Tíminn - 29.10.1987, Síða 9

Fimmtudagur 29. október 1987
'Tíminn 9
Dr. Ólafur R. Dýrmundsson, ráðunautur:
Breyttir beitarnættir
- bætt meðferð lands
í þurrkunum í sumar urðu óvenju
miklar umræður um gróðureyðingu
og landgræðslu. Málefnaleg umfjöll-
un um þessi efni er nauðsynleg og
þegar mér var boðið að taka þátt í
ráðstefnu sem samtökin Líf og land
héldu um gróðureyðingu og land-
græðslu í Reykjavík hinn 27. sept-
ember í haust þáði ég það með glöðu
geði. Þess ber að geta að öll erindin
tíu sem flutt voru á ráðstefnunni
voru gefin út í hefti sem er fáanlegt
hjá formanni samtakanna, Herdísi
Porvaldsdóttur leikkonu. Erindi
mitt er birt hér með leyfi hennar.
Gróðurbreytingar eftir
landnám
Því verður ekki á móti mælt að
gróðurfar hefur breyst og víða hafa
gróðurlendi eyðst síðan landið
byggðist. Umdeilanlegt er hversu
mikil sú breyting hefur orðið og
sömuleiðis hvort nú eyðist meiri
gróður en nemur ýmiss konar rækt-
jafnvel svín, og ætla má að sjá
gróður sem klæddi ísland við land-
nám hafi fljótlega látið á sjá. Þar
við bætist skógarhögg, hrísrif,
eldgos, harðindi og fleira. Þið vitið
trúlega öll að árið 1979 var hið
kaldasta sem komi hefur á þessari
öld með 2,3°C meðalárshlita. Þá
var spretta sáralítil í hálendinu og
léleg á láglendi. En vitið þið að
heill áratugur á öldinni sem leið,
árin 1859-1868, hafði nær sama
meðalhita, 2,4 °C? Þegar svo kalt
er mörg ár í röð fer saman lítil
spretta og minnkandi beitarþol og
þá er hætta af völdum ofbeitar
mest. Ætla má að við slík skilyrði
hafi beitin, einkum hin harða
vetrarbeit, verið afdrifarík, sér-
staklega í kjarr- og skóglendi.
Vatn og vindar hafa síðan tekið
sinn toll og gera enn, jafnvel á
stöðum sem hafa verið friðaðir
fyrir beit um áratuga skeið. En það
er að sjálfsögðu ekki algilt lögmál
að rofið land verði örfoka því að
Flestar umræður og
skrif um tengsl beitar
og gróðureyðingar hér
á landi hafa einkennst
af öfgakenndum mál-
flutningi þar sem hið
versta og besta er bor-
ið saman.
Eftir að hafa unnið við leiðbein-
ingar um beit í réttan áratug tel ég
mig geta fullyrt að skilningur og
áhugi meðal bænda á gróðurvernd
fer vaxandi og yfirgnæfandi meiri-
hluti þeirra verðskuldar málefna-
legar umræður um beitarnýtingu.
Skemmst er að minnast jákvæðra
viðhorfa á ályktunum frá aðalfundi

Hófleg beit veldur ekki gróðureyðingu.
un og uppgræðslu. Við teljum
okkur þekkja orsakir gróður - og
jarðvegseyðingar sem eru fjölþætt-
ar og samverkandi, en mér virðist
þó mikið vanta á að gróðursaga
landsins hafi verið rannsökuð og
skráð á viðunandi hátt. Ágiskanir
og tilgátur eru orðnar að stað-
reyndum og tölu, alhæfinga og
einfaldana gætir í sívaxandi mæli
og oft virðist fræðimennskan víkja
fyrir ýkjurn og áróðri. Helst hefur
verið að skilja á umfjöllun ýmissa
fjölmiðla í sumar að gróðureyðing
í landinu sé svo til öll af völdum
sauðkindarinnar. Þá hafa ýmsir
tengt þessi mál umræðum um tíma-
bundin markaðsvandamál sauð-
fjárræktarinnar, oft af meira kappi
en forsjá.
Ég ætla að víkja sérstaklega að
beitinni sem vissulega getur haft
áhrif á gróðurfar og landgæði.
Beitarhættir fyrr og nú
Miklar breytingar hafa orðið á
beitarháttum, einkum undanfarna
þrjá til fjóra áratugi með tilkomu
stórbættrar fjóðuröflunar og
vetrarfóðrunar. Fyrr á öldum gekk
búfénaðurinn að mestu sjálfala,
nautgripir, sauðfé, geitfé, hross og
þess eru ýmis dæmi að rofabörð
hafi gróið og lokast, jafnvel í
beitilöndum.
Andstæður og öfgar
Flestar umræður og skrif um
tengsl beitar og gróðureyðingar
hér á landi hafa einkennst af öfga-
kenndum málflutningi þar sem hið
versta og besta er borið saman.
Gróskumestu, friðuðu gróðurlend-
in eru borin sman við þau mest
beittu og gróðursnauðustu, og
bændum er oft stillt upp sem and-
stæðingum gróðurverndar og skóg-
ræktar. Skoðanir eru vissulega
skiptar og ljóst er að annars vegar
er í landinu sá hópur fólks sem
hefur þá bjargföstu trú að öll beit
sé skaðleg gróðri og hins vegar
fyrirfinnast þeir bændur og hesta-
menn sem óttast sinumyndun og
viðurkenna aldrei ofbeit, a.m.k.
ekki á eigin landi.
Ég tel fráleitt að láta málflutning
slíkra jaðarhópa ráða ferðinni
því að hann er í senn óraunhæfur
og skaðlegur öllum skynsamlegum
úrbótum. Við skulum gagnrýna
það sem miður fer en gera það með
þekkingu og sanngirni að leiðar-
ljósi.
Stéttarsambands bænda sem haldin
var á Eiðum í byrjun þessa mánað-
ar. í öllum stéttum og hópum er
misjafn sauður í mörgu fé. Ástand
gróðurlenda er afar breytilegt,
jafnvel innan hverrar sveitar. og
bændur fella sig ekki við alhæfingar
og sleggjudóma um heilar sýslur
eða landshluta. Þeini sárnar þegar
fjölmiðlarnir eru að hampa harð-
línumönnum sem ekki virða sam-
þykktir meirihlutans um górður-
verndaraðgerðir því að víða um
land hafa hreppsnefndir og upp-
rekstrarfélög beitt sér fyrir
margvíslegum umbótum í sam-
vinnu við Landgræðslu ríkisins og
Búnaðarfélag íslands. Má þar m.a
nefna seinkun upprekstrar á vorin,
bætta dreifingu fjár um afrétti,
breyttan gangnatíma á haustin,
takmarkanir eða algert bann gegn
afréttarbeit hrossa og uppgræðslu
á gróðursnauðu eða örfoka landi.
Á nokkrum stöðum hefur verið
gerð ítala, oftast frumvkæði bænda
sjálfra.
En víkjum nánar að beitinni og
áhrifum hennar þvf að mér finnst
allt of lítill greinarmunur gerður á
hóflegri beit og ofbeit.
Hófleg beit
Beitin er býsna flókið mál, en
ntargir telja sig þó sérfróða í þeim
efnum og ýmsar bábiljur eru á
kreiki í hita umræðna. Þótt beit
hafi áhrif á gróðurfar og geri það
að jafnaði einhæfara er hægt ð
viðhalda býsna fjölbreyttum gróðri
á hóflega beittu landi. Það er
ofbeitin sem er skaðleg og getur átt
þátt í gróður- og jarðvegseyðingu,
einkum þegar gróðurskilyrði eru
skert stórlega, t.d. vegna langvar-
andi kulda eða þurrka. Sumsstaðar
sjáum við greinileg merki ofbeitar,
t.d. við sumar afréttargirðingarnar
og í nauðbeittum hrossahólfum.
Beitartilraunir sýna einnig gögg-
lega hvað gerist við beit og vek ég
sérstaklega athygli á sauðfjárbeit-
artilraun við Sandá á Auðkúluheiði
í Austur-Húnavatnssýslu sem hef-
ur nú staðið á annan áratug. í
ofbeitta hólfinu er gróðurfar ein-
hæft, hvergi sést víðir, fjalldrapinn
er ósköp rýr, lyngið er vesælt,
mosinn er troðinn og annar gróður
að mestu uppurinn á haustnóttum.
Á hóflega beitta hólfinu, og enn
frekar á því léttbeitta, er komin
veruleg gróska í víðinn, fjalldrap-
inn dafnar vel, á lynginu þroskast
ber og mikið af uppskeru grasa og
blómj urta er ósnert á haustnóttum.
Lítill munur er á léttbeitta hólfinu
og hólfum sem hafa verið friðuð
um margra ára skeið. Við vitum
líka að hægt er að græða upp
örfoka eða gróðursnautt land með
áburði og grasfræi þótt það sé beitt
hóflega, en melgresi og lúpína eru
viðkvæmari fyrir beit.
Flestar umræður og skrif um
tengsl beitar og gróðureyðingar
hér á landi hafa einkennst af öfga-
kenndum málflutningi þar sem hið
versta og besta er borið saman.
Gróskumestu, friðuðu gróðurlend-
in eru borin sman við þau mest
beittu og gróðursnauðustu, og
bændum er oft stillt upp sem and-
stæðingum gróðurverndar og skóg-
ræktar. Skoðanir eru vissulega
skiptar og ljóst er að annars vegar
er í landinu sá hópur fólks sem
hefur þá bjargföstu trú að öll beit
sé skaðleg gróðri og hins vegar
fyrirfinnast þeir bændur og hesta-
menn sem óttast sinumyndun og
viðurkenna aldrei ofbeit, a.m.k.
ekki á eigin landi.
Ég tel fráleitt að láta málflutning
slíkra jarðar hópa ráða ferðinni
því að hann er í senn óraunhæfur
og skaðlegur öllum skynsamlegum
úrbótum. Við skulum gagnrýna
það sem miður fer en gera það með
þekkingu og sanngirni að leiðar-
ljósi.
Minnkandi beitarálag
Þótt sauðfé og hross nýti meiri
hluta úthagabeitarinnar munar
töluvert um hreindýrabeit ogfugla-
beit, einkum gæsa og álfta, á
ákveðnum svæðum. Eftiraðsauðfé
fækkaði hefur hlutdeild hrossa
aukist þannig að sumir telja að nú
taki hrossin allt að því eins mikla
beit í úthaga og sauðféð. Nú orðið
er þó lítið um hross í afréttum, en
sumsstaðar þrufa þau það mikla
beit í heimalöndum að bændur eru
háðari afréttarbeit fyrir sauðfé en
ella. Hross skipta því verulega
máli auk þess sem þau ganga öllu
nær landi en sauðfé. Þótt hrossum
fari nokkuð fjölgandi fækkar fénu
það mikið að beitarálag í úthaga er
nú mun minna en það var fyrir
áratug og samfara tiltölulega hag-
stæðu tíðarfari síðustu árin hefur
mun minna borið á ofbeit en á
árunurn í kringum 1980. Áhrif
ýmissa gróðurverndaraðgerða eru
einnig farin að segja til sín eins og
áður var vikið að.
Stefna Búnaðarfelags
íslands
Þar eð hross og sauðfé nýta
einkum úthagabeitina skiptir þró-
un þessara búgreina miklu máli svo
og hestaeign þéttbýlisbúa. Ég nota
hér tækifærið til að vekja athygli á
því að stefna Búnaðarfélags ís-
lands og búnaðarsambandanna í
landinu, bæði i hrossarækt og sauð-
fjárrækt, samræmist ágætlega sjón-
armiðum gróðurverndar. Leið-
beiningar til bænda miðast við
ræktunarbúskap, að byggja fremur
á arðsemi einstakra gripa en fjölda.
Höfðatölusjónarmiðið er orðið úr-
elt þótt enn sé það við líði hjá
fáeinum fjárbændum og all mörg-
um stóðbændum. Við stefnum
áfram að aukinni frjósemi sauðfjár
sem er virkasta leiðin til að auka
arðsemina og hún stuðlar jafnframt
að gróðurvernd því að þá þarf færri
ær til að framleiða hvert tonn af
dilkakjöti. í hrossaræktinni kemur
æ betur í jós að gæðin skipta mestu
máli og með markvissu kynbóta-
starfi er að skaðlausu hægt að
grisja stofninn verulega. Sumir
þéttbýlisbúar eiga fleiri hross en
góðu hófi gegnir en mikið af þeim
fer í hagagöngu út í sveitrnar.
FRIMERKI
1
illílllllllllllli

í!
Illlllllll

111
Nordia -1980
Norræna frímerkjasýningin „Nor-
dia-1989" verður haldin í Fredrik-
stad dagana 9.-11. júní, 1989. Það er
Fredrikstad Filatelistklubb, í sam-
vinnu við Landssamband norskra
frímerkjasafnara og norsku Póst-
málastofnunina sem sér um sýning-
una.
Sýningin verður haldin í Kong-
stenhöilinni, sem er íþróttahöll í
nágrenni gamla bæjarins, stór og
nútímaleg bygging. I næsta nágrenni
eru svo Gamlebyen og Kongsten
virkið, sem meðal annars voru
myndefni á frímerki, sem gefið var
út 1985.
Auk sýnenda, frímerkjakaup-
manna og fulltrúa hinna norrænu
Póstmálastofnana. ntunu heima-
menn og frímerkjasafnarar sem
konja munu víða að setja svip sinn á
bæinn, dagana sem sýningin stendur,
Sonja. krónprinsessa hefir sam-
þykkt að vera verndari sýningarinn-
ar og mun hún vera viðstödd opnun
hennar.
Búist er við að sýningin rúmi yfir
1000 ramma. Þá verða skipulagðar
ferðir frínterkjasafnara, hverskonar
fundir hinna ýmsu félaga og frí-
merkjauppboð með miklu norrænu
efni. Allir dagarsýningarinnar verða
helgaðir einhverju sérstöku efni eða
þema og þá vitanlega með sérstimpli
fyrir það, svokölluðum þemadags-
stimplum.
Tillaga hefir verið flutt í útgáfu-
nefnd norskra frímerkja, að gefa út
frímerkjasamstæðu daginn sem sýn-
ingin opnar. Þegar mun vera búið að
ræða og jafnvel ákveða myndefni
þeirra frímerkja, en ekki er enn
heimilt að gefa það upp.
Það hversu miðsvæðis Fredrikstad
liggur á Norðurlöndum, gerir það
að verkum að auðvelt er fyrir flesta
að ferðast þangað. Ef því búist við
miklum fjölda gesta frá öðrum
londum heims, eins og meðlimir
frímerkjakiúbba Skandinavíusafn-
ara í: Énglandi, Hollandi, Banda-
ríkjunum og Þýskalandi.
Þegar er kominn alvarlegur skriður
á skipulagið og búið að skipa um-
boðsmenn á öllum Norðurlöndun-
um. íslenski umboðsmaðurinn er;
Sigurður H. Þorsteinsson skóla-
stjóri, Laugarhóli, 510 Hólmavík,
sími 95-3379 (eða í bænum 91-
50350).
Þá er búið að gefa út upplýsinga-
bæklinga og geta menn fengið þá
senda með því að snúa sér til um-
boðsmannsins. Bulletin 1 ogtilkynn-
ingar um þátttöku verða tilbúin
fljótt eftir áramótin og eru þeir sem
óska eftir að taka þátt, beðnir að
hafa samband við umboðsmanninn.
Sigurður H. Þorsteinsson.