða förunauta í ástinni. Hins vegar
leiðir aukin umhugsun um útlit ekki
alltaf til að menn hallist á sveif með
parísartískunni, að sjálfsögðu.
Núllútlitið er ekki til. Sumir reyna
eins og þeir geta að klæða sig hlutlaust,
hugsa ekki um klæðnað sinn og hverfa
inn í meðaltalið. En í þvílíku hlutleysi
felst engu að síður afstaða. Sá sem kýs
ódýr „sígild" klæði er kannski að gefa til
kynna að hann sé á móti ríkjandi tísku
og öðrurn ríkjandi hugmyndum, kannski
er hann á móti neysluæði fatakaupenda,
kannski er fataval hans vottur um
myndblindu, þ.e.a.s. tornæmi gagnvart
myndrænum boðskap, kannski aðhyllist
hann sjálfsræktarhyggjuna o.s.frv. í
þessum skiíningi eru engin föt og enginn
hárburður hlutlaus.
*
A götunum
Saga nútímaskeggs.hefst að mínu áliti
þegar frægasta hormotta sögunnar, yfir-
skegg Hitlers, hverfur af sjónarsviðinu í
berlínskri kjallaraholu vordag nokkurn
árið 1945. Platen sá, sem hefur verið að
skrifa sögu skeggsins í Svíþjóð, segist
hafa sé kjarnorkuandstæðingaskegg. Ég
veit nú ekki fyllilega hvaða hýjungur er
þar á ferðinni. en ég held ég sé betur
með á nótunum þegar hann ræðir um
jafnaðarmannaskegg, grænbylgjuskegg,
karlmennskuskegg og skógarskegg. Það
sem kemur annars fyrst upp í hugann í
sambandi við hárburð nútímamanna er
bítlahárið, sem góðborgurum sárnaði
ákaflega fyrir svo 15-20 árum, og svo
hárlist pönkara, en sú list verður skoðuð
út um flesta glugga í miðbænum. Pönk-
ararnir hafa mcð aðstoð kemískrar tækni
unnið rnikla sigra á sviði hárburðar, og
þeir hafa náð endastöð þeirrar leiðar
sem túberingin og hárlakkið markaði.
Held ég að gamlir hippar geti ekki annað