Tíminn - 26.07.1986, Blaðsíða 4

4 Tíminn.
FERÐABLAÐ TÍMANS
Katla vaknar árið 1918.
Á ferð úr Öræfum. Oft var eina leiðin til umheimsins yfir jökulinn.
Katla og
Kötluhlaup
ísland er þekkt sem land elds
og ísa. En hvað gerist þegar
þessi náttúruöfl leggjast á eitt af
fullum krafti? Það er ekki úr vegi
að skoða það þegar haldið er út*
á eyðilegar víðáttur Mýrdals-
sands, því þar hafa þessi öfl
unnið saman að einum stórkost-
legustu hamförum sem
þekkjast, Kötluhlaupum.
I Mýrdalsjökli sem gnæfir yfir
í norðaustri býr Katla, ein þekkt-
asta eldstöð Islands. Hún liggur
í dvala undir ísnum í 40-80 ár
að jafnaði, en rankar þá við sér'
og tekur að gjósa. Við það þeytir
hún af sér íshellunni og bræðir
jökulinn á stóru svæði. Vatns-
flóðið sem myndast hleypur
fram á Mýrdalssandinn með
jakaburði, aurog leðju. Þá renn-
ur um sandinn svipað vatns-
magn og í vatnavöxtum Ama-
zon, sem að öllu jöfnu er vatns-
mesta fljót veraldar.
Þegar land var numið mátti
finna gróðurvin þar sem nú eru
sandar. Að sjálfsögðu byggðu
forfeður okkar sér bæi þar, en
þá tók af í hlaupi 894. Aftur tók
af byggð í Kötluhlaupi árið 1311,
en það hlaup var nefnt Sturlu-
hlaup, því sagt er aö allt fólk hafi
drukknað nema Sturla nokkur
og ungbarn er hann tók með sér
í vöggu upp á ísjaka sem bar
þau út á haf. Seinna bar jakann
að landi og þau björguðust.
Eins og svo oft gerist, þá
hefur myndast sögn sem á að
skýra hin geigvænlegu Kötlu-
hlaup. Hún er á þessa leið:
„Það bar eitthvört sinn á
Þykkvabæjarklaustri eftir að það
var orðið munkasetur að ábóti
sem þar bjó hélt þar matselju
eina er Katla hét; hún var forn í
skapi, og átti brók sem hafði þá
náttúru að hvör sem í hana fór
þreyttist aldrei á hlaupum; brúk-
aði Katla brók þessa í viðlögum;
stóð mörgum ótti af fjölkynngi
hennar og skaplyndi og jafnvel
ábóta sjálfum. Þar á staðnum
var sauðamaður er Barði hét;
mátti hann oft líða harðar átölur
Kötlu ef nokkuð vantaði af fénu
þegar hann smalaði.
Eitt sinn um haust fór ábóti til
veizlu og matselja með honum,
og skyldi Barði hafa rekið heim
allt féð er þau kæmu heim. Fann
nú ei smalamaður féð sem
skyldi; tekur hann því það ráð
að hann fer í brók Kötlu, hleypur
síðan sem af tekur og finnur allt
féð. Þegar Katla kemur heim
verður hún brátt þess vís að
Barði hefur tekið brók hennar;
tekur hún því Barða leynilega
og kæfir hann í sýrukeri því er í
fornum sið stóð í karldyrum og
lætur hann þar liggja; vissi eng-
inn hvað af honum varð, en eftir
sem leið á veturinn og sýran fer
að þorna í kerinu heyrði fólk
þessi orð hennar: „Senn brydd-
ar á Barða“ En þá gat hún nærri
að vonzka hennar mundi upp
komast og gjöld þau er við lágu
tekur hún brók sína, hleypur úr
klaustrinu og stefnir í norðvestur
til jökulsins og steypir sér þar
ofan í að menn héldu, því hún
sást hvörgi framar; brá þá svo
við að rétt þar á eftir kom hlaup
úr jöklinum er helzt stefndi á
klaustrið og Álftaverið, komst þá
sá trúnaður á að fjölkynngi
hennar hefði valdið þessu, var
gjáin þaðan í frá nefnd Kötlugjá
Jökulsýn í Skaftafelli.
og plátsið, sem þetta hlaupið
helzt foreyddi, Kötlusandur."
Katla gaus síðast árið 1918.
Þá færðist land fram um þrjá
kílómetra í hlaupinu sem fylgdi,
þannig að þar sem flæðarmál
var eftir gosið hafði áður verið
þrjátíu metra dýpi. Við skulum
því vona að enginn verði á ferli
næst er Katla tekur að rumska,
en það gæti orðið hvenær sem
er, ef marka má fyrri svefnvenjur
hennar.
Einar byssu-
smiður í
Skaftafelli
Ein af stórkostlegustu perlum
íslenskrar náttúru er þjóðgarð-
urinn í Skaftafelli í Öræfum og
F®í
ais*
um
ejgið land
Hef ur þú kynnzt töfrum
íslenzkrar náttúru?
Ef svo er ekki, átt bú eftir að njóta sumarleyfis í landi,
sem jafnast á við þekktustu ferðamannalönd veraldar.
Ferðamálaráð hvetur alla landsmenn til að ferðast um
Isiand og ganga vel um landið.
A FERÐAMÁLARÁÐ
Tte ÍSLANDS
umhverfi hans. Það væri að bera í
bakkafullan lækinn að ætla sér
að lýsa landslaginu og þeirri
sérstæðu stemmningu sem þar
virðist ríkja. Því skulum við líta
á glefsur úr sögu staðarins.
Skaftafell var þingstaður til forna
og er staðarins getið í Njáls
sögu. Öræfi voru þá og allt frá
fyrstu byggð landsins blómleg
byggð, kölluð Hérað eða Litla-
hérað. En árið 1362 dundu
ósköpin yfir. Þá gaus Öræfajök-
ull, sem áður virtist, þrátt fyrir
hrikalegan tignarleik sinn, svo
friðsæll, stærsta vikurgosi sem
orðið hefur á íslandi frá því um
800 fyrir Krists burð. Gosið og
hlaupið sem fylgdi í kjölfarið tók
af nær alla byggðina, a.m.k.
fjörutíu bæi. Eftir það voru leifar
byggðarinnar kölluð Öræfi.
Oræfi hafa síðan ætíð verið
mjög einangruð byggð, og var
sú einangrun í raun ekki rofin
fyrr en Jökulsá á Breiðamerk-
ursandi var brúuð árið 1966-
1967. Fyrir þann tíma voru hin
þungu jökulvötn sundriðin, eða
þá að farið var fyrir þau upp á
jökulbrúnum.
I Skaftafelli bjó á 18. öld Einar
Jónsson sem kunnur er af því
að eiga vingott við skessu er bjó
þar skammt frá og gætti stund-
um fjár fyrir Einar, og af því að
vera hagleiksmaður mikill. Sag-
an segir að Einar hafi eitt sinn á
Eyrarbakka falað sterklega
byssu af skipherra þar, en ekki
fengið, sagt þá óþarfa að fala
þetta tól, því hann gæti smíðað
aðra jafngóða en varanlegri.
Skipherrann tók það fyrir skrum
og út af því slegið veð, 100 dalir
hvor. Raunin átti að koma fram
árið eftir á sama stað. Báðir
komu á tilsettum tíma. Einar
hafði byssu með koparhlaupi
skrúfað saman og er þær voru
reyndar gafst hin íslenska betur
svo Einar hlaut veðféð. Sögunni
fylgdi að skipherrann hafi falað
byssuna af Einari og ekki fengið
fyrr en hún kostaði jafn mikið og
veðslátturinn, hundrað dali.
Einar var mjög frægur af
byssusmíði sinni og af því að
hafa drepið bjarndýr með einni
slíkri árið 1748, en það þykir
fátítt á suðurströndinni. Annars
hafa ætíð verið góðir járnsmiðir
í Öræfum, enda gnótt málma úr
þeim fjölda skipa er strandað
hata á söndunum í kring.