Tíminn - 03.08.1986, Blaðsíða 5

Sunnudagur 3. ágúst 1986
Skírn
Orðið skírn merkir hið sama
og hreinsun og lýsingarorðið skír
merkir hreinn. í kristnum sið
var skírn þá talin merkja hreins-
un sálar frekar en líkama og þar
með fyrsta vörn gegn erfðasynd-
inni. Af þeim sökum var það
kristileg skylda að láta skíra
barnið svo fljótt sem auðið var,
svo að það yrði ekki eldsmatur
djöfulsins ef það dæi óskírt.
Neyðarskírn
Fyrirmælin í Kristinna laga
þætti gömlu þjóðveldislaganna
um skemmri skírn eru all ýtar-
leg: „Ef barn er svo sjúkt, að við
bana er hætt og náir eigi prests-
fundi, þá skal karlmaður ólærð-
ur skíra barn og taka vatn, þar
er því náir eður sjó, ef eigi náir
vatni.“ Síðan segir: „Nú náir
hann eigi vatni, en náir snjó, þá
skal hann gera kross í á snjónum
og kveða slík orð yfir sem hann
skyldi yfir vatninu. Hann skal
drepa barninu í snjó og láta
fylgja þau orð öll, sem þá að
hann drepi því í vatn... Eigi skal
hann svo drepa barni í snjó, að
því angri kuldi, svo að við bana
sé hætt.“ Tekið er fram að rétt
sé að konur, kenni mönnum að
skíra börn en að þær skyldu
sjálfar ekki framkvæma þessa
athöfn nema þess sé enginn
annar kostur. „Sveinn sjö vetra
gamall skal skíra barn, ef eigi er
rosknari maður tii. Því aðeins
skal yngri sveinn skíra barn, ef
hann kann bæði pater noster og
credo.“ (þ.e. Faðir vorið og trú-
arjátninguna.) í þessu atriði
birtist berlega mismunun kynj-
anna innan kirkjunnar. Konur
mega ekki fremja barnsskírn
nema í ýtrustu neyð sem er
auðvitað í samræmi við það að
þær máttu ekki gegna prests-
þjónustu.
í ákvæðunum var vikið að
því, að í miklum vatnsskorti
mætti bjargast við að væta höfuð
barnsins með höndum sér. Svo
virðist sem sumir hafi gripið til
þess ráðs í algjöru vatnsleysi að
skíra börn í munnvatni sínu og
bera það á höfuð og líkama
barnsins. Þetta er nefnt hráka-
skírn, en hún var aflögð með
skipun Árna biskups Þorláks-
sonar frá 1269.
í skipan Jóns biskups Sigurð-
arsonar frá 1345 er getið um
skírn í burðarliðnum. Ef fæð-
ingu bar ekki rétt að og í ljós
kom hönd eða fótur, átti að
skíra þann lim og nefna hann
einungis „skepnu Guðs“ þar sem
ekki var vitað hvors kyns barnið
var og því ekki hægt að gefa því
nafn. Ef barnið síðan fæddist
var það skírt aftur og þá með
nafni annað hvort hjá presti eða
skemmri skírn. Ákvæðið um
skírn í burðarliðnum var, afnum-
ið með siðbreytingunni.
Skírnarsiðir á síðari öldum
í kristinrétti hinum forna var
svo kveðið á, að barn skyldi
borið til skírnar svo fljótt sem
auðið var. í kristinrétti hinum
yngri frá 13. öld var gefinn fimm
nátta frestur en eftir siðbreyting-
una var þessi frestur lengdur í
sjö daga. Lögum samkvæmt átti
þá að skíra barnið í kirkju nema
líf þess lægi við. í reyndinni var
þó smám saman heimilað að
skíra börnin heima, hvað sem
lögin sögðu, einkum ef þau voru
veikburða. Talið er að það hafi
átt einhvern þátt í ungbarna-
dauðanum þegar fólk reyndi að
brjótast með nýfædd börnin til
kirkju hvernig sem viðraði.
Eftir kirkjuskipaninni frá
1537 bar yfirsetukonum öðrum
fremur að framkvæma skemmri
skírn og var það 'mikil breyting
frá því er þær máttu ekki skíra
nema í ítrustu neyð. Það er svo
ekki fyrr en 1877 sem þeim er
bannað að fremja skemmri skírn
Foreldrarnir völdu yfirleitt
nafnið og var það oftast haft úr
ættinni. Fremur óvenjulegt var
að foreldrar létu heita í höfuðið
á sjálfum sér. Helst var það gert
í þeim tilgangi, að börnin yrðu
ekki fleiri eða ef þau áttu síður
von á fleiri börnum. Ef foreldrar
misstu barn og eignuðust síðan
annað sama kyns, þótti yfirleitt
heldur áhætta að láta það heita
sama nafni, því þá voru líkur á
að það myndi deyja líka.
Ef barnshafandi konu dreymir
einhvern oft eða einkennilega,
sem oftast biður um að fá að'
vera eða vill komast upp í rúmið
hjá henni, er sagt, að sá hinn
sami sé að vitja nafns þ.e. fara í
kringum það, að barnið verði
látið heita eftir sér. Feður gat
einnig dreymt á svipaðan hátt.
Oftast voru þetta látnir menn,
en gátu líka verið lifandi og
jafnvel alókunnugir menn, sem
þá sögðu til nafns. Óráðlegt
þótti að neita þessari bón því þá
var hætt við, að barnið yrði
ógæfumaður, sjúklingur, van-
skapningur, fáráðlingur eða dæi
fljótt.
Nafnatískan hefur verið tals-
verðum breytingum undirorpin
í aldanna rás. Á söguöldini virð-
ast nöfnin hafa verið mjög fjöl-
skrúðug. Eftir kristnitökuna
fækkar smám saman þeim nöfn-
um sem tengd þóttu heiðnum
goðum eða vættum en kristleg
nöfn komu í staðinn. Ymis
hetjunöfn héldu þó alltaf velli.
Á þessari öld hafa gömlu nöfnin
, aftur unnið mikið á og mörg ný
íkomið til sögunnar. -HM
fyrirspurnum gáfu helst til
kynna, að skírnarfötin hefðu
oftast verið úr hvítu eða a.m.k.
ljósu efni eins og algengast mun
enn í dag. Sumir segjast hafa
lifað þær breytingar að sérstök
skírnarklæði hafi tíðkast, þegar
þeir mundu fyrst eftir sér, síðan
hafi verið skírt í öllu mögulegu
en á síðari árum sé aftur farið að
nota þau. Sérstakar skírnarhúf-
ur hafi verið sjaldgæfar.
Skírnarveislur
Fram eftir öldum hefur bamsöl
verið einskonar skímarveisla, þar
sem börnin voru skírð fárra daga
gömul. Þegar búið var að skíra
var sest að snæðingi og drukkið
brennivín með. Nóg kaffi og
súkkulaði var í veislunni og vel
með í staupinu, enda kom það
fyrir að menn yrðu vel ölvaðir í
skírnarveislum. Þegar nær dreg-
ur aldamótum og síðar, virðast
veitingar í skírnarveislum hafa
tekið nokkrum breytingum.
Kaffi, súkkulaði og kökur urðu
þá helsta góðgætið.
Skírnargjafir og tannfé
Skírnargjafir virðast ekki hafa
verið tíðar meðal almennings.
Þær hafa hins vegar færst nokk-
uð í vöxt á síðustu hundrað
árum en þó aldrei orðið föst
venja. Væri á annað borð gefið
nokkuð voru það oftast peningar
eða klæðisplagg, silfurmunir eða
einhver ættargripur. Þá var einn-
ig gefið lamb, folald, leikfang
eða trúarleg bók. Þegar fyrsta
tönnin fannst í barninu voru því
stundum gefnar gjafir sem voru
svipaðar og skírnargjafirnar.
Það var í rauninni mjög eðlilegt
að barn fengi frekar tannfé en
skírnargjöf. Þegar það hafði náð
þeim þroska voru mun meiri
líkur til að það kæmist á legg,
heldur en þegar það var skírt
fárra daga gamalt.
Nafnið
og gamlir skírnarsiðir á íslandi
Tíminn 5
Allt frá því Jóhannes skírari hélt sig við ána Jórdan og dýfði syndugum mönnum í ána
í nafni heilags anda, þá hefur skírnin skipað öndvegissess í hugum kristinna manna.
Skírnin hefur verið fyrsta skrefið inn í kristið samfélag, auk þess sem hver
einstaklingur hefur með henni eignast nokkuð sem fylgir honum alia ævi, nafnið. Hér
á eftir munum við fræðast nokkuð um ýmsar hugmyndir og siði sem tengjast þessari
merku athöfn.
Skírnarfontur Thorvaldsens í Dóm-
kirkjunni.
nema enginn karlmaður sé ná-
lægt sem treysti sér til þess.
Árið 1828 var gefin út tilskip-
un þess efnis, að átta vikur
mættu líða þar til barn væri skírt
og raunar lengri tími væri barnið
fætt að haust eða vetrarlagi. Á
19. öld var mun algengara að
börn væru skírð í heimahúsum,
og það er ekki fyrr en með
stórbættum samgöngum á 20.
öld að kirkjuskírn hefur aftur
færst í vöxt.
Skírnarvatnið
Það er aldagömul trú að skírn-
arvatnið sé heilagt og til ýmissa
hluta nytsamlegt. Það þekkist til
að mynda fram á 19. öld að hella
því í kross yfir bæjarþekjuna að
skírn lokinni, annað hvort yfir
rúmi barnsins eða yfir rúmi
hjónanna, einkum ef þurrt hafði
verið á milli þeirra. í annan stað
þótti skírnarvatnið heillavæn-
legt sem læknismeðal, einkum
við ýmiskónar augnveiki og
jafnvél til að koma í veg fyrir
blindu. Loks hefur það verið
borið í augu barna til að forða
því að þau yrðu skyggn, en það
þótti um sinn ekki góður eigin-
leiki. Á seinni tímum eftir að
menn fóru að girnast skyggnigáf-
una frekar en að óttast hana,
hefur það afbrigði orðið til að
börn yrðu skyggn ef vatninu
væri núið í augu þeirra.
Nokkrar heimildir eru til um,
að skírnarvatninu hafi verið
stökkt innanhúss á veggina í
baðstofunni og víðar. Sumir
segja að þetta hafi átt að fæia
buftu drauga.
Skírnarklæði
Um þau er getið í tilskipunum
kaþólskra biskupa en ekki lýst
nánar. Frá seinni öldum er fátt
sagt um þau og enn síður að
þeim sé lýst að nokkru. Svör við