Tíminn - 15.10.1988, Blaðsíða 6

HELGIN
Laugardagur 15. október 1988
STJÖRNU-ODDI
Þvermál hringsins er frá 100-130 metrar. Þýskir fræðimenn sem
hérvoruáferðáfjórðaáratugnum vildu eigna hann Stjörnu-Odda,
en frekari athuganir þyrfti að gera á þessu sérkennilega mannvirki.
Þetta er mjög áhugaverður texti. að því að sólargangur vaxi um 91
Leggja má þarna saman og komast hvel frá vetrarsólhvörfum til sumar-
Hringur Odda í Flatey?
Fróðlegt er að velta því fyrir sér
hvernig Þorsteinn surtur, Stjörnu-
Oddi og væntanlega aðrir hefðu
getað gert sínar athuganir. Fjalla-
hring er að sjá frá hverjum bæ á
íslandi, en hann er þó misjafnlega
vel fallinn til þess að skoða svona
hluti. Menn verða líka að gæta þess
að vera alltaf á sama stað, hvort sem
er á bæjarhlaðinu eða einhverjum
tilteknum hól, ætli þeir sér að fylgj-
ast nákvæmlega með sólargangi.
Sums staðar er hafsbrúnin hluti af
sjónhringnum og erfitt að átta sig á
breytingum við hana. Á öðrum stöð-
um er svo um að ræða þrönga dali,
þannig að fjöllin verða of nálægt og
himintunglin komin hátt upp á him-
ininn, áður en þau verða séð.
Ef við skoðum fjallahringinn á
Múla, þar sem Oddi á að hafa verið
á vist, þá er hann bærilega til þess
arna fallinn og aðrir staðir þar í
grenndinni geta bætt það upp sem á
vantar á bæjarstæðinu sjálfu. Því
hefði Oddi vel getað notað fjalla-
hringsaðferðina í Múla og komist
með því að ýmsum niðurstöðum.
Úti í Flatey á Skjálfanda, þar sem
sagt er að hann hafi líka verið, er
landið flatt, fjallasýn ekki nema
hálfan hringinn og hafið til norðurs,
þótt Grímey sjáist í norðri. Má því
hugsa sér að hann hafi haft önnur
ráð til að fylgjast með því sem
gerðist á norðurhluta hringsins.
Hann hefði til dæmis getað gert sér
nokkurs konar hring þarna í landinu,
hvaða degi sól kemur upp og sest á
ákveðnum stað í fjallahringnum og
markað það hvernig dagur flyst til
milli ára. Reyndist hann flytjast til
um einn dag á ári, þá þýddi það
lengja mætti árið sem því næmi.
Svona tel ég að hann eða aðrir hefðu
getað komist að hinu rétta, án þess
að leita tij erlendra manna.
Beda prestur
og grísku ritin
Margt bendir til þess að síðar hafi
menn bætt þessar aðferðir frekar. Ef
við hugsum okkur að Þorsteinn surt-
ur hafi haft sumarauka sjöunda hvert
ár, þá hefði mátt laga þá rcglu
þannig að sumarauki yrði sjötta
hvert ár, sem væri nær sanni, og loks
enn betur. Þegar kemur fram á
elleftu öldina fer júiíanskt tímatal
að ryðja sér til rúms, sem hluti af
„góssi" kirkjunnar. Á tólftu og þrett-
ándu öld er farið að þýða á latínu og
nota í Evrópu forngrísk rit, scm
bárust þangað frá Aröbum, er höfðu
varðveitt þau á öldunum eftir Krists
burð. Kunnugt er um rit frá tólftu og
þrettándu öld þar sem fram kemur
miklu meiri stjarnfræðiþekking en
sú scm var notuð á hinum eiginlegu
miðöldum. Þá höfðu menn hclst
stuðst við rit Beda prests hins enska
og fleiri höfunda, sem ekki voru
nema svipur hjá sjón á við það sem
hinir fornu Grikkir höfðu ritað
fyrrum. Þessi forngríska þekking
barst einnig til íslands, þótt miðalda-
fræðingar séu ekki á eitt sáttir um
hve langt það hafi gengið. En vel má
leiða rök að því að þar hafi klaustrin,
sem komu til sögu á tólftu öld, gegnt
miklu hlutverki, því þau voru í
sambandi við klaustur af sömu regl-
um erlendis, t.d. af Benediktsregl-
un ni.
„Rímbeygla"
Á íslandi voru skrifuð rit um þessi
fræði og hafa þau birst í öðru bindi
ritsins „Alfræði íslensk", og út kom
1914 - 16. Bókina tók saman Svíinn
Natanael Beckmann og hefur ekki
verið betur gert síðan. Þar má finna
þrjú íslensk rímfræðirit (Rím 1,2 og
3), en hið fyrsta gengur einnig undir
nafninu „Rímbeygla", eða „Rím-
beg!a,“ talin skrifuð á síðari hluta
tólftu aldar og fram til 1360. í elsta
ritinu, sem vera kann frá um 1160,
þótt ekki sé það alveg Ijóst, er aðeins
stuðst við höfunda frá síðari hluta
miðalda, en ekki grísku höfundana.
Þar er felld inn í textann svokölluð
„Odda tala“. Er þetta önnur af
tveim heimildum um Stjörnu-Odda
og er hinn þátturinn „Stjörnu-Odda
draumur."
í „Stjörnu-Odda draumi" er rætt
um þennan merkilega mann, sem
var á vist í Múla í Reykjadal (nú
Aðaldal). Hann er í þættinum sagð-
ur hafa verið „rímkænn" maður og
vitur, en hvorki skáld né kvæðinn.
Segir að hann lygi aldrei, ef hann
kunni satt að segja, en lítill var hann
talinn verkmaður. Þá er rakinn
draunrur einn, sem Odda dreymdi,
og kemur þessu efni ekki við. En er
hann vaknaði upp af miðjum
draumi, gekk hann út og hugði að
stjörnum, eins og hann átti vanda til.
Þetta er þá það sem við vitum um
Stjörnu-Odda sem persónu. Er svo
sem engin ástæða til að véfengja
það, því ekkert er þarna, sem ekki
fær staðist.
Óljóst er hvenær Stjörnu-Oddi
hefur verið uppi, þótt mér finnist
trúlegt að það hafi verið á fyrri hluta
12. aldar, eða um svipað leyti og
ritöid kemst á hér á landi. Elstu
handrit ætla menn vera frá um 1120,
þótt augljóst sé að til hafi verið læsir
menn og skrifandi áður, t.d. þeir
sem lært höfðu í útlöndum. Menn
hafa deilt um hvort Oddi muni hafa
kunnað að skrifa. Hvað svo sem rétt
er í því held ég að hann hefði ekki
þurft á að halda nema einfaldri
tákna eða tainaritun við þær athug-
anir sem hann gerði. Hann hefði því
þess vegna ekki þurft að kunna að
lesa.
„Stjörnu-Odda tala“
Mér sýnist sjálft efnið í Oddatölu
vera þannig að það muni ekki komið
erlendis frá, heldur vera orðið til á
Flatey á Skjálfanda séð úr lofti.
Hringurinn í Arnargerði er mjög
greinilegur í landslaginu, en ha
er í sléttum móa, drjúgan spöl
byggð.
sólhvarfa. Samkvæmt okkar þekk-
ingu er þessi heildarvöxtur 47
gráður. Þvermál sólar væri því um
hálf gráða, sem kemur þokkalega
heim við þekkingu okkar. Ekki verð-
ur þó sagt að þarna sé um mælingu
að ræða, því ekki er rætt um við
hvað skuli bera þetta saman. En
þamájeru á ferðinni miklu skynsam-
légrr hugmyndir en uppi voru á sama
tíma í Evrópu um þvermál sólar, en
það var þá talið allt of mikið. Það tel
ég til vitnis um að þetta sé ckki
innflutt þekking. Þó kann hann að
byggja á innfluttri stærðfræði er
hann ræðir um vöxtinn og hefur
hann eina einingu þessa vikuna,
tvær þá næstu o.s. frv. Þetta hyggst
ég skoða betur.
Niðurstaða mín er sem sagt sú að
Oddatala sé að langmestu leyti reist
á íslenskum athugunum og að erlend
áhrif séu þá ekki nema einhver
munnlegur fróðleikur, hvorki mjög
nákæmur né áþreifanlegur. Hafi
þurft sjálfstæða og gagnrýna hugsun
til þess að geta nýtt sér hann á
þennan hátt. Stjarnvísi Odda tel ég
bera merki um uppruna sinn á
norðurslóð og að vegna sjálfstæðis
síns hafi hún í vissum atriðum náð
lengra og orðið raunhæfari en það
sem menn voru að fást við í Evrópu
á sama tíma. Þessum sjálfstæðu
athugunum hefur aftur á móti verið
hætt, þegar hin grísku rit fóru að
berast á þrettándu öld og kannske
taisvert fyrr.
íslandi. Mér sýnist að það sé ekki að
finna í þeim ritum er þá voru á ferð
og því mundi Stjörnu-Oddi ekki
hafa getað lesið sér til um það í
bókum, þótt læs hefði verið. En
hvað er í „Stjörnu-Odda tölu?“
Fyrsti kafli tölunnar fjallar um
tímasetningu sólhvarfa, en nokkra
túlkun þarf til þess að sýna fram á
hvaða dag sumar- og vetrarsólhvörf
verða og eins hvenær á deginum.
Rekur hann þetta í fjögur ár frá einu
hlaupári til annars, en þá lokast
hringurinn og endurtekur sig. Til-
greinir hann þetta með nákvæmni,
sem svarar þrernur stundum.
Af ýmsum ástæðum held ég að
hann hafi ekki byggt þetta á eigin
athugunum. Heldur ætla ég að hér
muni vera um að ræða æfingu í því
að átta sig á júlíanska árinu, sem er
á þessum tíma að koma til sögu á
Norðurlöndum. Má vel vera að
Stjörnu-Oddi hafi verið með í ráðum
um þá nýbreytni hér á landi. Kaflinn
gæti þá hafa verið góð æfing í að sjá
hvernig árið helmingast og hvernig
það gengur fyrir sig í eitt hlaup-
árstímabil.
í þriðja kafla Oddatölu er rætt um
Hiuti af hringnum í Flatey. Horft
er til suðurs. í baksýn Hágöng og
Flateyjardalur.
það í hvaða átt dagur kemur upp og
dagur sest yfir árið. Er kaflinn háður
brciddargráðu athugandans og
mundu þær dagsetningar sem Oddi
gefur upp hafa verið aðrar sunnar á
hnettinum. Til dæmis gerir hann ráð
fyrir að dagur setjist ekki í 134 daga,
sem ekki gæti gerst á suðlægum
slóðum. Er varla vafi á þarna byggir
hann á sínum eigin athugunum og
hugsanlega einhvers konar líkönum
eða útreikningum. Ekki hef ég þó
myndað mér endanlega skoðun á
því hvernig hann hefur getað komist
að þessu. En útreikningar fróðra
manna á þessari öld benda til að
þetta kemur nokkuð vel heim við
þessa breiddargráðu. Ég hef þó enn
ekki haft ráðrúm til að gera slíka
útreikninga sjálfur.
Þá er ógetið um annan kafla
Oddatölu, en hann tel ég merkastan
að svo stöddu. Þar segir frá hvernig
sólargangur „vex að sýn“ viku fyrir
viku frá vetrarsólhvörfum. Vex hann
fyrstu vikuna sem nemur hálfu hveli
sólar og aðra viku heilu hveli hennar,
þá hálfu öðru hveli o.s. frv. sam-
kvæmt einfaldri reglu. Þrettándu
vikuna vex hann sem svarar hálfu
sjöunda hveli og fjórtándu vikuna
enn hálfu sjöunda hveli. Þessar tvær
vikur vex sólargangur mest, en vöxt-
urinn fer svo vikulega minnkandi.
26. vikuna er hann aðeins hálft hvel
og komið til sólhvarfa á sumri.
„Þverr að slíku móti ganga sólarinn-
ar, sem nú er talað um vöxtinn,"
segir Oddi.