Tíminn - 17.12.1987, Síða 9

Fimmtudagur 17. desember 1987
Tíminn 9
BÓKMENNTIR
Sigurlaugur Brynleifsson:
„Afdrep frá tíma“
Kristján Karlsson: Kvæðí '87. Almenna
bókafélagið. Reykjavík 1987.
„Undir skammdegi" er fyrsta
kvæði „Kvæða ’87“. Þar birtist þessi
nýja náttúruskynjun skáldsins ofin
andartaki „utan við tímann". Mann-
anna verk falla inn í liti festingar og
fjalls, sem ártíðin málar. Dagrenn-
ing í svartasta skammdeginu verður í
lok kvæðisins:
„Svört brúnin til suðurs
að eyðast í hnífsbláa egg
fyrir elding án frekari dags.
Einn morgun. “
Með orðum er myndin dregin.
„Mál og hættir“ greina skáldskap
(Skáldskaparmál Snorra Sturluson-
ar. „Menn yrkja ekki með hugmynd-
um, Degas, menn yrkja með orðum"
sagði Mallarmé, þegar vinur hans
listmálarinn Degas kvartaði yfir því,
að hann gæti ekki tjáð hugmyndir
sínar í ljóðum. (Paul Valéry: Poésie
et pensée abstraitre, 1939). Með
orðum leitast skáldið við að koma
því til skila, sem ekki verður með
orðum einum tjáð, þessvegna er
ljóðið stöðug og endurtekin tilraun
til þess að magna orðin og fylla Ijóðin
seiðnum, sem er aðall þess ljóðs sem
stendur undir nafni. Seiðurinn er líf
ljóðsins, orð, hrynjandi, form,
táknmál, litir og seiður, sem er ofar
tímanum og gerir Ijóðið fullkomn-
asta tjáningarform mennsks anda.
Paul Valéry, áður tilvitnaðs, segir í
minnisbókum sínum: „Fögur ljóð-
lína er „fögur“ vegna þess sem er
óskiljanlegt í sömu línu...“ Skilyrði
ljóðsins er það óskilgreinanlega,
seiðurinn.
„Undir skammdegi" er magnað
seið.
Táknmál og líkingar eru einkenni
skáldskapar og ekki síst kvæða Kr.
K. í ágætri ritgerð um kvæði Kr. K.
eftir Matthías Johannessen (Bók-
menntaþættir, Rv. 1985, áður prent-
að í Morgunblaðinu) segir: „Stund-
um er sagt að íslendingar séu miklir
Ijóðaunnendur... en þó skortir þá oft
áhuga á að leita innri merkingar
ljóða..." Ljóðið „Epli“ í þessari
kvæðabók er Ijóð sem ekki verður
skilið án þess að einhver hugmynd sé
um táknið, epli. Rautt epli merk-
ir tengsl við syndafallið, gult epli
tákn endurlausnarinnar. Þetta tákn
er algengt í málaralist fyrri tíma,
myndir af Kristi nýfæddum, sýna
hann oft með gull-epli. Ríkiseplið er
þaðan ættað. Innri merking þessa
ljóðs er bundið tákninu, epli:
„ Gult epli himins endurfætt
íepligrænu á hvora hönd.
Hið staka epli er alltaf rautt“
Án þess að gera sér Ijósa merking
táknmálsins í þessu kvæði, fer það
fyrir ofan garð og neðan.
„Grænn flötur rís af rausn í fang
blátt ríki himins endurfætt.
Hið staka epli eralltaf rautt“
Með táknmálið að bakgrunni og
með litum árstíðanna hefur Kr. K. ort
ljóð. sem á sér fáar eða engar hlið-
stæður í íslenskum bókmenntum.
„Svínafell". saga, sem gerðist ekki á
staðnum og hugann tæmdan af
harmleik, „þér leggist í grasið / yðar
höfuð sólvermt og grænt... hér fyrir
ofan eyðimörk langra vinda". Lýsing
mesta jökuls í Evrópu, sem „eyði-
mörk langra vinda" í tengslum við
mesta harmleik íslandssögunnar er
mynd sem lifir.
Fallvaltleikinn og eyðingin er
undirtónn sumra kvæðanna t.d. „Á
Sólheimasandi: „Teljið nú sand-
kornin / áður en allt er urn seinan /öll
heimsins tákn / verða tekin frá yður
síðar...“
Margar Ijóðlínur úr mörgum
kvæðanna eru sjálfstæðar, þótt þær
séu jafnframt óaðskiljanlegur hluti
viðkomandi kvæðis, dæmi um það:
„öll gleymska / Ijómandi tákn / þess
sem er...“.
„Garður í íþöku er tilvitnun til
Getsemane: „Állir horfnir á burt /
sem ég þekkti; ég einn er gult / Ijós og
garður og kyrr.“
„Voyeur" liðinn tími, sem er, eða
„andartak utan við tímann" (Úr
Undir skammdegi). Það er eitt ein-
kenni sumra kvæðanna, að þau
tengjast hvort öðru, verða tilvísanir
til hvors annars og í þessari bók er
þetta einkenni meira áberandi en í
fyrri bókum og það gerir Kvæði '87,
heildstæðari.
Kristján Karlsson.
Hér eru framhaldskvæði úr fyrri
bókum. „Daglegt líf fyrir scxtíu
árum IV" og „Við fljótiö" þar scm
Möðrudals-Manga kemur við sögu.
Þar eru þessar Ijóðltnur „Nú leggist
þér til hvíldar / löngu sumardagar/ á
tljótsins botna scm skuggar / Mar-
grét fer á fætur / við föla birtu og
kyrra..." Eyvind fyrri bóka er hér að
finna í „Hið forna dansgólf". „Lát
engan halda að Eyvindur villist af
leið / hann ætlaði þangaö sem fcrðin
og minningin beiö".
Biblían hefur um aldir verið eitt af
nægta-hornum skáldskapar í Evrópu
og er óþarfi aö tíunda það frckar.
Hér á landi náði kveðskapur undir
kristnum formcrkjum hæst á 17. öld
og jafnframt einnig svokallaður ver-
aldlegur kveðskapur. Magnaðurstíll
Gamla testamentisins tengdist forn-
íslenskri skáldskaparhcfð og helgi-
kveðskap síð-miðalda.
Tungutak spámannanna lætur
engan ósnortinn. „Endurminningar
um Gamla testamentið" er bergmál
af helgimáli Hebreanna úr mögnuð-
unt þýðingum þeirra rita. Kr. K.
yrkir:
., Vindur í trjákrónum traust og
hald vort í dag?
Leið hjá þér vindinn sem
náttlangt þýtur um þök
en þcgar hann blæs í trjánum
hjá Geba
er hann gustur afferðum Drottins
og Davíð konungur veit
að hans er sigurinn:
þúsundir féllu þegar við
Baal-Perazim
þúsundir aftur við Geba
„flýt þcr", kvað Drottinn við Davíð;
en hvað scm þú heitir
sem heyrir þytinn í mórberjatrjánum
í dag
skalt fara þcr hægar
hércru cngin trc".
Höfundurinn nær því að konia
endurminningunum til að skila í
mögnuðum Ijóðum og stíl og í lokin
koma Antoníus og Kleopatra Shak-
espeares og græn lína og hálf (skáld-
skapurinn grænn). í viðtali viö Kr.K.
talar hann um óbilgjarna harðncskju
Gamla tcstamentisins og frá þcim
textum liggur útgöngulciðjn til
Tarsus, „borgar sem er".
Hvað um það, með þessu kvæði
hefur Kr.K. náö aö bergntála
mögnuöustu stílsnilli bókmenntanna
mcð grænni línu og hálfri og cndur-
vakið tengslin viö íslenska klassík
17. aldar.
Jón Páll fer á kostum í lýsingum á
kraftakeppnum og hálftröllum
- Bókin um Jón Pál sterkasta mann heims eftir Jón Óskar Sólnes
Pað hefur mikið færst í vöxt á
síðustu árum að gefa út bækur um
okkar kunnustu íþróttakappa, jafn-
vel þótt þeir séu spriklandi fjörugir
í sportinu og eigi mörg ár eftir á
toppnum. Þetta er ekkert slæmt,
farið er yfir uppvaxtarár stjarnanna
og lýst þeirra helstu íþróttaafrekum.
Bækurnar hafa margt til að bera til
að ná vinsældum í jólaösinni, þær
eru skemmtilegar aflestrar fyrir unga
sem gamla íþróttamenn og í þeim
eru margar frásagnir sem gefa unn-
endum íþrótta betri mynd af stjörn-
uheiminum.
Þannig er um bókina Jón Páll
sterkasti maður heims, sem íþrótt-
afréttamaðurinn Jón Óskar Sólnes
hefur ritað. Jón Óskar hefur tekið
þá skynsamlegu ákvörðun að vera
nokkurs konar skrásetjari og bókin
er því að mestu leyti byggð á viðtöl-
um við íþróttakappann Jón Pál. Og
Jón Páll fer hreinlega á kostum,
lýsingarorðin skortir aldrei og t.d.
stendur keppnin Sterkasti maður
allra tíma, sem sýnd var í sjónvarp-
inu nú nýlega, manni miklu nær eftir
að hafa lesið fyrsta kafla bókarinnar.
Þar er að finna all svakalegar
lýsingar á aðalkeppinaut Jón Páls,
Bill Kazmeier. Líkir okkar maður
honum við Glám nútímans með
Trapesius- vöðva eins og Mount
Everest úr holdi. En tröllin Kazm-
eier og Capes höfðu ekkert að gera
í íslendinginn sem mánuðum fyrir
keppnina hafði tautað fyrir munni
sér „Þú verður að sigra“.
Jón Páll rekur æskuminningar sín-
ar samviskusamlega og verður held-
ur langt mál úr þeim enda ekki
merkilegri en gengur og gerist. Það
er þegar kynni hans af heimi kraft-
lyftingamanna og átakaíþrótta hefj-
ast sem verulegt fjör færist í leikinn
og lýsingarnar verða skemmtilegar
og ljóslifandi. Enginn vafi er á því
að Jón Páll er einn okkar mesti
íþróttamaður fyrr og síðar, hann
Jón Páll stendur í stórræðum.
hefur lagt gífurlega á sig við æfingar
í gegnum árin og það kemur oftar en
einu sinni fram að sérstakt keppnis-
skap hans lyftir honum upp í hæstu
hæðir.
Lyfjamálið er Jóni Páli greinilega
hugleikið en heldur verður frásögnin
einhæf og illskeytt í garð forystum-
anna ÍSÍ.
Bókin um Jón Pál hefur þá kosti
að vera afburða skemmtileg aflestrar
sökum hreinskilinna og fyndinna
lýsinga sterkasta manns heims. f
henni eru einnig margir fróðleiks-
molar um heim kraftlyftinga og
kraftakarla þar sem „karlrembumór-
ailinn” svífur yfir vötnunum. Bókin
eru 140 blaðsíður og er skreytt
mörgum ágætum myndum. hb.
Um breiðfirska alþýðumenningu
Játvarður Jökull Júliusson
Hefur llðugt tungutak
Annarra vlsur og aðrlr þættir
Víkurútgáfan
Játvarður Jökull vinnur af mikilli
elju að byggðasögu Breiðafjarðar.
Hér skilar hann bók sem öðru frem-
ur fjallar um lausavísur. Að vísu er
það svo að margir húsgangar sem
menn þekkja sem lausavísur hafa
upphaflega átt heima í rímu eða
kvæði þó að fáir viti skil á því. T.d.
vissi ég að ýmsir kunnu þessa vísu:
Ævintýri er ei svo ljótt
efþví rétt er hagað
að ekki megi eitthvað gott
afþví dæmi draga.
Að vísu var fyrsta hendingin
gjarnan höfð svona:
Sjaldan er svo efnið Ijótt.
Hitt varð ég ekki var við að nokk-
ur vissi að þessi staka væri eftir sr.
Ólaf á Söndum og væri úr rímum af
eyðibyggingu Jerúsalemborgar. Hún
stendur fyrir sínu ein sér og stök og
því hefur hún lifað á vörum manna
meira en 300 ár.
Raunar lét presturinn á Söndum
fylgja þessari ályktun athugasemd
sem hefur líka lifað á vörum manna:
Pó er það máltak mönnum hjá
sem muna skal almenningur
að taki svo fáir tjörunni á
hún tolli þeim ei við fingur.
Þessi bók Játvarðar Jökuls geymir
útvarpserindi hans um kerskisvísur
og fleira eftir sveitunga hans. En auk
þess eru sjálfstæðir þættir um önnur
efni. Þar er meðal annars kafli um
tæringuna, þar sem segir hversu ægi-
lega berklaveikin vofði yfir byggðum
og hve stórhögg hún var. Mun flest-
um finnast til um það, en þó finnst
mér að ekki séu hér nefnd dæmi um
afhroð eins og þau gerðust mest þar
sem hópur systkina dó úr tæringu á
æskuárum. En vel kannast ég við að
skilvindunum væri kennt um berkla-
veikina.
Ástæða finnst mér til að nefna síð-
ustu kafla bókarinnar. Þar er glögg
lýsing á þeirri vinnu að skammta
kúm heyið í meisa og að gefa hey úr
tóft. Allt er það fróðleikur um liðinn
tíma sem ekki kemur aftur. Og engu
síður eru athuganir og lýsingar á
Játvarður Jökull Júlíusson.
gróðri og gróðurcyðingu athygl-
isverðar.
Svo að lokum fácin orð um þær
þýsku. Sagt er frá þremur þýskum
stúlkum sem komu í vist í Reykhóla-
sveit 1949. Ferillþeirrahérálandiog
rcynsla af þeim varð misjöfn. Allar
hafa þær verið merktar lífsrcynslu
sigraðrar þjóðar og styrjaldarhörm-
unga sem við þekkjum aðeins úr
fjarlægð. Og allar hafa þær viljað
rétta hlut sinn en með mismunandi
hætti. Sumir munu sennilega telja að
einkenni þjóðernisins komi fram í
þessum þætti og sjálfsagt er það rétt.
En þess skyldi gætt að styrjöld gerir
menn grimma og miskunnarlausa.
Það er ástæða til að samfagna Ját-
varði Jökli með þessa bók og um leið
sveitungum hans og öllum þeim öðr-
um sem láta sér annt um breiðfirskar
menningarerfðir.
H.Kr.