Tíminn - 22.06.1986, Blaðsíða 13

Sunnudagur 22. júní 1986
Tíminn 13
A
JLMERÍKUMENN
halda því fram að harðsoðni,
kaldhæðni einkaspæjarinn í
leynilögreglusögunum hafi fæðst
í því útvalda landi. Þeir hafa
meira að segja reynt að sýna
fram á að hann sé sprottinn
beint út úr amerískri sögu og
menningu. Og doktorsritgerðir
hafa verið skrifaðar um að spæj-
arinn sé kominn í beinan karl-
legg frá frumbyggjahetjum sem,
samkvæmt þjóðsögnunum,
þurfti að vera ófyrirleitnir, hug-
rakkir en um leið heiðarlegir á
sinn hátt til að komast af. Og
þegar vestrið var tamið upp úr
aldamótunum hafi þessir kappar
hætt að berjast við indíána og
nautgripaþjófa en snéru sér að
frumskógum stórborganna.
Sjálfsagt vilja nú einhverjir
meina að fleiri þjóðir hafi komið
við sögu í sköpun þessara sögu-
persóna; Bretar vilja varla láta
þegja Bulldog Drummond eða
Dýrlinginn í hel. Hinsvegar hef-
ur hinn ameríski einkaspæjari
þróast á alltannan hátt en t.d. sá
breski og sú þróun hófst strax
upp úr lokum fyrri heimsstyrj-
aldar á síðum tímarits, Svörtu
gríntunnar, sem átti eftir að hafa
mikil áhrif á þessa sagnagerð,
ekki síst fyrir þá sök að bæði
Dashiell Hammett og Raymond
Chandler skrifuðu sínar fyrstu
sögur í það.
Þeir Hammett og Chandler
eru eiginlega guðfeður þessarar
skáldsagnagerðar og söguhetja
Chandlers Philip Marlowe, er
sjálfsagt frægasti einkaspæjari
fyrr og síðar. Marlowe hefur
síðan verið fyrirmynd ótal spor-
rekjenda sem reynt hafa, með
mismunandi árangri, að líkja
eftir kaldhæðnislegum stíl og
tilsvörum Marlowe, sem oftast
voru mun beittara vopn í með-
förum hans en hnífar og skamm-
byssur.
FORMÚLA
EINKASPÆJARANS
Chandler reyndi þó að hjálpa
kollegum sínum og skrifaði upp
formúlu einkaspæjarans í grein
sem hann nefndi: The Simple
Art of Murder. Par segir Chand-
ler í lauslegri þýðingu: Hann
(spæjarinn) er tiltölulega efna-
lítill maður, annars væri hann
tæplega í þessu starfi. Hann er
alþýðumaður, annars gæti hann
ekki umgengist alþýðuna. Hann
hefur ábyrgðartilfinningu, ann-
ars gæti hann ekki gegnt starfi
sínu. Hann tæki aldrei við óheið-
arlega fengnum peningum og
þolir engum ósvífni án þess að
hefna þess grimmilega. Hann er
einmana og hans eina stolt er að
aðrir viðurkenni stolt hans.
Hann notar tungutak samtím-
ans, þ.e. ruddalega kímni, ber
skyn á það óvenjulega, hefur
ógeð á vesalmennum og viðbjóð
á óheiðarleika."
Frá blómatíma Marlowe hafa
margir frændur hans fæðst í
ritvélum rithöfunda og sumir
hafa gleymst um leið en aðrir
orðið lífseigari. „Persónuleiki"
þessara söguhetja hefur einnig
tekið breytingum eftir því sem
þjóðfélagið, menningin og við-
horfin hafa breyst. Nú eru t.d.
einkaspæjarar sem slíkir ekki í
tísku, cnda gera þeir, í daglegu
lífi, lítið annað en eltast við
ótrúa eiginmenn eða konur til
að safna sönnunargögnum í
skilnaðarmálum, eða leita uppi
týnda unglinga sem stungið hafa
af frá heintilum sínum. Hinsveg-
ar lifir þessi bókmenntagrein
góðu lífi og byggir enn á svipuð-
um formúlum og Chandler not-
aði, þó söguhetjurnar séu meira
menn síns tíma.
íslendingar hafa lítið fengið
að kynnast þessari bókmennta-
Er einkaspæj arinn
fæddur í Ameríku?
NOKKRIR SPORGÖNGUMENN PHILIP MARLOWE KYNNTIR
grein Ameríkumanna, nema þá
helst í gegnum kvikmyndir, og
sjónvarpsþætti. Að vísu hefur
verið hægt að fá bækur á ensku
hér í bókabúðum ef menn vita
að hverju þeir eiga að leita, en
íslenskar þýðingar hafa verið
fátíðar ef nokkrar. Hér er því
ætlunin að kynna helstu merkis-
bera þessarar tegundar spennu-
sagna í Ameríku.
MISSKILIN BJÖRGUN
Sá sem best þykir halda uppi
merki Chandlers, og Marlowe,
er Robert B. Parker. Sá er dokt-
or í bókmenntum og skrifaði
raunar ritgerð um tengsl einka-
ELMORE LEONARD, ein
skærasta stjarna glæpasagn-
anna
ROBERT B. PARKER, doktor
í einkaspæjurum og höfundur
bókanna um Spenser.
Ein sögupersóna Elmore
Leonard er Stick, og Burt
Reynolds reyndi að líkamna
hana á hvíta tjaldinu. Mönn-
um ber ekki saman um árang-
urinn.
spæjarans við frumbyggja Ame-
ríku. Parker hefur skrifað
nokkrar bækur um einkaspæjar-
ann Spenser og félaga hans,
blökkumanninn Hawk og vin-
stúlkuna Susan. Spenser er
harðsoðinn nagli sem lætur sér
ekkert fyrir brjósti brenna, en
hefur oft svipaðar skoðanir á
lífinu og tilverunni og Marlowe.
Síðasta bókin um Spencer
heitir A Catskill Eagle og þykir
mörgunt sú vera ein af hans
bestu. Par er á skemmtilegan
háft fléttað kringum gamla
þjóðsögu þemað um hetjuna sem
reynir að bjarga mey sent er
höfð í haldi í kastala. Pað kemur
síðan í Ijós að árið 1985 er slíkt
býsna flókið. „Mærin" er Susan,
vinkona Spcn6ers, sá sem hefur
hana í haldi er vonbiðill
Spensers, hún hcfur í rauninni
ekki streist mikið gegn því að
vera svipt frelsinu. Peir sem
gæta hennar eru einnig starfs-
menn alþjóðlegs vopnasala, og
Spenser verður að leita á náðir
lesbískrar blaðakonu, fullorðins
kvennsálfræðings, siðblindra
CIA manna og auðvitað Hawks.
Spenser hefur erft viöhorf
Marlowe gegn fjandmönnum
sínum og kímnigáfan cr einnig í
lagi. Það sem skilur þá að er að
Spenser notar ntun blóðugri að-
ferðir við að ná sínu marki. { A
Catskill Eagle myrðir hann t.d.
mann með köldu blóði, í fyrsta
skipti segir hann. Lesandinn
fyrirgefur það þó, bæði vegna
þess að sá myrti er melludólgur
sem hefði annars misþyrmt
tveim starfskonum sínum fyrir
að hjálpa Spenser; og eins líður
Spenser ekki vel eftir verknað-
inn, sem sannar fyrir lesendum
að hann sé mannlegur og sjái
svolítið eftir öllu saman.
DULARFULLT
STARFSHEITI
Lífseigasta söguhetjan er ör-
ugglega Travis McGee sem John
D. MacDonald skapaði fyrir
rúmum 20 árum. Á þeim árum
hafa kontið jafnmargar bækur
út um þennan kappa, sú síðasta
heitir The Lonely Silver Rain.
Travis McGee Flush. Nafnið er
þannig til komið að Travis vann
einu sinni stórar upphæðir í
póker, cftir að hafa unnið fyrsta
pottinn á „brotnunt lit" þ.e.
blöffi.
McGee ber það dularfulla
starfsheiti björgunarsérfræðing-
ur, og björgunarstörf hans felast
aðallega í því að hjálpa ungum
stúlkum sent lent hafa í klónt
vondra manna. Til þess nýtur
hann oftast hjálpar hagfræð-
ingsins Mayer og í samræðum
sínum brjóta þeir oft heimspeki-
leg vandamál til mergjar.
Á tímabili vildi atburðarás
þessara Travis McGee bóka falla
í skuggann á heimspekilegum
vandamálalausnum, en þó mál-
far bókanna sé e.t.v. einum of
uppskrúfað og bókmenntalegt
fyrir allra smekk, eru þessar
bækur spennandi og það er gam-
an að fylgjast með þeim breyt-
ingum sem verða á söguhetjun-
um gegnum árin og bækurnar.
Pær cldast eins og hinir föstu
lesendur og mótast frá einni bók
til annarrar.
Það er eins og mig ntinni að
hafa séð eina eða tvær Travis
McGee bækur í íslenskum vasa-
bókaútgáfum, en mönnum er
ráðlegt að lesa þær frekar á
ensku.
NÆRBUXURNAR LÍKA
Nýjasta stjarna glæpasagn-
anna í Ameríku heitir Elmore
Leonard. Hann hefur að vísu
talsverða reynslu því hann er 60
ára gamall og hefur skrifað
glæpasögur í yfir 30 ár. En á
síðustu 3-4 árum hefur honum
skotið upp á stjörnuhimininn og
það verðskuldað.
Leonard skrifar ekki um
hetjur, söguhetjur hans eru frek-
ar óhrjálegar, stundum jafnvel
glæpamenn. Hann þykir ekki
ED MCBAIN hefur lengi skrif-
að um lögregluna í 87. stöð.
JOHN D. MACDONALD, skrif-
ar bókmenntalegar spennu-
sögur.
CHEVY CHASE brá sér í gervi
Fletch, sögupersónu Gregory
Mcdonald, og myndin varð
vinsæl en lítt trúverðug fyrir-
myndinni.
sérlega frumlegur, en bækur
hans eru skemmtilega skrifaðar,
persónur vel upp byggðar og
trúverðugar, smáatriði nákvæm
og vel hugsuð, þannig að útkom-
an er yfirleitt mjög fullnægjandi
bók, ef þannig er hægt að kom-
ast að orði.
Síðasta bók Leonard heitir
Glitz og fjallar urn lögreglumann
sem reynir að sanna rnorð á
geðveikan mann, sent nýslopp-
inn er úr fangelsi. Sá hefur
reyndar á prjónununt að ntyrða
lögreglumanninn, til að hefna
fyrir að sá kom honum í fangels-
ið. Skemmtilegt dæmi um frá-
sagnaraðferð Leonard er þegar
lögreglumaðurinn er um það bil
að skríða uppí hjá girnilegri
söngkonu, í hótelherbergi í fjár-
hættuspilaborginni Atlantic
City, brýst morðinginn inn og
reynir að skjóta lögreglumann-
inn. Lögreglumaðurinn eitir
morðingjann á nærbuxunum út
á götu, en ^efst síðan upp og
snýr við. A leiðinni til baka
rekst lögreglumaðurinn á róna,
sem gefur honum gott ráð. Á
næstu blaðsíðum talar lögreglu-
maðurinn oft um þetta heilræði
sem róninn gaf honum. Það kem-
ur ekki í Ijós fyrr en 11 blaðsíð-
um síðar hvað það var. Nefni-
lega: Þú hefðir átt að leggja
nærbuxurnar undir líka.maður
veit aldrei hvenær heppnin er
með.
Bækur Leonard hafa nýlega
flestar verið gefnar út af Peng-
uinútgáfunni, sem sýnir vel
stöðu hans sem rithöfundar, og
raunar hefur Robert B. Parker
einnig komið út í Penguin.
íslenskir myndbandaáhorf-
endur og kvikmyndahúsagcstir,
hafa að undanförnu getað virt
fyrir sér eina sögu Leonard,
Stick, með Burt Reynolds í
aðalhlutverki. Þó ntyndin fylgi
sögu Leonards í öllunt atriðum
finnst mér hún vafasamur greiði
við höfundinn, og hálf bragðlaus
kynning.
BRAGÐDAUFUR BURT
Sama má segja um aðra
kvikmynd, um söguhetju Greg-
ory Mcdonald, Fletch. Sú mynd,
sem Chevy Chase leikur aðal-
hlutverkið í, mun vera vinsæl-
asta kvikmyndin á myndbanda-
markaðnum nú, og þó ekkert sé
nema gott um kvikntyndina að
segja, á hún lítið skylt við bæk-
urnar um rannsóknarblaða-
manninn Irwin Maurice
Fletcher.
Mcdonald hefur skrifað bæk-
ur um Fletch í nokkur ár og sú
síðasta, Fletch Won, þykir ein
sú besta. En Mcdonald hefur
fleiri söguhctjur á sínum
snærum. t.d. lögreglumanninn
Francls X. Flynn.
Flctch er að uppruna til rann-
sóknarblaðamaður scnt fer sínar
eigin leiðir við rannsóknir mála.
Fle§tar bækurnar eru mjög
skemmtilegar aflestrar, sérstak-
lega þær fyrstu sem voru marg-
verðlaunaðar.
Síðasti höfundurinn scm hér
verður sagt frá er Evan Hunter,
sem betur er sjálfsagt þekktur
undir nafninu Ed McBain. Und-
ir McBain-nafninu hcfur þessi
höfundur skrifað fjölda bóka
um lögreglumcnnina í 87. stöð.
Eitthvað af þeim bókum hefur
verið þýtt á íslensku og einnig
hafa verið gerðar kvikmyndir
eftir þeim, t.d. ein þar sem
Donald Sutherland lék aðalhlut-
verk.
Síðasta bókin um 87. stöð
heitir Eight Black Horses og þar
eiga lögreglumennirnir í höggi
við Heyrnarlausa ntanninn,
glæpantann sem er slægur, geð-
bilaður og skringilegur. í þess-
um bókunt er venjulega þéttur
söguþráður, gálgahúmor og of-
beldi svo út úr flóir, auk þess
sem þær eru vel skrifaðar
Aðallega byggt á Time/GSH