Tíminn - 15.10.1988, Blaðsíða 2

HÉLGIN
Laugardagur 15. októbe'r 1988
framkvæmd, sem hann dreymdi um.
Hann gerðist valdsmaður að dæmi
feðra sinna, og varð að láta sér
nægja kynnisferðir um landið, efna-
rannsóknir og ræktunartilraunir. Og
nú er fátt sýnilegt, er beri honum
vitni, nema framfararitgerðir lians
og kannski kúmenið í sólvermdum
brekkunum á Hlíðarenda í Fljóts-
hlíð og frjóduft annarlegra jurta,
djúpt í moldu þeirra stórbýla, þar
sem hann lét sá því fræi, er átti að
mynda akra og laukagarða íslensku
aðalsmannannai Því að gull sótti
hann ekki í fjöllin, og myndmeistar-
inn, sem átti að móta hina íslensku
peninga, kom aldrei. Ogengin aðals-
ætt er af honum runnin.
Demantar og silfur
Ekkert gerir mannskepnunni slíka
glýju í augum sem gullið. Fíkn
hennar í gull hefur löngum verið
óseðjandi. Og menn hélt áfram að
dreyma um dýra málma í fjöllum
íslands.
Einn af furðufuglum íslandssög-
unnar, Jón lærði, hinn fjölvísi hrak-
hólamaður, vissi af íslenskum dem-
anti í eígu Skarðverja, og sá var
hvorki meira né minna en jafnvirði
tíu hundraða jarða. Sjálfur hafði
hann átt seytján demanta, en misst
þá sem annað í stormviðrum lífs
síns. En honum miklaðist þettaekki.
Fátækur bóndi í Hornafirði, Indriði
að nafni, hafði fundið um hans daga
silfurnámu í Kálfafellsfjalli, og árið
1636 fannst önnur silfurnáma í
grennd við Heklu. Heimildin var
dágóð: Þetta hafði hann eftir dönsk-
um skipstjóra, er vissi til þess, að
silfur þaðan hafði vcrið flutt til
Kaupmannahafnar ogreynst vel. Og
þannig mátti lengi telja: Það voru
gullteningar í Drápuhlíðarfjalli, silf-
ursandur í Reykjafirði á Ströndum,
Mókollsdal og Skarðsheiði, steinkol
á Svínadal í Dölum, kopar, blý og
kvikasilfur á ýmsum stöðum-, - og
sjáífur hafði Jón lærði fundið eirberg
á Austfjörðum og farið með sýnis-
horn til dansks kaupmanns: En hvað
stoðaði það: „í danska og djúphafið
er eins að safna - með því má öllun\,
gagnsemdum glata“.
Og þó - sögurnar um málmana
íslensku kitluðu hin dönsku eyru.
Fáum árum eftir að Vísi-Gfsli sendi
ritgerðir sínar í konungsgarð, var
Þorkell Arngrímsson Vídalín sendur
til íslands til þess að leita málma, og
var í fylgd með honum norskur
námamaður, Pétur bergmaður, cr
nefndur var. En fleira höfðu þeir
fyrir stafni en málmleit eina, Sumar-
ið 1655 grófu þeir í Kormakshaug í
Melsnesi í Miðfirði, og segir svo af
Pétri bergmanni eftir haugbrotið, að
„snemmendis morguninn eftir hljóp
hann sem ær væri frá Mel út í nesið
að moka moldina ofan í aftur.“
Pað hefur orðið Miðfirðingum
minnisstæðrara öðrum athöfnum
þessara málmleitarmanna.
Aðrir höfðu á takteinum ráð til
þess að koma námagreftri á rekspöl.
Jón Eggertsson frá Okrum, er kunni
frá silfri að segja í Drápuhlíðarfjalli,
vildi láta smala saman flökkurum og
setja þá í námurnar. Við málm-
bræðsluna þótti honum ráð að nota
rekavið til eldsneytis ellegar steinkol
eða surtarbrand úr fjöllunum - hann
var lítt nýttur, nema hvað sængur-
konur drukku af honum seyði sér til
hægðar við barnsburð og þeir, sem
kunnustusamastir voru, ráku út með
honum djöfla og drauga.
Og málmarnir, voru svo sem
víðar: „Útlendur höfundur, sem
gerði sér títt um íslensk málefni,
hafði til dæmis spurnir af gulli nálægt
Kalmanstungu.
Efasemdarmenn voru að sönnu
til. Jón Grunnvíkingur sagði, að
hinir gylltu teningar í Drápuhlíðar-
fjalli væru einskis nýtir, því að það,
sem menn ætluðu gull og silfur, væri
í rauninni brennisteinskís.
Átjánda öldin var ekki jafnviss
um málmauðgi landsins. Níels
Horrebow, sem ferðaðist um landið
um miðja öldina, staðfesti þó, að hér
væri gnægð silfurs. Hann kunni að
segja frá bændum, er fundið höfðu
rnálrn og steypt úr hnappa, er sann-
aðist síðar, að í var skírt silfur.
Postulín og blýantur
Silfrið lá með öðrum orðum ofan
jarðar, hreint og hæft til smíða.
Sjálfur kvaðst Horrébow hafa fuiidið
silfur og lagt enda til, að konungur
í Esjunni fannst loks nýtileg
náma - til kalkvinnslu.
sendi hingað námamenn. Ferða-
bókahöfundarnir alkunnu, Eggert
Ólafsson og Bjarni Pálsson, sem
fóru um landið litlu síðar, fundu þó
ekki silfur. Yfirleitt urðu þeir lítið
varir við málma. Þeir vissu að sjálf-
sögðu, að járn hafði verið unnið úr
mýrarrauða og sáu þess sums staðar
merki. Séra Jón Halldórsson í Hít-
ardal hafði látið vinna járn út
hraungrýti í Rauðkúlu í Hítardal.
Járnvítríól töldu þeir sig og hafa
fundið í læk í Hraundal. Annars
urðu þeir ekki margs vísari, er benti
til þess, að hér væru málmar í jörðu.
í Kalmansvík á Akranesi og við
Miðhúsey á Reykjanesi bar reynflar
fyrir þá stcina, er þeim kom til
hugar, að í væri látún, og í Krýsuvík-
urbjargi og Hólmsbergi við Leiru
sáu þeir fagur grænt eíni, er leiddi
hugann að kopar. En silfursand
Jóns lærða í Skarðsskriðu í Skarðs-
heiði dæmdu þeir hiklaust vera
brennisteinskís.
Á hinum næstu áratugum ferð-
uðust þeir Ólafur Ólavíus, Nikólai
Mohr, Ziener og Henchel um landið
til þess að kanna þær náttúruauð-
lindir, er hér væru fólgnar. Það var
margt rætt um brennistein, surtar-
brand, postulínsjörð og blýant frá
fslandi í stjórnarskrifstofum í Dan-
mörk unt þetta leyti. Ólafur Ólavíus
fann ofurlítið af blýanti í grænum
leir milli basaltkletta í Siglufirði, fast
að því í einn vettling, og leir úr
Mókollsdal var sendur til Hafnar
með ærinni fyrirhöfn. Loks var
Sveinn Pálsson gerður út til um-
fangsmikilla rannsókna. En hann
reyndist spar á fyrirheit um verð-
mæta málma.
Kringum 1770 var hafin salt-
vinnsla á Reykjanesi við ísafjarðar-
djúp, þó að hún lognaðist tiltölulega
fljótt útaf. En í rauninnf var það
brennisteinsnámið eitt, sem stundað
hafði verið í margar aldir og oft með
mikluni hagnaði, er hélt velli. Silfur-
berg hafði þó verið byrjað að höggva
upp í Helgustaðafjalli við Reyðar-
fjörð á miðri seytjándu öld, og
virðist nokkuð hafa verið tekið þar
við og við, þótt alls ekki væri þar um
neitt að ræða, er heitið gat náma-
gröftur, því að það var hirt, er ofan
jarðar mátti kalla.
Landlæknir
finnur járnmálm
Trúin á námurnar var lífseig, og
hún efldist á ný, þegar kom fram á
nítjándu öldina. Um hana miðja var
fyrst tekið að grafa til muna eftir
silfurbergi í Helgustaðafjalli, og
1882 var hafin þar vihnsla á stjórnar-
kostnað. En það var margt fleira, er
menn létu sig dreyma um. Og enginn
misbrestur var á því, að menn fyndu
hér málmgrýti.
Walterhausen baron var hér á
flakki 1846 og vann sér það til
frægðar, er síðan hefur haldið nafni
hans uppi í landinu, að rjúfa skarð í
skálarbarm Strokks í Haukadal og
kaupa bóndann á Laug til þess að
Lya í hann slík kynstur af grjóti og
hnausum, að hverinn bærði ekki
Isíðan á sér í þrjár vikur. En svo var
Eiríkur Magnússon, prófessor í
Cambridge, fékk enska auðmenn
til að senda hingað sérfróða
menn í leit að góðmálmum.
fyrir að þakka, að áhugi barónsins
beindist ekki allur að hverunum.
Hann var líka á snöpum eftir málm-
grýti og vasaðist með steina, er hann
hafði fundið á Seljadal og í Fossvogi
og taldi járngrýti.
Jónas Hallgrímsson, Steenstrup
og Schythe ferðuðust um landið um
svipað leyti og söfnuðu náttúrugrip-
um, meðal annars steinum og sýnis-
hornum af surtarbrandi. En þeir
voru varkárir í ályktunum eins og
náttúrufræðingum hæfði. Aðrirvoru
mun djarfari.
Jón landlæknir Hjaltalín, sem gaf
gætur að mörgu, lét ekki höggorrust-
ur sínar við hómapata og skottu-
lækna hamla sér frá því að hyggja að
málmum. Sumt, sem hann hafði
komist að raun um, var ekki óálit-
legt:
„í hrauni finnst og sums staðar
járnmálmur sá, ér járnglans kallast,
en hann er sá besti járnmálmur, er
menn þekkja, því að fiann inniheld-
ur 72% af hreinu járni. Ég hef séð
tvo slíka steina hér á lafldi. Annar
þeirra átti að vera tekinn úr hraun-
belti norður undir Sléttu, en hinn
steininn hafði herra ísak Sharpe
með sér, er haap koin a$ vestan, en
eigi mundi hann hvar hann hafði
Gestur Pálsson hafði ekki mikla
trú á draumum samtímamanna
sinna um gull í jörðu.
tekið hann“.
Þá vissi landlæknirinn einnig af
því að segja, að víða á melum
fyndust stór „stykki af títanjárn-
steini, sém inniheldur ’hér um bil
50% af hrein’u járrii". Þar var þó
hængur á. „Það er.sá galli á þeim
járnsteini, að hann er nærfellt
óbræðanlegur".
Og enn voru þaðf.fleiri tíðindi.
sem Jón sagði úr steinasögu landsins.
Nokkru fyrir um 1870 hafði fundist
kalksteinn í Esju, nokkuð neðan við
Mógilsá og landlækninn brast hvorki
árvekni né framtak til þess að láta
höggva þar upp sýnishorn, er hann
sendi síðan utan. Ög það voru góðar
fregnir, sem bárust til landsins af
þessu sýnishorni: Það reyndist úr
kalki að níu tíundu hlutum.
Surtarbrandurinn við Vikrafell,
upp frá Hreðavatni, hafði verið
kunnur síðan á dögum þeirra Egg-
erts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar,
og ef til vill hafa menn vitað um hann
miklu lengur. Eigi að síður var
talið árið 1871, að þar hefði
fundist kolanáma, og var nú eitthvað
tekið að nota þennan surtarbrand til
eldsneytis, þótt torsóttur væri um
langa leið og bratta. Og Jón Hjalta-
lín er ekki myrkur í máli: Hann
hefur komist að raun um, „að á
Hreðavatni í Mýrarsýslu eru reglu-
leg steinkol, þó nokkuð létt".
Slíkar frásagnir voru til þess falln-
ar að glæða trúna á það, er Ieynast
kynni í íslensku fjöllunum. Og í
tilbót var nú svo komið, að málm-
blendingur, sem raunar mun litla
athygli hafa vakið, sámruni brenn-
isteins og kopars, hafði þegið nafn,
sem var íslenskt í aðra ættina: Hann
var kallaður krísuvigit.
„Gullgemsarnir“
Um þessar mundfr er nýr kapítuli
að hefjast. Lukkuriddarar ýmissa
þjóða taka að renna hingað hýru
auga, og fyrst í stað var fátt, sem
freistaði þeirra meira, að fiskimiðun-
um og versluninni undanskildum, en
vinnsla málma og jarðefna. Auð-
menn og auðhringar Vestur-Evrópu
höfðu klófest námur og hverskonar
náttúruauðlindir í fjarlægum lönd-
um og álfum og rökuðu þar saman
fé. En í þessum löndum var víða svo
þéttur hringurinn um kjötpottana,
að ekki var auðgert að þrengja sér
að þeim. Þess vegna urðu margir til
þess að .leggja eyrun við fréttunum
frá íslandi. Það voru nokkur tíðindi,
að þarna uppgötvaðist nálægt land
með hugsanleg náttúruauðæfi sín
óskert. Að vísu voru fjárafla-
mennirnir dálítið hikandi, því að
ekki var við annað að styðjast en
skotspónafréttir einar. Þeir voru
nokkurn'tíma að ráða við sig, hvort
þeir ættu að hætta sér útí ævintýrið.
Englendingar yrðu fyrstir til.
Árið 1858 hafði enskur maður,
Jósef Busby, keypt brennisteins-
námurnar í Krýsuvík. Tók hann
brátt til við brennisteinstekjuna og
lét flytja brennisteininn til skips í
Herdísarvík. En þetta reyndist þó
ekki jafnarðvænlegt og Busby hafði
ætlað. Hann gafst upp á þessu fyrir-
tæki,'og að hætti þeirra fésýslu-
manna, sem í slíkan bobba komast,
fór hann nú að gylla brennisteins-
vinnsluna fyrir öðrum, uns á fót
komst enskt félag, er honum tókst
að leigja námurnar. Svo fór samt, að
rekstur þeirra gekk skrykkjótt. Tók
einn við af öðrum, og þess á milli lá
brennisteinsvinnslan í Krýsuvík
niðri. *
í Englandi voru um þessar mundir
nokkrir hugkvæmir og áræðnir
lslendingar. Einn þeirra var Eiríkur
Magnússon, síðar bókavörður.
Hann var ekki fyrí kominn til Eng-
lands árið 1866, en hann fór þar að
rekast í sauöaVérslun,' og nálega
samstundis er hann kominn í bréfa-
samband við menn nokkra í New-
castle, er hann nefndi gullgemsa. Og
hann er allsendis ófeiminn við að
fitja upp á ýmsu við gullgemsana:
Þetta fyrsta sumar sitt á Englandi
stakk hann til dæmis upp á því, að
þeir færu nokkrir með sér til íslands
til þess að karina, hvort ekki finnist
íslendingar, sem vilji.stofna með
þeim gufuskipafélag, er haldi uppi
siglingum til verslunarviðskipta. Og
skip þessa félags áttu ekki einungis
að sækja til íslands sauði á Englands-
markað eða naut og hesta, „heldur
hvað annað, sem verður komið út,
svo sem mineralia - koparkís,
mangan, koparblendi, sem ég er nær
viss uni, að við höfum talsvert af“.
Slíkir málmar voru dýrir, meira en
hundrað sterlingspund lestin. Eirík-
ur Magnússon sá í hillingum, hvað
af þessu gat flotið: „Gæti nú þetta leitt
til ábatasamrar verslunar í grjóti,
sem við höfum nóg af og líklega
miklu meira og mikilsverðara en
okkur dreymir um enn þá, þá held
ég planið sé gott, ef aðeins vorir
menn sýna af sér rögg og keppni.“
Og viti menn: Laust fyrir miðjan
septembermánuð er „allt á lofti“
fyrir honum, því að hann er að búast
til heimferðar á sauðaskipi og ætlar
að „leiða praktíska geólóga og mín-
eralóga um hraun vor og hnjóta
norður á Fróni“. Það eru einkum
Mývatnsfjöllin, sem á að kanna í leit
að brennisteini og koparkís.
Annar var sá íslendingur í Eng-
landi, er auga hafði á hverjum fingri.
Það var Þorlákur Johnsen frá Stað á
Reykjanesi vestra, síðar kaupmaður
í Reykjavík. Hann hafði mörg járn
í eldinum og var mjög við það
riðinn, er Englendingar voru að
þreifa sig áfram um verslun hér á
landi. Hann var einnig í þingum við
ýmsa Englendinga um brennisteins-
námurnar. Þær voru nú orðnar tals-
vert keppikefli, og árið 1872 tókst
Munkaþverá. Hér ráðslöguðu þeir Vísi-Gísli og faðir hans um saltsuðu
og púðurgerð - og mynt, slegna úr íslensku silfri og gulli.