Tíminn - 11.05.1988, Blaðsíða 9

Miðvikudagur 11. maí 1988
Tíminn 9
'IIIHIHIIII VETTVANGUR iÍiilillllilll ■ W . ■''...vl;'!‘''II:!:j ^ ^ ^
Hrafnkell Helgason yfirlæknir:
Föðurlandsvinur á Sturlungaöld
TIL VARNAR ÞÖRÐI KAKALA
í Tímanum þ. 12. mars er greinarkorn um bjórmálið
fræga og er þess þar getið, að Þórður kakali sé kunnastur
fyrir þá iðju að drekka. Ekki treysti ég mér til að mótmæla
þeirri fullyrðingu. Hannes Hafstein orti frægt drykkju-
kvæði um Þórð og er efni þess í stuttu máli það, að Þórður
hafi ætlað sér að svíkja ættland sitt í tryggðum, en hafí haft
samviskubit og drukkið dag og nótt og síðan vitnaðist
honum vínsins ár, sem fírrti hann þjóðarskömm með því
að Iáta hann drekka sig í hel.
Göfugur riddari
Nú finnst mér Þórður kakali
Sighvatsson hafa legið helst til
lengi óbættur hjá garði og mál til
komið að taka upp hanskann fyrir
hann. Ekki dettur mér þó í hug, að
áfellast Hannes Hafstein fyrir þetta
ágæta kvæði. Þetta er drykkju- og
gamankvæði, ort til þess að syngja
í glöðum hópi. Oft heyrði ég það
sungið á stúdentsárum mínum og
jók það mjög gleði og glasaglaum.
En kvæðið á lítið skylt við veruleik-
ann. Þórður kakali er að mínu mati
einn merkasti og geðfelldasti
maður, sem lifað hefur á íslandi.
Hann hafði einstaka forystuhæfi-
leika, hugrekki brást honum
aldrei. Honum þótti fyrir að drepa
menn og lifði þó á Sturlungaöld.
Hann var herforingi einstakur og
tókst að sigra þótt við ofurefli væri
að etja. Hann hefur sennilega num-
ið einhverja hernaðarlist. Hann
sýndi af sér riddaramennsku, er
einstök var á þessum tíma. Hann
var slíkur föðurlandsvinur, að
hann gerði ekkert til að koma
íslandi undir Noregskóng, en til
þess var hann þó sendur út til
íslands sem hirðmaður Hákonar
gamla Noregskonungs. Mátti hann
þó vel vita, að slík hegðun væri
ekki vænleg til vinsælda hjá Nor-
egshöfðingja. En nú er að finna
þessum fullyrðingum stað.
Mannspartar
andstæðinganna
Þórðar saga kakala er ekki til
sem sjálfstæð saga, en hluti hennar
er í Sturlungusafninu. Hún er skrif-
uð á ofanverðri f3. öld, líklega
eldri en íslendingasaga Sturlu
Þórðarsonar. Höfundur ókunnur,
en gamla kempan Svarthöfði Dufgús-
son gæti verið einn heimildarmanna,
naumast er hann höfundur sögunn-
ar. Þórður kakali var fæddur 1210
og dáinn 11. október 1256. Þegar
Þórður kakali kom út að Gásum í
Eyjafirði haustið 1242 eftir 5 ára
dvöl í Noregi höfðu orðið mikil
umskipti á íslandi. Veldi Sturlunga
hafði liðið undir lok. Sighvatur
faðir hans, Sturla og Markús bræð-
ur hans féllu á Örlygsstöðum 4
árum áður fyrir þeim Gissuri Þor-
valdssyni og Kolbeini unga.
Reyndar höfðu þeir félagar Gissur
og Kolbeinn unnið á þeim feðgum
Sturlu og Sighvati með eigin hendi
er þeir lágu óvígir af mæði og
sárum. Að loknum Örlygsstaða-
bardaga voru bræður hans tveir,
Kolbeinn og Þórður, leiddir út úr
kirkjunni í Miklabæ og höggnir
með öxi Sighvats, Stjörnu. Kol-
beinn ungi hafði hrakið Halldóru,
móður Þórðar, frá Grund í Eyja-
firði og var hún þó föðursystir
hans. Hann hafði lagt undir sig ríki
Sighvats í Eyjafirði og gert eigur
hans upptækar. Völd hans í Eyja-
firði voru slík, að naumast þorði
nokkur maður að tala við Þórð
kakala, og móður hans og öðrum
ættingjum fannst sem hann væri
nálega látinn. Hann tekur þá það
ráð að ríða suður Sprengisand og
var nú sturlunginn liðfár, því að-
eins fylgdu honum tveir menn.
Hann hélt að Keldum á Rangár-
völlum, en þar bjó Steinvör systir
hans og Hálfdán Sæmundarson frá
Odda. Litla leiðveislu fékk hann
þar og skorti þó ekki ákafa Stein-
varar. Skal það ekki rakið nánar,
enda mörgum vel kunnugt. En
skemmst er frá því að segja, að á
næstu árum tekst honum hvað eftir
annað að safna að sér liði og ógna
veldi Kolbeins unga. Alltaf voru
það Vestfirðingar sem dugðu hon-
um best.
Gissur Þorvaldsson hafði sett
Hjalta biskupsson yfir ríki sitt á
Suðurlandi, en er hann frétti til
Þórðar sunnanlands reið hann
norður til Kolbeins unga og virtist
ekki þora til við Þórð. Eftir Flóa-
bardaga 1244 gerði Kolbeinn sér
það ljóst, að hann fengi ekki sigrað
Þórð. Því fékk Þórður aftur föður-
leifð sína, Grund í Eyjafirði og ríki
föður síns norðan Öxnadalsheiðar.
Að Þórði skyldi takast að ná öllu
þessu úr höndum Kolbeins unga
ber vott um einstaka forystuhæfi-
leika og dugnað. Kolbeinn ungi
var ekkert smámenni og líklega
mesti hermaður og herforingi á
Sturlungaöld á eftir Þórði. Þórður
lagði það fyrir menn sína að eira
konum og kirkjum og strengdi þess
heit að láta aldrei taka mann úr
kirkju, hversu sökótt sem hann
ætti við hann og það heit efndi
hann. Kolbeinn ungi hafði þar
annan sið og lét kanna kirkjur til
að vita hvort þar væri einhver, er
honum þætti slægur í. Enda fór
litlum sögum af menningu og
mennt Ásbirninga á þessum tíma.
Þetta eru dæmi um riddara-
mennsku Þórðar. Hann gaf Þor-
steini í Hvammi grið og voru þó
sakir ærnar og Vatnsdalsför farin
til að hefna fyrir Orlygsstaðafund.
Og þegar Brandur Kolbeinsson
hafði verið handtekinn eftir Haugs-
nesbardaga var Þórði ráðlagt að
ganga þar ekki til, ef Brandur
skyldi eigi fá grið. Þetta sýnir að
honum þótti fyrir að drepa menn.
Sem dæmi um hugrekki hans nægir
að nefna reið hans frá Þingvelli til
Helgafells, Flóabardaga og Haugs-
nesfund. Sem dæmi um hernaðar-
list Þórðar má taka Haugsnesbar-
daga. Þar sigraði hann Brand Kol-
beinsson í mannskæðustu orrustu
Islandssögunnar. Hafði hann þó
um 500 manns en Brandur um 600
manns. Skagfirðingar völdu
orrustustaðinn og höfðu nægan
tíma til að fylkja liði sínu en ekkert
stóðst fyrir Þórði og mönnum hans,
enda beitti hann þar sömu hernað-
arlist og þýskir skriðdrekaherfor-
ingjar urðu síðar frægir fyrir.
En vildi Þórður koma íslandi
undir Noregskonung? Eftir Haugs-
nesfund 1246 fóru þeir báðir á
konungsfund Gissur Þorvaldsson
og Þórður kakali. Árið eftir er
Þórður sendur til íslands, auðvitað
til þess að koma því undir Hákon
konung. Næstu 2 árin er Þórður
einvaldur á Islandi. En sumarið
1249 berst honum bréf Hákonar
konungs. Þar er honum stefnt utan
og sakargiftir þær, að hann hafi
lagt meiri stund á að koma landinu
undir sjálfan sig en undir Noregs-
konung. Hákon virðist ekki hafa
treyst Þórði vel því hann sendi
Heinrek biskup með honum til
íslands til eftirlits. Biskup fór og á
konungsfund árið 1249 og bar
Þórði illa söguna og sagði reyndar,
að ísland kæmist aldrei undir kon-
ung meðan Þórður réði þar. Ekki
bendir það til þess, að hann hafi
boðið feðrafrón á konungsvald eða
ætlað að svíkja ættland sitt í
tryggðum.
Brennivínsslagið
En dó Þórður úr brennivíns-
slagi? Brennivfn ætla ég, að menn
hafi ekki kunnað að gera á Norður-
löndunum á þeim tíma og frásögn- -
in af dauða Þórðar er reyndar
einkar hugnæm og ber vott um
föðurlandsást hans. Vissulega sat
hann að drykkju er hann tók
banasótt sína og tók sóttina fast og
lá skamma stund (klukkutíma?
daga? Enginn veit). Spakir menn
j hafa bent á, að dauði Þórðar hafi
■ komið á afar heppilegum tíma fyrir
1 Hákon konung. Ótrúlegt er og að
konungur hafi ætlað að senda Þórð
aftur til íslands eins og stóð í bréfi
hans til Þórðar. E.t.v. höfðu sendi-
menn konungs fleira í fórum sínum
en bréf hans og blönduðu Þórði
göróttan drykk, er reið honum að
fullu. Oft er minnst á öl og vín í
sögu Þórðar. Hann keypti bjór
mikinn og flutti til Grundar til að
fagna endurheimt föðurleifðar
sinnar og bjó vinum sínum veislu
góða. Hann átti vín mikið í Vest-
mannaeyjum. Hann sat oft að
drykkju en það virðist nú hafa
verið siður höfðingja í þeirri tíð.
Að vísu er þess getið í Arons sögu
Hjörleifssonar, að hann hafi ekki
verið mjög spakur við drykkinn, *
en Arons saga er ótraust heimild
og oft með ýkjublæ. Svo mikið er
víst, að það var ekki aðaliðja hans
að drekka. Ég ætla þó að ef Þórður
kakali væri á meðal okkar í dag
myndi hann ekki fylla flokk bjór-
leysingja og líklega þykja lítið
koma til framgöngu sumra Vest-
firðinga í því máli. Ekki get ég stillt
mig um að endingu að nefna eitt
dæmi um orðheppni hans. Árið
1254 dvelja þeir báðir við hirð
Hákonar gamla Þórður og Gissur
Þorvaldsson. Þórði hefur leiðst að
hafa bróðurbana sinn daglega fyrir
augum og biður konung að láta
Gissur fara á braut. Kóngur tekur
því illa og spyr Þórð, hvort hann
mundi ekki vilja vera í himnaríki,
ef Gissur væri þar fyrir. „Vera
gjarna herra," segir Þórður „og
væri þó langt á milli okkar".
VIÐSKIPTALIFIÐ
il
illlililll
Staða landbúnaðar í Pakistan
Staða land-
búnaðar í Pakistan
í Pakistan hefur að undanförnu
verið gerð úttekt á landbúnaði, en
í undirbúningi er sjöunda fimm ára
áætlun landsins sem taka mun til
1988-1993. íbúar Pakistans eru nú
102 milljónir og fjölgar þeim um
3% á ári. Um 55% þeirra vinna að
landbúnaði, en að verðmæti vega
búvörur 26% vergrar þjóðarfram-
leiðlsu.
í Pakistan eru 60 milljónir sauðfj-
ar, 17 milljónir nautgripa, 137 millj-
ónir alifugla og 14 milljónir vatna-
hesta (buffalóa). Árlega eru fram-
leiddar 12,2 milljónir tonna af mjólk
og 2,6 milljónir tonna af kjöti.
Grænmeti og ávextir eru ræktaðir á
620.000 hekturum. Baðmullarupp-
skeran var 1987 8,5 milljónir „balla“.
Af sykri eru unnar 30 milljónir
tonna árlega, en uppskera viðarolíu
nemur um 250.000 tonnum.
Stjórnvöld gera sér vonir um all-
öra framvindu í landbúnaði á næstu
árum og hyggjast vinna í Austur-
löndum nær markað fyrir grænmeti
og ávexti og stendur til að þrefalda
uppskeru af viðarolíum. Telja
stjómvöld að tvöfalda megi fram-
leiðslu á kjöti til aldamóta og einnig
á mjólk. Siðustu ár hefur landið
verið sjálfu sér nógt um rís, en sykur
hefur sum ár þurft að flytja inn.
Bresk póstverslun
Umsetning breskra póstverslana
hefur vaxið hægt, en jafnt, á þessum
áratug. Þær hafa samt sem áður ekki
haldið fyllilega hlutdeild sinni í
samanlagðri umsetningu breskra
smáverslana. Hlutdeild þeirra féll úr
3,6% 1981 í 3,4% 1986. (Sjá línurit).
Fimm stærstu póstverslanirnar á
Bretlandi eru: Great Universal Stor-
es (GUS), Littlewoods, Freemans,
Grattan og Empire.
Uppgangur breskra póstverslana
varð á sjöunda áratugnum, áður en
atvinnuleysi sagði til sín. Á áttunda
áratugnum hallaði undan fæti fyrir
þeim, og hinar minni hættu starf-
semi. Fólk með lágar tekjur á tiltölu-
lega meiri viðskipti við þær heldur
en fólk með háar tekjur.
Heimildaraðili um breskar póst-
verslanir er breska ráðgjafarfyrir-
tækið Verdict.
Kaup Bandaríkjanna á
vopnum frá Vestur-Evrópu
Vopnakaup Bandaríkjanna hafa
mestallan þennan áratug numið
kringum $140 milljörðum á ári. Þau
fara að nær öllu leyti fram innan-
lands. Einungis um 2% þessarar
upphæðar hafa farið til kaupa í
útlöndum, en síðustu fjögur ár hafa
þau þó aukist. Jafnframt hefur
vopnaverslun Bandaríkjanna við
önnur lönd ekki orðið þeim eins
feiknarlega hagstæð og áður. Seldu
Bandaríkin 1984 vopn til Vestur-
Evrópu fyrir $8,2 milljarða, en
keyptu þaðan vopn fyrir $1,1
milljarð, eða liðlega sjö sinnum
minna. Hlutföll þessi voru 1,6:1
árið 1986 (sjá línurit).
Þá hafa Bandaríkin tekið að verja
árlega nokkru fé til „að prófa“
útlend vopn, 1981-1985 um $10-20
milljónum, 1986 um $25 milljónum
og 1987-1988 um $50 milljonum.
Glaxe
Sjöunda stærsta lyfjafyrirtæki í
heimi er nú breska lyfjagerðin
Glaxe, en hún var hin 25. stærsta
þeirra 1982. Sala Glaxe nam £1,4
milljörðum 1986 og varði hún 8%
þeirrar upphæðar til rannsókna.
(Starfsfólk á rannsóknarstofum
lyfjagerðarinnar er um 3.000 að
tölu.) Glaxe vinnur 10 lyf í umtals-
verðu magni.
Uppgang sinn á Glaxe að þakka
lyfi gegn magasári, zantac. Sala þess
1986 nam rétt liðlega $1 milljarði og
mun árssala lyfs ekki áður hafa farið
yfir þau mörk. Annað helsta lyf
Glaxe er ventolin, sem tekið er gegn
astma. Sala þess 1986 nam um $250
milljónum. Önnur lyf sín selur Glaxe
þannig fyrir miklu lægri upphæðir.
Að uppgangi Glaxe hefur líka
stuðlað, hve fljótt hún kom zantac á
markað. Liðu aðeins 5V6 ár frá því
að hafist var handa um að setja lyfið
saman, þangað til það varð alþjóðleg
markaðsvara. Tilskildar rannsóknir
á því, á dýrum og í lækningastofum,
fóru fram, um leið og að því var
unnið til að stytta bið á markaðssetn-
ingu. Miklu lengur tók að gera
ventolin að alþjóðlegri markaðs-
vöru, en það var sett á markað 1969.
Þótt því væri fljótlega vel tekið í
Bretlandi og í samveldislöndunum
fór lyfið ekki að seljast á alþjóðleg-
um markaði fyrr en eftir um það bil
10 ár.
Merck
í fyrra, 1987, nam árssala Merck,
hinnar miklu bandarísku lyfjagerð-
ar, $5,1 milljarði, og varð helmingur
sölunnar utan Bandaríkjanna. Arð-
ur Merck 1987 varð um $906 milljón-
ir. Af sölu þess í Bandaríkjunum var
um $1 milljarður gegn lyfseðlum,
(en sá markaður þarlendis nemur
um $28,3 milljörðum). Er Merck
fremst bandarískra lyfjagerða á
þeim vettvangi. Merck hefur um
32.000 starfsmenn.
Á síðustu árum hefur Merck eink-
um verið þekkt á meðal leikmanna
fyrir vesotec, lyf gegn háum blóð-
þrýstingi, og pepcid, lyf gegn maga-
kvillum, og nokkur önnur. En í
september 1987 setti Merck á mark-
að nýtt lyf, mevacor, sem inni heldur
lovastin, efni, sem minnkar kólester-
ól í blóði um allt að 40%. Er 20
mg-pilla af mevacor seld á $1,64 í
Bandaríkjunum. Þótt mevacor
keppi við annað áþekkt lyf, lopid
sem Parke Davis framleiðir, væntir
Merck, að árssala þess fari upp í $1
milljarð 1992. Stígandi