Tíminn - 09.06.1988, Blaðsíða 9

Fimmtudagur 9. júní 1988
Jíminn 9
VETTVANGUR
lllllll
Helga Sigurjónsdóttir, námsráögjafi
Bylta, breyta - og hvað svo?
„Það er eðlilegt að staldrað sé
við og mál endurskoðuð í ljósi
reynslunnar en mér fannst gæta
helsti mikillar einsýni hjá báðum
aðilum; bæði þeim sem fannst
flestar ef ekki allar breytingar af
hinu vonda og hinum sem töldu að
allt „nýtt“ hlyti þar með að vera
gott án tillits til inntaks."
Þegar ég hóf kennslu fyrir drjúg-
um aldarfjórðungi gekk ég inn í
sams konar skóla og ég hafði
yfirgefið sjö árum áður. Það var
meira að segja sami skólinn. Eftir
önnur sjö ár var þessi skóli óðum
tekinn að breytast að því er varðaði
innra starf og hugmyndir um nám
og kennslu og eftir tvisvar sinnum
sjö ár þar frá var framhaldsskólinn
kominn á breytingaskeiðið. Um-
byitingin þar varð hins vegar frem-
ur að því er tók til hins ytra;
þ.e.a.s. nemendum í framhalds-
námi fjölgaði ár frá ári og krafan
um fleiri mennta- og framhalds-
skóla og fjölbreyttari námstilboð
fyrir unglinga milli tektar og tvítugs
varð stöðugt háværari. Þetta var um
miðjan áttunda áratuginn og nú í
lok hins níunda eru ríflega 15000
ungmenni við nám í framhaldsskól-
um en voru í stríðslok (fyrir einum
mannsaldri) um 1500. (Heimild,
skýrslaEfnahagsstofnunarS.Þ. um
skólastefnu á fslandi, 1987.)
í 2. tbl. Nýrra menntamála 1987
ræddi ég lítillega í hverju þessi
skóla- eða menntunarsprenging
var fólgin og fer ekki nema að litlu
leyti út í þá sálma aftur en langar
nú að velta fyrir mér ástæðunum
fyrir því að nauðsyn þótti bera til
að breyta skólum og skólakerfi á
róttækan hátt einmitt á þessum
tíma. Einnig mun ég íhuga hvað sé
af hinu góða og hvað miður gott í
öllu umróti liðinna ára og loks
hvað sé unnt að bæta hér og nú án
undangenginna laga- eða kerfis-
breytinga og án verulegra fjárút-
láta.
Gagarín í geimnum
Mér virðist svo sem það sé
einkum þrennt sem kallaði á um-
rædda skólabyltingu í vestrænni
menningu; geimferðakapphlaup
stórveldanna, aukin fjárráð aí-
mennings að lokinni síðari heims-
styrjöldinni (þetta á einkum við á
íslandi) og margvíslegar kröfur um
mannúð og frelsi í stofnunum þjóð-
félagsins þar á meðal skólum.
Flestir sem komnir eru vel af
barnsaldri muna þann gífurlega
taugatitring sem varð á Vestur-
löndum þegar Gagarín hinum rúss-
neska var skotið út í geiminn 1961.
Þetta var nokkuð sem ekki átti að
geta gerst. Menn töldu að Vestur-
lönd hefðu nú dregist aftur úr í
tækninni og umsvifalaust var farið
að leita að sökudólgi. Beindust
spjótin eðlilega fyrst að skólunum.
Þeir höfðu brugðist, sögðu vísir
menn og nú þyrfti að taka til
hendinni í skólakerfinu. Og ekki
var látið sitja við orðin tóm. Áætl-
anir voru gerðar sem miðuðu að
því að auka menntun ungra barna,
ná sem fyrst til hinna gáfuðustu,
kenna þeim sérstaklega stærðfræði
og raungreinar og bæta þess utan
almennt kennslu í þeim greinum.
í kjölfar þessa kom krafan um
bættar kennsluaðferðir í fleiri
greinum. Uppgötvunaraðferðinni
var haldið mjög á loft og ítroðslan
dæmd og léttvæg fundin. Bömin
áttu fyrst og fremst að skilja, hugsa
rökrétt og draga ályktanir.
Þessar hugmyndir bárust brátt
til íslands og skutu rótum. Yfirvöld
menntamála brugðust fremur fljótt
við kalli tímans og skólamenn voru
gerðir út af örkinni til að kynna sér
nýjungar í einstökum greinum,
einkum þó stærðfræði. Mengja-
kennslan varð ráðandi í stærð-
fræðinámi í grunnskólum upp úr
1970 og um svipað leyti var samfé-
lagsfræðiáætlunin skipulögð og ýtt
úr vör. Áætlun sem að vísu varð
aldrei framkvæmd að fullu en það
er önnur saga. Fleiri námsgreinar
voru endurskoðaðar s.s. íslenska
og erlend tungumál.
Allt þetta hafði í för með sér
feikimiklar breytingar í yngri
bekkjum grunnskóla (sem þá hét
barnaskóli). f samræmi við nytsem-
issjónarmiðið og hugmyndimar um
að hagnýta sem fyrst gáfur barna
og andlegt atgervi þeirra þótti bera
nauðsyn til að færa niður á það
skólastig margar námsgreinar sem
fram til þessa höfðu aðeins verið
kenndar í framhaldsskóla eða
a.m.k. ekki fyrr en í efri bekkjum
grunnsóla (7.-9. gekk). Má þar
nefna dönsku, ensku, eðlisfræði og
líffræði.
Allir í skóla
íslenskur almenningur þurfti að
bíða þess í 1000 ár og vel það að
hafa þokkaleg fjárráð. Það gerðist
að lokinni síðari heimsstyrjöldinni
og fyrsta ósk fólksins var þessi:
Menntun fyrir börnin okkar. Og
þar með var menntunarsprenging-
in hafin (sbr. áðurnefndar tölur frá
OECD). Námsleiðir í boði voru
heldur fáar og fábreyttar. Gamal-
grónir menntaskólar voru í landinu
og þótt ekki hafi verið stefnt aðþví
•í upphafi urðu þeir mótandi fyrir
fjölbrautaskólana sem smám sam-
an risu í öllum landsfjórðungum.
Það er ljóst að menntunarkrafa
almennings hefur borið árangur.
Nú geta allir unglingar sem það
vilja stundað framhaldsnám a.m.k.
fram til tvítugs. Hins vegar finnum
við sem störfum í skólunum sárlega
fyrir því hve ótrúlega mörgum
farnast illa. Nemendur falla í stór-
um stíl á prófum í einstökum
greinum eða á heilum önnum eða
bekkjum. Litlar tölur eru samt til
um árangur ungmenna í námi en
ekki mun fjarri lagi að ætla að um
25-40% fall sé í einstökum greinum
á hverri önn. Stundum hafa nem-
endur verið í skóla í 3 ár og ekki
lokið nema 30-40 einingum á þeim
tíma en eðlileg afköst á ári eru 36
einingar.
Hvernig stendur á þessu? Ég
ætla mér ekki að koma hér með
algild og tæmandi svör við þeirri
spurningu. Eflaust má nefna vinnu
með skólanum, slæma kennslu,
vondar námsbækur, tilfinninga-
truflanir o.s.frv. Allt þetta held ég
þó að sé lítilvægt. Af langri reynslu
tel ég meginástæðuna vera léleg
vinnubrögð og skort á áhuga og
nauðsynlegum sjálfsaga. Ungling-
arnir hafa e.t.v. komist upp með
það að vinna illa í grunnskóla
(einkum efri bekkjum). Þeir halda
venjum sínum hvað það snertir,
trúa því kannski að nám verði
stundað án þess að það kosti púl og
puð. Sumir trúa þjóðsögunni um
„heilana" sem ekkert þurfa að hafa
fyrir náminu en fái samt 10 á öllum
prófum. (Þetta er líkt og var með
skáldin fyrr á öldinni sem trúðu því
að Andinn kæmi yfir þau einn
góðan veðurdag og þá rynni skáld-
sagan fyrirhafnarlaust fram úr
pennanum.) Þá held ég líka að
almenningur hafi ekki áttað sig á
því að embættismannabörnin sem
sátu lengi ein að menntaskólanámi
á íslandi, hafi verið látin ein um
nám sitt. Því fer fjarri. Embættis-
mannastéttin á íslandi býr eða bjó
við rótgróna menntahefð þar sem
ungmennunum var haldið stíft að
námi og foreldrarnir og fjölskyldan
öll lét sig varða heill nemandans.
Þegar á móti blés var veittur stuðn-
ingur og aðstoð sem öllum er
nauðsynlegur ekki síst óhömuð-
um unglingum í námi. Nám er
erfið andleg vinna og sú villukenn-
ing hefur of lengi fengið að dafna
að unglingar frá 16 ára aldri séu
einfærir um að sjá um nám sitt
sjálfir. Þeir þurfa aðhald og upp-
örvun bæði heima og heiman. Hlý-
legan aga.
Á tímum frelsis og sjálfstæðis til
handa unglingum eins og er krafan
í dag eiga heimilin í vök að verjast.
Framhaldsskólanir hafa ekki verið
mjög fúsir til að opna dyr sínar
fyrir foreldrum. Margir kennarar
telja að unglingarnir séu fullorðið
fólk og enginn eigi að blanda sér í
nám þeirra. Ekki einu sinni for-
eldrarnir sem þó framfleyta þeim.
Margir foreldrar hafa tjáð mér
vandræði sín og óska þess innilega
að þarna verði breyting á.
„Það er eðlilegt að
staldrað sé við og mál
endurskoðuð í Ijósi
reynslunnar en mér
fannst gæta helsti
mikillar einsýni hjá
báðum aðilum; bæði
þeim sem fannst flest-
ar ef ekki allar breyting-
ar af hinu vonda og hin-
um sem töldu að allt
„nýtt“ hlyti þar með að
vera gott án tillits til
inntaks."
Frelsi — ffrelsi
Þá kem ég að þriðju og síðustu
ástæðunni fyrir skólabyltingunni
en hún er frelsis- og mannúðarkröf-
ur á áttunda áratugnum. Þar voru
konur tvímælalaust í broddi fylk-
ingar. Þeim fjölgaði mjög í kenn-
arastétt upp úr 1970 og urðu brátt
í meirihluta í grunnskólunum. Um
leið breyttist margt í skólastarfinu.
Hermennskubragurinn hvarf þar
sem ekki var lengur litið á börnin
sem litla óvini sem varð að halda í
skefjum (drepa eða vera drepin(n)).
Húsbúnaður varð heimilislegri,
blóm í gluggum og myndir á
veggjum, sessur handa yngstu
börnunum, heimiliskrókar o.s.frv.
„Þegiðu-hlýddu“-stefnan var ekki
lengur góð og gild en við það
misstu sumir kennarar fótfestuna.
Einkum held ég að það hafi átt við
kennara á efri stigunum, 7.-8.
bekk. Þeir réðu ekki við nýtt sam-
skiptaform.
Hvort sem þessi mannúðarstefna
í skólum er runnin af rótum
kvennamenningar eða ekki telja
flestir hana af hinu góða. Eftir því
sem ég best veit líður börnum
almennt vel í yngri bekkjum grunn-
skóla og námið víðast hvar í föstum
skorðum þrátt fyrir öðruvísi aga en
tíðkaðist fyrrum. Ég vil taka skýrt
fram að öll börn þurfa aga. Þau eru
ekki fær um að stjórna sér sjálf
hvorki heima né í skóla. Vald
foreldra og kennara er samt ekki
kúgunarvald, það er vald af hinu
góða, vald til að leiða og leiðbeina
þeim sem yngri er. Þess konar vald
er fullkomin andstæða hins sem
miðar að því að ríkja yfir öðrum,
drottna yfir þeim og brjóta á bak
aftur vilja þeirra. Þessu tvennu er
oft ruglað saman þegar fjallað er
um uppeldis- og skólamál. Marg-
víslegar frelsiskröfur hafa einmitt
verið bornar fram án þess að fyrir
hendi væri skilningur á hinni tví-
þættu merkingu hugtaksins vald.
Ég tel að sú hafi stundum verið
raunin hvað varðar hugmyndir
góðra manna um mannúð og frelsi
í stöðnuðum skólastofnunum sem
vissulega voru grundvallaðar á
anda hermennsku og þar sem kúg-
unarvaldinu var beitt oftar en ekki;
þar sem andlegt niðurbrot ung-
menna þótti ekki tiltökumál, jafn-
vel þjóðþrifaverk, og þar sem spott
og spé var notað til að halda uppi
aga. Hörku og illmennsku má ekki
rugla saman við raunsæjar og eðli-
legar kröfur um skyldurækni gagn-
vart sjálfum sér og öðrum (m.a.
fjölskyldu sinni), sjálfsaga og góð
vinnubrögð. Góðmennska byggð á
misskilningi má heldur ekki verða
til þess að unglingar komist hjá að
bera ábyrgð á eigin gerðum.
Leit að sökudólgi
í fyrra og hitteðfyrra deildu
menn allhart í blöðum um skóla-
mál, m.a. um ólíkar stefnur í
kennslufræðum (uppgötvun eða
ítroðsla) og þær öru breytingar
sem ég hef fjallað hér um. Það er
eðlilegt að staldrað sé við og mál
endurskoðuð í ljósi reynslunnar en
mér fannst gæta helst til mikillar
einsýni hjá báðum aðilum; bæði
þeim sem fannst flestar ef ekki allar
breytingar af hinu vonda og hinum
sem töldu að allt „nýtt“ hlyti þar
með að vera gott án tillits til
inntaks.
Svipaðar umræður eiga sér nú
stað víða á Vesturlöndum og oft er
deilt þar af álíka óbilgirni og hér á
Iandi. Sálfræðingurinn og geð-
læknirinn William Glasser, sem
hélt námskeið hér á landi í fyrravor
í boði Félags skólasálfræðinga, tel-
ur að nú ríði á að forðast öfgar og
reiði. Vissulega hafi margt farið
öðruvísi en til var stofnað en það
breyti ekki því að skóiinn sé á réttri
braut. „Afturhvarf til fortíðar"
væri mikið böl og leit að sökudólgi
bæði tilgangslaus og tímafrek.
(William Glasser, Control Theory
in the Classroom, 1985.)
Nokkrar tillögur
Ég ætla að lokum að koma á
blað nokkrum tillögum sem líklegt
er að skólamenn og yfirvöld
menntamála geti komið í verk án
mikilla málalenginga og fjárútláta.
Sumar kosta meira að segja ekki
neitt.
1. Það þarf að þjálfa kennara og
skólastjóra markvisst í fordóma-
leysi gagnvart nemendum. Hug-
myndir og fræðikenningar um and-
legt atgervi manna, gáfur og
heimsku, eru í eðli sínu fasískar.
Ákveðinn hópur manna hefur tek-
ið sér það bessaleyfi að skilgreina
aðrar manneskjur sem eðlisólíkar
sér (sbr. sumir komast aldrei á
„æðsta“ stig hugsunar, Piaget
o.fl.). Þessi - að mínu mati skað-
lega - hugsun er undirtónninn í
þeirri menningu sem skólinn byggir
á og veldur því m.a. að ungum
börnum er látið mistakast alltof
fljótt og alltof oft. William Glasser
telur að þetta sé meginástæðan
fyrir langvarandi námsvanda og
námsfælni margra barna og ungl-
inga og verði tæpast úr bætt nema
með markvissri endurhæfingu, þ.e.
barnið verði skipulega stutt og
uppörvað þar til meðfætt og eðli-
legt sjálfstraust er endurheimt.
Þessi tillaga þarf ekki að kosta
neitt.
2. Það þarf að endurskoða
Yiámskrá fyrir yngri bekki grunn-
skóla og taka burt greinar sem eiga
þar ekki heima. Það liggur ekkert
á að kenna kornungum börnum
háskólagreinar s.s. eðlisfræði og
líffræði og allra síst séu bækurnar
á tyrfnu vísindamáli eins og hefur
viljað brenna við í þessum grein-
um. Málanámið má líka bíða eink-
um þar sem sárlega vantar tíma
fyrir meiri móðurmálskennslu.
Raunar á hún næstum að vera það
eina sem ungum börnum er kennt
þar sem gott vald á eigin máli er
undirstaða alls frekara náms. Ótt-
inn við Rússa var ástæðulaus og
mönnum því óhætt að slaka á í
atgervis- og gáfnaleitinni. Heiminn
skortir ekki þá tegund af „gáfum"
sem þarf til að stunda skólalær-
dóm, hins vegar er mikil vöntun á
vitrum mönnum, snotrum og
snjöllum (sbr. Hávamál) bæði inn-
an skóla og utan. Þessi tillaga kann
að kosta nokkurt fé.
3. Það þarf að endurskoða
kennslu í 7.-9. bekk grunnskóla og
athuga hvort ekki sé unnt að koma
þar við hraðferð og hægferð, þann-
ig að nemendur geti lokið síðasta
áfanga ýmist á þremur eða fjórum
árum. Það hlýtur að vera betra
fyrir alla aðila að taka á vandanum
sem fyrst en bíða ekki eftir fallinu
í9. bekk Margirunglingarþroskast
mikið andlega einmitt um 15-16
ára aldur og þeim er áreiðanlega
hollara að fá að þroskast í friði og
að vinna með námsefni við hæfi
heldur en að skreiðast upp á grunn-
skólaprófi og kolfalla á fyrstu önn
í framhaldsskóla. Þessi tillaga mið-
ar að sparnaði.
4. Falli tillaga nr. 3 ekki í góðan
jarðveg þarf að koma á fót vel
skipulögðum undirbúningsdeild-
um við framhaldsskólana fyrir þá
nemendur sem eru illa á vegi
staddir við lok grunnskólans.
E.t.v. gæti hvort tveggja þrifist
samtímis - hæg- eða hraðferðir í
grunnskólum og undirbúnings-
deildir við framhaldsskólana - allt
eftir aðstæðum og vilja skóla-
manna á hverjum stað.
5. Síðast en ekki síst þarf að
auka aðhald og festu í framhalds-
skólunum, einkum í fjölbrauta-
skólunum þar sem nemendur koma
og fara og standa oft stutt við.
Þetta aðhald þarf að koma bæði frá
skólum og heimilum en skólar
verða að hafa þar frumkvæði. Eins
og ég hef þegar sagt er það á
misskilningi byggt að unglingar
upp til hópa séu færir um að standa
á eigin fótum í námi og það er
hvorki nýtt í sögunni né barnalegt
að þurfa stuðning, hjálp og uppörv-
un þó að maður sé orðin(n) 19 ára.
Þó að margir kostir séu við nýja
skólakerfið (anna- og fjölbrauta-
skólana) býður það margri hætt-
unni heim. Við verðum að muna
að unglingar á aldrinum 16-18 ára
eru oft afar óraunsæir. Þeir trúa
endalaust á kraftaverkið og stóra
vinninginn. „Nú ætla ég að taka
mig á“; þetta kannast allir kennar-
ar við. En freistingamar eru
margar. Það er t.d. afar freistandi
að nota veikindakvótann til að
sitja frammi og spjalla við kunn-
ingjana í stað þess að fara í tíma.
Svo fer illa, barnið er fallið á
mætingu í miðri önn og foreldram-
ir koma af fjöllum. Þeir skilja ekki
neitt í neinu, hann eða hún fór
alltaf í skólann á morgnana.
Hvernig má þetta vera?
Það er kominn tími til að fram-
haldsskólarnir taki upp skipulegt
samstarf við foreldra og aðra for-
ráðamenn nemenda. Ég verð þess
sárlega vör í starfi mínu sem náms-
ráðgjafi að einmitt þama er einn
veikasti hlekkurinn í skipulagi
framhaldsskóla.
Helga Sigurjónsdóttir er kennari
og námsráðgjafí við
Menntaskólann í Kópavogi.