Tíminn - 16.02.1986, Blaðsíða 10

10 Tíminn
„Horfðu á hnúann á hægri hendinni. Þú tekur
vel eftir því sem ég segi. Hendin verður smám
saman léttari og hún fer að lyftast. Hægt og
hægt lyftist hendin þín og þegar hún snertir
andlit þitt þá fellur þú í djúpan svefn.“
Sá sem hér talar í tilbreytingalitlum tón er
Jakob Jónasson geðlæknir en hann er að dá-
leiða samstarfsmann sinn unga stúlku sem
vinnur á Kleppsspítalanum í Reykjavík.
Salurinn er þéttskipaður starfsfólki spítalans
og það ríkir eftirvænting í loftinu.
Jakob situr gegn stúlkunni og talar hægt og
rólega til hennar og innan skamms er höndin
farin að lyftast og snertir að lokum andlitið.
Bryndís en svo heitir stúlkan, er fallin í trans.
Fyrsta stig dáleiðslunnar er að baki.
Hér er ekki um neina skemmtisýningu að
ræða eins og oft þegar dávaldar sýna brögð sín
heldur sýnikennsla fyrir starfsfólk á vegum
fræðslunefndar sjúkrahússins.
Stúlkuna hefur Jakob valið nánast af handa-
hófi en hann veit þó að vegna hæfileika hennar
til einbeitingar tekur hún dáleiðslu vel og því
kjörin til þessarar samvinnu.
Jakob heldur stöðugt áfram að tala til Bryn-
dísar í sama tilbreytingalausa tóninum og orð
hans eru tilmæli eða skipanir sem húnhlýðir.
Smám saman færir Jakob stúlkuna niður í djúp-
an trans og gefur henni fyrirmæli um það að
þegar hún vakni muni henni líða vel. Hann segir
henni einnig að hún eigi að ganga að píanóinu í
salnum þegar hún vakni, eftir að hafa fengið
ákveðið merki, og slá á það nokkrar nótur en
hún komi ekki til með að muna það að henni hafi
verið gefin þessi fyrirmæli.
Síðan er hún vakin á svipaðan hátt og hún var
dáleidd. Eftir að Bryndís er vöknuð, og Jakob
hefur gefið merki, fer hún að ókyrrast og stend-
ur upp og slær nóturnar á hljóðfærið. Aðspurð
gefur hún þá skýringu að hún hafi viljað athuga
hvort píanóið væri í lagi.
Þetta segir Jakob vera dæmi um réttlætingu
sem við beitum meira og minna í daglegu lífi
okkar þar sem ástæðurnar fyrir gerðum okkar
eru ómeðvitaðar en við reynum að skýra þær
með rökhugsun okkar þó svo að þær skýringar
séu yfirleitt rangar.
Hann bendir einnig á að tilraunin sýni tilvist
þess sem kallað hefur verið undirmeðvitund
eða dulvitund og áhrifum hennar á líf okkar og
gerðir.
í annað skipti sem Jakob daleiddi Bryndísi
kallaði hann með dáleiðslu lömun í hægra fæti
hennar þar til hann leysti hana aftur undan áhrif-
um dáleiðslunnar.
Að kennslustundinni lokinni fengum við
Jakob til að segja okkur frá dáleiðslunni og
notkun hennar í geðlækningum en hún hefur
farið vaxandi á síðustu áratugum.
Daleiðsla
Mikilvægt hjálpartæki
sem veitir aðgang að
hinu ómeðvitaða
Tíminn ræöir viö Jakob
Jónasson geölækni um
dáleiðslu og notkun hennar
Ekki nýtt fyrirbæri
Jakob er ekki mikið fyrir að aug-
lýsa sjálfan sig eða það sem hann er
að fást við en tekur ósk okkar hlýlega
og innan stundar er hann farinn að
tala til okkar í sama rólega tóninum
og við heyrðum hann skömmu áður
nota á þá sem hann var að ferðast
með um óravíddir vitundarinnar.
„Sefjun eða dáleiðsla er ekki nýtt
fyrirbæri því vitað er að Forn-Grikk-
ir notuðu hana eða aðferðir sem
svipa mjög til dáleiðslu í lækninga-
skyni. Frægastur þeirra er Ascletios
en stafur hans varð síðar merki
læknislistarinnar.
Pað eru einnig uppi tilgátur um
það að Forn-Egyptar hafi fengist við
dáleiðslu en á miðöldum leggst kirkj-
an gegn tilraunum sem þessum enda
dáleiðslan þá talin kukl.
í íslendingasögunum má finna
kafla sem minna mjög á dáleiðslu til
dæmis í Njálssögu þegar Njáll undir-
býr Gunnar undir það að dulbúast
sem Kaupa-Fléðinn. Þar segir Njáll
honum nákvæmlega fyrir verkum cn
sú frásögn minnir um margt á svo-
kallaðar eftirsefjanir.
Við vitum að sjálfsögðu ekki hvort
höfundur Njálu þekkti til dáleiðslu
en hann hefur greinilega haft geysi-
mikla þekkingu á sálarfræði og
mannlegum samskiptum.
í rauninni má finna ótal dæmi um
sefjun eða dáleiðslu meðal mismun-
andi þjóða á mismunandi tímum en
það er þó ekki fyrr en seint á síðustu
öld sem farið er að vinna með þetta
fyrirbæri á vísindalegan hátt og þá í
Frakklandi.
Nancy-skolinn
Mesmer hefur oft verið nefndur
fyrsti dávaldurinn þó reyndar sé ekki
öruggt að hann hafi notað raunveru-
lega dáleiðslu. Það gerðu þó ýmsir
samtímamenn hans í Frakklandi og
sérstaklega þeir scm kenndir hafa
verið við Nancy-skólann.
Freud kynnist svo þessurn vinnu-
brögðum og fer síðar að nota þau á
sjúklinga sína í Vínarborg.
Ut frá dáleiðslutilraunum Freuds
þróast síðan sálgreiningin og þau hug-
tök sem lögð hafa verið til grundvallar
sállækningum síðari tíma.
Hann yfirgaf þó aðferðina og taldi
sig ná sama árangri með öðru móti
og tilraunir þessar liggja því að
mestu niðri þar til eftir fyrri heims-
styrjöldina en þá fóru læknar að ^
beita henni á hermenn sem höfðu
orðið fyrir losti á vígvellinum.
Eftirseinni heimsstyrjöldina kem-
ur aðferðin aftur að notum við hj úkr- i
un hermanna og er nú stunduð víða
um heim með góðum árangri."
Jakob kynntist dáleiðslu í læknis-
námi sínu í Englandi og Svíþjóð en
fór síðar til Þýskalands og vann með
Dietrich Langen, sem var mikill
kunnáttumaður á þessu sviði. Jakob
hefur síðan verið einn helsti sér-
fræðingur okkar hvað dáleiðslu
snertir og notar hana í starfi sínu.
Aðgangur að hinu
ómeðvitaða
„Það sem hefur heillað mig í
sambandi við dáleiðsluna er það
hversu greiðan aðgang hún gefur að
ómeðvitundinni.
Það má eiginlega orða það þannig
að með henni komist maður í beint
samband við ómeðvitund sjúklings-
ins og aðferðin gerir það mögulegt
að rifja upp minningar um sársauka-
fulla atburði sem eru gleymdir. Þessu
mætti líkja við tölvu. Mannsheilinn
virðist skrá allt sem við skynjum og
síðan er spurningin um að kalla það
fram í vitundina.
í dáleiðsluástandi er hægt að rifja
þessa atburði upp og ekki aðeins efn-
islega heldur einnig að kalla fram
Sunnudagur 16. febrúar 1986
þær tilfinningar sem þeim voru
tengdar.
Þær minningar sem hér um ræðir
eru handan þess meðvitaða þar sem
gagnrýni okkar og rökhugsunar gæt-
ir ekki.
Reyndar er farið að líta á ómeðvit-
und í víðtækari skilningi nú en þegar
Freud setti fram kenningar sínar um
fyrirbærið.
Það er líka rétt að taka það fram
að með dáleiðslu er ekki verið að
þvinga neitt fram sem sjúklingurinn
ekki vill, heldur er áhersla lögð á það
að vinna með sjúklingnum með því
að komast í samband við óskir hans
og þarfir.
Hér er um að ræða ákaflega sterkt
og hentugt hjálpartæki sem notað er
jafnhliða öðrum þeim aðferðum sem
nútíma geðlækingar eru byggðar á.
Það kemur í ljós að fólk tckur mis-
jafnlega vel við dáleiðslu og þeir sem
móttækilegastir eru fyrir hcnni eru
yfirleitt fólk sem hefur þann hæfi-
leika að geta einangrað hugsun sína
frá umhverfi sínu og utanaðkomandi
truflunum eða áhrifum.
í þessu sambandi mætti tala um
ákveðna persónugerð þó það sé ekki
nákvæmlega vitað en sennilega er
þetta bundið við einbeitingu og vilja-
styrk.
Læknanemar hafa reynst auðveld-
ir í tilraunum af þessu tagi. Ég hef
séð um fræðslu um þetta efni fyrir
læknanema í ár, sem er hluti af námi
þeirra á fimmta ári og í þeim hópum
hefur alltaf reynst auðvelt að finna
fólk sem tekur fljótt og vel við dá-
leiðslu.
Líkt og í svefni
Það sem á sér stað þcgar maður
er dáleiddur er það að með slökun
ásamt einbeitingu er einstaklingur-
inn færður í það ástand sem kallað
er trans. Slökunin er algjör líkt og í
svefni en viðkomandi er þó í vöku-
ástandi. Hann tekur eftir því sem
er að gerast í umhverfinu en dá-
leiðarinn er samt sem áður eini
tengiliðurinn við umhverfið og
fyrirmælum hans er fylgt í hví-
vetna.
Þess ber þó að geta að enn er
margt óþekkt í sambandi við dá-
leiðsluna þó svo að þekkingu okkar
hafi fleygt mikið fram á undanförn-
um áratugum.
Meðferðin fer oftast þannig fram
að þegar viðkomandi einstaklingur
er kominn í bærilegan trans þá eru
yfirleitt gefin almenn fyrirmæli eða
sefjanir um vellíðan og ró en síðan
er reynt að gefa smám saman fyrir-
mæli í samræmi við þau óþægindi
sem verið er að glíma við hverju
sinni.
Dávaldurinn verður að þekkja
sjúklinginn og aðstæður hans vel til
að geta náð árangri.
Hér er um að ræða geysimikið
vald og því fylgir mikil ábyrgð: Það
er því nauðsynlegt að ekki fáist
aðrir við dáleiðslu en þeir sem með
hana kunna að fara auk þekkingar á
sálsýkisfræði.
Það er oft spurt um það hvort
hægt sé að fá mann sem dáleiddur
hefur verið til að gera eitthvað sem
brýtur gegn samvisku hans eða sið-
ferðiskennd.
Flest af þeim boðum og bönnum
sem við höfum tileinkað okkur eru
grafin djúpt í vitund okkar og
verða því ekki auðveldlega yfirstig-
in þó um dáleiðsluáhrif sé að ræða.
Hagsmunir þess dáleidda verða
því ávallt að sitja í fyrirrúmi og
meðferðina verðurað sníða eftir
þörfum og markmiðum einstakl-
ingsins.'"
Bilið milli sefjunar og dáleiðslu
er oft á tíðum ekki breitt. Dáleiðsl-
an er þó bundin við transinn en
sefjunin eftur á móti víðtækari og
hennar gætir töluvert í mannlegum
samskiptum. Sumar tegundir dæg-
urtónlistar eins og popp eru gott
dæmi um sefjun.
Góðir ræðumenn nota hana líka
ef vill án þess að gera sér grein fyrir
því og það má einnigsegja að henni
sé beitt þegar foreldrar róa börn sín
eða svæfa þau á kvöldin.
Dáleiðslan er hins vegar mun
dýpri sefjun og einkennist meðal
annars af því að sá sem dáleiddur
hefur verið er á valdi þess sem dá-
leiðsluna framkvæmir. Áhrifin vara
mislengi, allt upp í nokkur ár ef
tilmæli dávaldsins hafa verið ræki-
lega fest í vitund þess dáleidda."
J.Á.Þ.