Tíminn - 15.10.1988, Blaðsíða 1

- draumar um gull
og dýra steina
Hinn ungi sonur lögmannsins á MÍunkaþverá hafði
víða farið og kynnst við lærða menn og tigna í mörgum
löndum. Hver og einn gat þegar séð af klæðaburði hans
og fasi, að þar fór ekki maður úr neinum kotungsranni,
er hann var. En hins var ekki að vænta, að neinn léti sig
gruna hvílík stórræði þessum hnakkakerta Eyfirðingi
voru í huga, þegar hann steig á land af íslandsknerrinum,
er flutti hann til Akureyrar eftir fjögurra ára dvöl við
menntabrunna Danmerkur, Hollands og Englands.
Þessi ungi maður, sem svo bersýni-
lega var hafinn hátt yfir múginn,
sýndi þó það lítillæti að varpa orðum
á bændafólk. En það voru undarleg
umræðuefni, sem hann fitjaði upp á:
Hann spurði mest um málma og
brennistein. Samt hefði fólk fyrst
orðið forviða, ef það hefði vitað,
hverju hann sló einkanlega upp á við
karl föður sinn, Magnús lögmann
Björnsson. Það voru óheyrileg firn:
Hann talaði um að höggva niður
fjöllin og bræða úr þeim málma,
sjóða salt úr sjónum og vinna púður
úr brennisteini, rækta útlendar jurtir
á ökrum og græða skóga, slá mynt á
íslandi og stofna landsjóð svo að
þetta land ætti fleira en eina
sprungna klukku á Þingvöllum.
Hann hafði við orð að stofna skóla,
' þar sem kennd yrði sönglist, hvað þá
annað, og hann talaði um hollenska
kaupmenn svo ríka, að þeir myndu
lána' þúsund dala til margs konar
stórvirkja. Og hann hafði uppi ráða-
gerðir um það, að höfðingjastéttin
íslenska, sem átti að drottna yfir
þessum nýjungum, hlyti aðalstign.
svo að hún öðlaðist á ný forna
reisn.
Magnús lögmaður var auðugastur
maður á landi hér. En hann hafði
dregið saman fé og ávaxtað efni sín
á þann hátt, er höfðingjum landsins
hafði lengi verið lagið. Hann safnaði
jarðeignum, og hafði reynst það
farsælt. Þetta var ekki skyndigróði -
engu hafði verið teflt í tvísýnu. Við
vitum ekki, hversu hann brást í
fyrstu við loftkastalasmíði sonar
síns. Ef til vill hefur hann verið
dálítið staður í upphafi, því að hann
hafði mikið að missa, þó að kannski
væri líka til mikils að vinna. En
ættvísi var gamla manninum tiltæk,
og vafalaust hefur honum þótt það
gott tal, en sonur hans leiddi rök að
því, að fremstu mönnum í ísleoskri
höfðingjastétt bæri aðalstign, ekki
síður en ættgöfugum tignarmönnum
annarra landa. Oft og iðulega hefur
sonurinn vafalaust haft uppi orðræð-
ur sínar um þau nýmæli, sem honum
voru í huga, þegar þeir sátu að
borðum á Munkaþverá - mörg kvöld
hafa þeir feðgar setið að rökræðum
Jón Hjaltalín, landlæknlr, hafði
brennandi áhuga á auðlindum í
jörðu.
í stofu, þegar sól var gengin að fjalla
baki. Og undur þau og stórmerki,
sem hinn ungi lærdómsmaður kunni
frá að segja, og stórbrotnar ráða-
gerðir hans um óheyrða þjóðbylt-
ingu létu föðurinn ekki ósnortinn.
Það tendraðist neisti í hugskoti hans
- eldmóður sonarins læstist einnig
um hann.
Vísi Gísli
Þessi ungi fremdarmaður, Gísli
Magnússon, sem í þrjár aldir hefur
jafnan verið nefndur Vísi-Gísli sök-
um mikillar þekkingar sinnar, lét
ekki staðar numið við það að þylja
gamla lögmanninum hugsmíðar
sínar. Honum var fyllsta alvara, og
hann brast ekki djörfung til þess að
snúa sér til sjálfrar hátignarinnar,
konungsins í Kaupmannahöfn. Og
nú hóf hann að semja um nýmælin
langar ritgerðir, er hann sendi síðan
í konungsgarð, og bauðst vafninga-
laust til þess að gerast sjálfur leiðtogi
og forsjármaður íslendinga á hinum
nýja vegi fremdar og manndóms, ef
konungur vildi það samþykkjast af
mildi sinni. En slíkur maður varð að
hafa nokkurn bakhjarl, og þess
vegna fór hann þess þénustusamleg-
ast á leit, að þeir Munkaþverárfeðg-
ar fengu ýmiss konar einkaleyfi.
Meðal annars kvaðst hann hafa
spurnir af silfri, kopar og kvikasilfri
á ýmsum stöðum, svo að ekki væri
minnst á járn, og hann vildi fá
einkaleyfi til þess að grafa þessa
málma úr jörðu og vinna þá. Arðin-
um af þessari málmvinnslu ætlaði
hann að verja að mestu leyti til
annarra nýmæla og framfara í land-
inu. Vissulega varð konungur sjálfur
að fá nokkuð í sinn hlut. Gísli stakk
upp á því, að hann hreppti tíunda
hluta alls gulls og silfurs, er fyndist í
landareignum konungsjarða og
fimmtánda hluta annarra málma, en
fimmtánda hluta dýrra málma og
tuttugasta hluta annarra málma í
löndum kirkjujarða. Síðar gerði
hann þó þá breytingu á tilboði sínu,
að konungur fengi tvö hundruð dali
á ári í fjörutíu ár, enda mættu þeir
Munkaþverárfeðgar hefja púður-
gerð.
Ef konungur vildi verða við þess-
um tilmælum fór Gísli þess á leit að
sendir yrðu til landsins á sinn kostn-
að fimm valdir menn, og skyldi einn
þeirra vera málmfræðingur og annar
myntmeistari, er hefði meðferðis
verkfæri úr myntsláttu konungs, því
að ekki átti að dragast úr hömlu að
slá mynt úr gulli og silfri fslands. Það
hóf lofaði Gísli þó að hafa á mynt-
sláttunni að slá ekki meira en fjögur
þúsund dali á fyrsta ári.
Það verður ekki annað sagt en
Gísli væri stórhuga. Hundrað ár
liðu, þar til fram kom annar maður,
sem þorði að hugsa jafn stórbrotnar
hugsanir og gera uppskátt um þær.
Það var þegar Skúli Magnússon
reisti hina miklu umbótaöldu um
miðja átjándu öld og hugðist gera
hér alhliða atvinnubyltingu.
Kristján konungurfjórði barorðið
með þreytu mjóan hökutopp sinn,
faðir meira en tuttugu barna og
slitinn jafnt af erjum við Svía og
eljurígnum í dyngjum slóttugra og
ófriðlátra barnsmæðra. Hann var of
gamall til þess að hinar stórkostlegu
hugmyndir, sem reifaðar höfðu verið
á Munkaþverá í Eyjafirði, fyndu
náð fyrir ellidöprum augum hans, og
ríkisráðið var þar að auki orðið
honum ofjarl. Samt þóknaðist hon-
um að veita Munkaþverárfeðgum
einkarétt til brennisteinsvinnslu og
brennisteinsverslunar gegn hundrað
dala árgjaldi. Þau urðu tíðum snögg,
veðrabrigðin, í hans konungslega
huga, og kannski hefur óvæntur
vinningur við spilaborðið yljað hon-
um í skapi þann dag, er hann
undirritaði þetta einkaleyfi, eða vín-
ið úr veðmálsbikarnum hans góða
hrært hann til þessarar mildi.
Brennisteinsvinnslan var arðvæn-
leg. En Vísi-Gísli fékk samt aldrei
aðstöðu til þess að hrinda því í