Tíminn - 16.02.1986, Blaðsíða 20

20 Tíminn Sunnudágur 16. febrúar 1986
ftitíminn-l.yftitíminn-lyfti
Þjáningar-
skepna
eins og
allir
hinir
Viðtal við Dieter Roth
Dieter kom uppá ritstjórn
Tímans og sótti mig í við-
talið. Ég hafði ekki séð
hann áður og kom á óvart
hversu líkur hann var
bakara frá Suður-Frakk-
landi á leið heim í hádeg-
ismat; stuttur, þybbinn, í svörtum jakka, með
derhúfu og gráan trefil, bústinn í framan og
andlitið þögult. Hann var í fylgd með Bjössa,
syni sínum, og þeir ræddust við í hálfum hljóð-
um á meðan ég hafði til segulband og
skrifblokk. Ég komst að því seinna að þeir voru
að ráðfæra sig um kaup á snjóþrúgum.
Eftir að teknar höfðu verið myndir af Dieter,
Bjössi kvatt okkur og við ákveðið að fara á
Múlakaffi til þess að spjalla saman, stóðum við
út í vordegi á miðjum vetri í Síðumúlanum.
Síðumúlinn mun seint verða kallaður fögur
gata.
Dieter sagðist muna Múlakampinn frá því
hann bjó í Rcykjavík fyrir um tuttugu og fimm
árum. Það var fyrir tíma skipulags og þá ægði
samanótrúlegasta arkitektúr, kofaroghússem
íbúarnir höfðu smíðað sjálfir og stækkað eftir
þörfum. Eina húsið sem hann þekkti var hús
Gutenbergsprcntsmiðju.
Síðan hefur fjölbreytnin farið fyrir bí og eftir
standa tvær beinar raðir af Gutenbergsprent-
smiðjum.
Á leiðinni niður á Múlakaffi fór Dieter að
yfirhcyra mig um starfið; hvað hann héti þessi
dálkur sem að viðtalið ætti að birtast í?
- Listatíminn.
- Listatíminn. Það er dálítið hátíðlegt. Ég
hélt að hann héti Lyftitíminn.
- Ha.
- Lyftitíminn. Eins og að lyfta sér upp. Segir
maður það ekki? Og að lyfta glasi.
- Jújú.
- Og fólk getur þá lyft sér upp mcð því að
lesa þetta.
- Þaö er ágætis nafn. Við köllum þetta Lyfti-
tímann þegar viðtalið við þig birtist.
Þcgar við komum að gatnamótunum á Veg-
múla og Ármúla tók Dicter að spyrja mig um
upplagTímans, hverjir gæfu hann út og hverjir
læsu hann. Égsvaraði eftir bcstu getu og komst
að því aö sú geta er ekki ýkja mikil. Síðan
komu samskonar spurningar um Morgunblað-
ið, Þjóðviljann, Dagblaðið og meira að segja
Alþýöublaðiö og Vísi.
Þegar Dietcr hafði l'engið staðgóðar upplýs-
ingar unt íslenskan dagblaðamarkað og við
vorum komnir að horninu við Hollywood rak
hann tiugun í að segulbandstækið var ekki í
gangi. Það fannst honum synd. Honuni fannst
svona frjálst samtal á göngu miklu skemmti-
legra en þcgar annar spyr og liinn svarar.
- Ég kveikti á tækinu.
- Má þctta ekki vera líka, þegar ég var með
interview við þig? Hvað heitir þetta? Samtal?
Dieter talar ekki kórrétta íslensku.
- Þetta kallast sjálfsagt viðtal.
- Já, viðtal. Samtal er viö lleiri en einn.
- Ja, viðtal cr ákveðnara, cn samtal er frjáls-
ara og kannski ekki jafn hátíðlegt.
- Ég reyndi að taka viðtal við þig. Megum
við ekki hafa þetta líka.
Síðan gengum við inn á Múlakaffi þar sem
kaffitíminn var í fullum gangi. Vörubílstjórar
sátu á flestum borðunr og drukku kaffi úr
föntum, stúlkur gengu á milli þeirra og tóku til
óhreint leirtau og matarleifar og hvellur hávaði
blandaðist kliðnum af samræðunum.
- Það er kaffitími, sagði Dieter. Fjögur-
kaffitíminn í Reykjavík. Ég man þegarég bjó
hérna og var stundum á opinberum stöðum í
einhverju máli þá var alltaf þetta „Jæja, nú á að
fara í kaffi". Kaffi og svo var matur í hádeginu
og svo kom aftur kaffi. Þegar maður var að ná í
eitthvað þá var svo mikilvægt að fara í kaffi.
Ég náði í bakka og setti tvo kaffibolla á hann
og spurði Dieter hvort hann vildi eitthvað með
kaffinu. Það vildi hann ekki, en benti svo á
diskinn hjá manninum á undan og spurði:
- Þessar kúlur. Þetta er voða mikið. Þetta
hef ég aldrei séð áður. Hvað heitir þetta?
- Æ, það man ég ekki. Grjónapungur? Viltu
svona?
- Já.
Ég náði í eina svona kúlu og komst að því að
hún hét ekki grjónapungur heldur ástarpung-
ur Flókið
líf
Eftir smáþref um hver skyldi borga fundum
við okkur sæti út í horni og ég spurði Dieter
hvort hann hefði verið lengi á landinu?
- Já, tvær vikur.
- Og dvelur þú hér oft?
- Jájá, ég hcf verið mikið hérna. Það er
alltof flókið orðið lífið úti. Ég hef tekið svo
mikið á mig að gera. Það hafði svo mikil áhrif.
- Kemur þú þá hingað til hressingar?
- Ég er að hitta fjölskylduna. Athuga húsin
sem eru þar. Ég er líka að hugsa um að fara
norður í Loðmundarfjörðinn meðsyni mínum,
aðallega athuga hvernig vatnið rennur á vet-
urna. Mér langaði að koma með og sjá.
Svo erum við að undirbúa sýningu hérna
með öðrum íslendingum í Sveaborg í Finn-
landi. Jón Gunnar Árnason er með og Rúrí
konan hans, Björn sonur minn og hann
Kristján Guðmundsson og konan hans Sólveig.
Við ætlum að sýna þar. Við höfum haldið
nokkra fundi hérna til að undirbúa. Þessi sýn-
ing gengur út frá því að við vorum saman á bi-
enalnum í Feneyjum 1982. Þar sýndi ég fyrir
Sviss og þeir Jón Gunnar og Kristján sýndu fyr-
ir ísland. Björn var með mér og setti upp þetta
sem ég hafði og þá var svo gaman að hitta Jón
Gunnar og Kristján. Við vorum saman á cinu
kvöldi og héldum kvöld-partý. Og það var svo
gaman að þegar mér var boðið að sýna í
Sveaborg þá fór ég bcint til þeirra og sagði:
„Við skulum reyna að halda áfram útfrá því
sem við gerðum í Feneyjum." í Sveaborg verða
verkin sem við sýndum í Fcneyj um og út frá því
kvöld-partý sem við tökum uppá tape og sýn-
um fundur cða eitthvað svolciðis.
Það átti að heita fundur, en svo á það að
heita núna „Bein í köldum ofni“. Þegar
Kristján var á fundi heima hjá mér þegar ég var
í útlöndum, barnasonur minn heitir Oddur og
liann var þar á meðan Kristján sat og beið cftir
Bjössa, sonur minn, og liann var að leika sér
með stórt bein. Mamma hans var vön að leika
með honum og láta þetta bein í ofninn og láta
það steikjast. Kristján vissi það ekki, að hún
bara tók beinið af Oddi, og lét það í ofninn og
lokaði svo. Kristján varð svo hissa og sagði
„Læturðu bein í kaldan ofn?“
Þetta hlýtur að vera góð fyrirsögn sem
Kristján hefur fundið upp fyrir sýninguna. Það
getur líka verið mislukkað. Það er bara kalt
bein. Bein, ekki einu sinni kjöt og ofninn er
ekki einu sinni heitur. Þá getum við fengið af-
sökun fyrir allskonar ntislukkað eða litlan
varning.
Skilurðu það sem ég segi?
- Já, þaö held ég. Þú varst áðan að tala um
að lífið úti hafi verið orðið flókið.
- Já, ég var í krísu, eins og kallað er, í
fjögur, fimnt ár og ég tók samt að mér ýmis
verkefni sem ég varð að gera. Metnaður, þú
veist. Þegar éger í krísu ogsvoleiðis, ég var svo
þunglyndur, þá get ég ekki unnið. Þá varð ég
að finna allskonar úrræður og þá verður maöur
ennþá meira þunglyndur. Ég get með naum-
indum gert þetta verra en ég get.
Það cr kannski ekki vont fyrir stílinn. Það er
realtískt að vera ekki alltaf uppá toppnum. Það
lærði ég.
Það er erfitt að læra þetta, seinlegt. Vilja
ekki alltaf vera bestur og á toppnum og taka
tillit til að lífið er nú bara svona, og verra ein-
Itvcrn tímann.
- Og crt þú að sætta þig við þetta núna?
- Ekki, en ég get allavega talað um þetta.
Menn horfa á það að maður er þreyttur og
svo er líka mótstaðan að verða svo gífurleg hjá
fólkinu sem að er í kringum mann úti, til
dæmis; selja þetta. Og því betur sem þú ert
þekktur því meiri mótstaða, til dæmis; öfund,
fólk er ómeðvitað með öfund.
Skilurðu hvað ég meina?
- Áttu við gagnrýnendur eða listaverksala
eða bara almennt viðmót í listaheiminum?
- Nei, gagnrýnin mýkist. Gagnrýnendurnir
eru allir hlýlegri. En þetta að græða peninga,
að selja, listasalar; þeir voru á móti mér og
reyna að skrúfa fyrir. Ef þeir geta ekki grætt
mikið á þér, ef þú vilt ekki láta þá græða mikið,
láta ekki margar prósentur. þá verða þeir gegn
þér. Það er stór hringur í kringum mig, við get-
um kallað það klúbb af listasölum, sem eru á
móti þeint sem vilja ekki gefa sig.
- Peningamennirnir eru orðnir áhrifameiri
en góðu hófi gegnir.
- Já, þaðfinnst mér. Ég hef horft á þetta í ntá
segja bráðum fjörutíu ár og mér finnst að þetta
sé orðinn stór partur af listinni. Það eru svona
stór-bissnissmcnn, ákveðnir menn, sem geta
grætt í þetta allskonar rusli sem er ekki mjög
erfitt að melta. Þeir geta troðið uppá allskonar
fólk, allskonar kjaftæði og áróðri og
auglýsingaherferðum og allskonar brögðum
sem ég hef séð. Mér finnst þetta ekki, ég hef
séð þetta. Þeir leggja peninga í áróðurog binda
listamennina með ákveðnum samningum, láta
menn hafa mikla peninga svo miðlungsmálarar
geti málað mjög stór verk og litrík og þá þarf
bara einhverja listsala til að kjafta þetta upp.
Þetta er fljótgert, þetta er í sterkum litum og
það er auðvelt að melta þetta. Það er kannski
skógur eða fígúrur og þá gengur þetta. Og þá
verður það útúr sem gefur sig ekki að svona
puntsölum.
- Á þetta ekki eftir að ganga yfir á nokkrum
árum?
- Þetta á eftir að rætast. Ég vildi óska þess,
vegna þess að þetta er eins og auglýsingateikni-
stofa. Menn eru komnir með sinn eigin stíl og
sinn vinnuramma. Villtu málararnir í Þýska-
landi eru komnir með nokkra listaverksala sem
draga þetta að sér og selja.
- Þú ert þá aðallega að tala uni hinn svokall-
aða neo-expressionisma?
- Jájá. Ég hef séð mikið betra hjá þessum
þýsku expressionistum fyrir fimmtíu - sextíu
árum.
Það sem maður getur séð er að það eru
bissnissmenn í gangi, stór hringur, þetta er
bissniss-vitleysuhringur sem snýst í kringum
ákveðna list sem er léttmeti. Myndir sem mað-
ur verður ekki að einbeita sér mikið við og sem
ríkir menn geta keypt til að hafa uppá punt. Og
þetta er mikið auglýst og þá geta þeir auglýst
sig með því að hafa þessar myndir.
- Hvað taka galleríin af sölunni?
- Þeir bjóða manni sýningu og þeir taka svo
60% núorðið.
- Fyrir tuttugu - þrjátíu árum þegar ég byrj-
aði að horfa í þetta þá voru þetta 25%. Þcgar
var eitthvað keypt fyrirfram þá fengu þcir
kannski 30%.
íslenskt
viðtal
- Þegar ég var að hugsa um hvað ég ætti að
spyrja þig þá datt mér í hug að gera úr þessu
dæmigert íslenskt viðtal og byrja á því að
spyrja hverra manna þú værir.
- Hvað heitir þetta.
- Hverra manna og ætt og uppruni. Hver
faðir þinn og móðir voru, hvernig uppvöxtur-
inn hafi verið og svo framvegis?
- Já. Faðir minn var Svisslendingurog móðir
mín var Þjóðverji. Eða segir maður Þjóðverja.
- Þjóðverji.
- Það er karlkyn.
- Þú getur líka sagt að hún hafi verið þýsk.
- Þýsk. Þjóðverji er ckki til sem kvenkyn?
- Það er notað yfir bæði kynin.
- Ekki Þjóðverja. En Þjóðverjína?
- Jújú, það ætti að ganga.
- Móðir mín var Þjóðverjína og faðir minn
var Svisslendingur. Ég er fæddur í Þýskalandi.
Faðir minn bjó þar og vann, en fór til Sviss þeg-
ar síðari heimstyrjöldin kom.
Hann var kaupmaður, bissness manager
held ég það heiti, framkvæmdastjóri í sykur-
verksmiðju síðast áður en hann kom til Sviss.
Það var þar sem seinna meir varð Austur-
Þýskaland og þá tóku Rússarnir þetta og gerðu
þetta að þjóðareign. Þá varð hann eignarlaus
og fór aftur til Sviss.
- Hvað varst þú gamall þegar þetta var?
- Tólf ára þegar ég kom til Sviss. Ég var þar í
tólf ár og var svo í tuttugu og finim ár í útlönd-
um þangað til ég kom aftur. Til íslands kom ég
1957.
- Var mikið um list á heimilinu?
- Nei, það voru myndir með skóg og trjám
og svolítið vatn. Landslagsprent, ekki einu
sinni málverk. Þetta fannst mér alltaf list. Mér
fannst ég ætti að geta gert það.
- Fórst þú í listaskóla?
- Nei. Það voru ekki til listaskólar í Sviss. Þú
gast farið sem lærlingur á auglýsingastofu.
- Og gerðir þú það?
- Já. Og þá fer maður í listaskóla tvisvar
sinnum hálfan dag á viku þar sem maður lærir
skrift og litakerfið. í fjögur ár fór ég á auglýs-
ingastofu.
- Þú hefur þá lært grafíska hönnun?
- Já, og auglýsingar og þetta dót.
- Vannstu við þetta þegar þú laukst námi?
- Nei. Ég hætti eftir það. Þetta var svo
strembið. Maður þurfti alltaf að gera það sem
séffinn sagði.
- Hvað tókstu þér þá fyrir hendur?
- Ég fór í byggingarvinnu. En veistu það að
þetta hef ég sagt svo oft áður. Ég er orðinn dá-
lítið þreyttur á þessu.
- Eigum við þá ekki bara að sleppa þér við
þetta?
- Já. En ég skil þína sýn.að láfa þetta koma
svona eins og þú segir. Svona íslenskt samtal.
Var þetta ekki nógu gott.
- Jújú. Margir af þeim sem koma til með að
lesa þetta viðtal kannast við nafnið þitt án þess
að gera sér grein fyrir hvaðan þú komst og
hvert þú fórst. Og nafnið þitt held ég að sé ein-
hverskonar táknmynd á íslandi.
- Fyrir hvað.
- Að það sé hægt að gera list hér norður í
heimsrassi, listamaðurinn sem almenningur
veit ekki livort er að gera grín að sér eða....
- Þetta heitir ekki aðal verk manns. Ég hugs-
aði listina eins og maður fer í livaða vinnu sem
er. Maður heldur að maður getur gert þetta,
kannski svolítill metnaður með og svo gerir
maður þetta bara til að lifa, komast í gegnum
þetta. Það er bara vitleysa að halda að maður'
taki þetta voða alvarlega eða að maður sé voða
byltingarmaður. Manni er einhvernveginn ýtt í
stöðuna og maður reynir að komast í gegnuni
þctta.
Það eru allir með þetta á heilanum og maður
fær ekki afslöppun fyrir að fólk vill að maður sé
eitthvað.
- Að lifa upp í væntingar annarra.
- Já, svo má segja. Eða stríða, vinna á móti
allskonar uppáfíkn. Fólk segir „hann er þetta“
og skrifar blöð um þetta ogsvona og svona. Svo
verður maður að taka gegn þessu.
Það var mikið blaðamál í Sviss. Ég kom fram
í sjónvarpi og var bara venjulegur. Smakkaði
vín svolítið og var dálítið djarfur orðinn. Svo
varð þetta voða mikið mál í blöðunum. Svo sá
móðir mín þetta og hún varð alveg veik að son-
ur sinn skyldi vera svona skandalmangari. Mér
finnst þetta fínt dæmi um að það má ekkert.
Sérstaklega fyrir þetta fór ég í blaðaviðtal til
að segja að það er nú bara rólegt. Ég er ekki
neinn glæpamaður eða idiot eða ruglingshaus,
það er allt saman rólegt. Það er ekki svona, ég
er það ekki. Svo fór ég í samtal við ýmsa menn
í Sviss og ég sagði „okei, ég skal vera með í
samtal ef að þið réttið minn hlut svolítið. Ég
get sagt þetta er rangt og svona, bara til að hafa
móður mína svolítið góða. Svo þegar blaðið
kemur þá er aftur þessi hlið á mér sem aðal-
punkturinn í frétt. Þetta finnst mér svolítið
sárt.
Maður getur nefnilega illa sagt einhverja
hluti í samtali, laga sig eftir málinu og mannin-
um sem er á móti. Hann getur ekki þýtt það
sem manni liggur kannski á að segja. Maður er
að svara spurningum og þú þekkir mig heldur
ekki og ferð svo að hlusta á þetta og skilur það
kannski heldur ekki. Og þá skilur þú eitthvað
sem þú skilur eða heldur að ég hafi verið að
segja, diktar þetta svolítið og þegar ég les þetta
sem þú skrifar þá er þetta aftur á móti eitthvað
sem ég er hræddur við.
- Og þá þarft þú að fara í næsta viðtal.
- Já, þetta er vítahringur.
Bjössi fannst þú þetta? spurði Dieter þá son
sinn sem hafði sest við borðið fyrir skammri
stund eftir leiðangurinn.
- Já, þær voru úr plasti, svaraði Björn.
- Ég er að hugsa um að kaupa mér snjóþrúg-
ur, sagði Dieter. Það er mikill snjór í Loð-