Tíminn - 25.11.1988, Side 9

Tíminn 9
Föstudagur 25. nóvember 1988
Þórarinn Þórarinsson:
Hvers vegna átti Jónas
ekki heimangengt?
í umræðum og skrifum um að-
dragandann að stofnun Framsókn-
arflokksins hefur þess stundum
gætt, að hlutur Gests á Hæli hafi
verið vanmetinn en hlutur Jónasar
Jónssonar ofmetinn. Einkum gæti
þessa í sambandi við framboð
óháðra bænda í landkjörskosning-
um 1916, en sigur þeirra hafi mjög
stuðlað að stofnun Framsóknar-
flokksins.
Þá hefur verið vakin athygli á
því að Jónas hafi ekki verið á
Þjórsárbrúarfundinum, þar sem
framboðslisti óháðra bænda var
ákveðinn og því haft minni áhrif á
skipun listans en ella. Fjarveru
Jónasar á fundinum er auðvelt að
skýra. Hann átti ekki heiman-
gengt, ef svo má að orði komast
um fjarveru hans.
Þjórsárbrúarfundurinn var hald-
inn 19. janúar 1916 og voru aðeins
boðaðir á hann þeir menn, sem
stunda landbúnað. Sú ástæða gat
nægt til þess, að Jónas var fjarver-
andi, en til heimasetu hans liggja
önnur veigameiri rök. Jónas hafði
fljótlega eftir að hann settist að í
Reykjavík farið að starfa í Háseta-
félaginu (nú Sjómannafélag
Reykjavíkur) og Verkamannafé-
laginu Dagsbrún. Hann átti öðrum
meiri þátt í því að skipuleggja
lifrarverkfallið svonefnda en það
var fyrsta sigursæla verkfall sjó-
manna í Reykjavík. Hásetafélagið
viðurkenndi þessa forustu hans
með því að kjósa hann haustið
1915 sem fulltrúa sinn í nefnd, sem
verkalýðsfélögin kusu til að undir-
búa stofnun Alþýðusambands
íslands. Jónas varð aðalmaðurinn
í þessari nefnd og fékk m.a. það
verkefni að semja uppkast að lög-
um fyrir sambandið. Að ráðum
hans var það ákveðið, að skipulag
þess skyldi sniðið eftir enskri fyrir-
mynd þannig að það starfaði í
tvennu lagi eða sem verkalýðssam-
band og verkalýðsflokkur. Jafn-
framt því að ráða skipulagi sam-
bandsins, vildi Jónas hafa áhrif á
hvernig stjórn þess yrði skipuð.
Hann hafði þá kynnst Jóni Bald-
vinssyni og hófst með því samvinna
þeirra, sem setti meginsvip á ís-
lensk stjórnmál næstu áratugina.
Jónas Jónsson.
Jónas hafði þá þegar fengið þá
hugmynd, að Alþýðuflokkurinn,
sem verið var að stofna, og Fram-
sóknarflokkurinn, sem hann ætlaði
að stofna, yrðu samstarfsflokkar
og færu saman með stjórn landsins.
Jónas var þannig önnum kafinn
og átti illa heimangengt, þegar
Jón Baldvinsson.
Þjórsárbrúarfundurinn var
haldinn. Nefndin, sem vann að
undirbúningi Alþýðusambandsins
og Alþýðuflokksins sat að störfum
í janúar og febrúar 1916, en stofn-
þing Alþýðusambandsins var hald-
ið 12. mars 1916.
Jónas hafði fyrir fundinn við
Þjórsárbrú haft náið samstarf við
Gest á Hæli og samkomulag var
milli þeirra um skipun manna í
efsta og næstefsta sæti á lista
óháðra bænda. Þá hafði Jónas
unnið að því, að Sveinn í Firði færi
í framboð í Suður-Múlasýslu í
nafni óháðra bænda. Auk þessa
átti Jónas sem fulltrúa á Þjórsár-
brúarfundinum hóp ungra Þingey-
inga, sem dvöldu um veturinn í
Reykjavík. Fyrirliði þeirra var Jón
Sigurðsson, sonur Sigurðar á Ysta-
felli, sem skipaði efsta sætið á lista
óháðra bænda.
Draumur Jónasar á þessum tíma
var að sameina óháða bændur og
Bændaflokkinn, sem einnig bauð
fram lista í landkjörinu 1916. Þetta
tókst fyrirhafnarlítið haustið 1916,
þegar Framsóknarflökkurinn var
stofnaður á Seyðisfirði. Þar sam-
einuðust nokkrir þingmenn þess-
ara flokka í nýjum þingflokki, sem
samrýmist síðar hugmyndum um
hinn nýja flokk, sem Jónas var að
undirbúa og átti að verða og varð
samstarfsflokkur Alþýðuflokksins.
Þáttur Jónasar Jónssonar í stofn-
un Framsóknarflokksins verður
seint ofmetinn en hitt ber einnig að
meta, að forusta Gests á Hæli og
sigur óháðra bænda í landkjörinu
1916 auðveldaði Jónasi að koma
áformum sínum í verk.
Með miklum rétti má segja, að
árið 1916 verði bylting í sögu
íslenskrar flokkaskipunar, þegar
Alþýðuflokkurinn og Framsókn-
arflokkurinn komu til sögu og
íhaldsflokkurinn fylgir síðan í
kjölfar þeirra, en allir eldri flokkar
þurrkast út.
7 Þorkell Guðbrandsson:
Urkoma og grunn-
vatnsstaða á íslandi
Það er eins og kunnugt er mjög mismunandi, hversu menn
eru vakandi fyrir umhverfi sínu og náttúrunni. Vafalaust
tengist það ekki hvað síst persónugerð manna, en þó má leiða
að því líkur, að eðli málsins samkvæmt sé fólk, sem býr og
starfar við skilyrði, sem mynda bönd milli þess og náttúrufars-
ins, meira vakandi fyrir náttúrunni og breytingum á henni en
aðrir. Það er svo annað mál, hvort þetta sama fólk sé nógu
vel á verði gagnvart því, að athafnir þess valdi óæskilegum
breytingum á umhverfinu, eða valdi náttúrunni skaða. Meðal
starfsstétta, sem lifa og starfa í nánum tengslum við umhverfi
sitt má að sjálfsögðu nefna bændur, enda byggja þeir afkomu
sína beinlínis á náttúrunni og afrakstri hennar. Með athöfnum
sínum hafa þeir oft áhrif á náttúruna, og í sumum tilfellum
byggist afrakstur starfs þeirra beinlínis á þessum áhrifum, því
öll ræktun er umhverfisbreyting.
Grunnvatnið
Eins og áður segir, má ætla, að
bændur geri sér öðrum starfsstétt-
um fremur grein fyrir breytingum
á náttúrunni. Þær breytingar geta
verið fleiri en þær, sem mest eru í
umræðunni,þ.e. breytingar ágróð-
urþekjunni. Eitt af því, sem athug-
ulir bændur hafa orð á nú um
þessar mundir, eru þær breytingar
á grunnvatnsstöðu, sem þeir telja
að eigi sér stað, og koma m.a.
fram í sífellt vaxandi erfiðleikum
við neysluvatnsöflun til sveita, og
raunar víðar. Margir bændur, sem
komnir eru um og yfir miðjan
aldur hafa orð á því, að uppsprett-
ur og lindir, sem þeir telja sig hafa
þekkt frá barnæsku, hafi minnkað
eða jafnvel þorrið með öllu. Jafn-
framt hafi ótræðismýrar og flóar
breyst í móa og vallendi. Þama er
í flestum tilfellum ekki verið að
tala um framræst svæði, slíkt land
er enn til hér, þrátt fyrir það kapp,
sem menn hafa lagt á framræsluna.
Nú eru slíkar fullyrðingar ekki
vísindi, og byggjast sjaldnast á
skipulegum athugunum og mæling-
um. Þrátt fyrir það, er ástæða til að
gefa þessum fullyrðingum gaum.
Ef við skoðum okkur um í náttúr-
unni, er einmitt margt sem bendir
til þess að þær hafi við nokkur rök
að styðjast.
Hverjar eru ástæðurnar?
Nú er eðlilegt, að við spyrjum
okkur sjálf, í hverju þessar breyt-
ingar felist og af hverju þær stafi.
Vafalaust vefst það jafnvel fyrir
vísindamönnum að gefa viðhlít-
andi svar við þvílíkum spurning-
um, einkum og sér í lagi vegna
þess, að eldri mælingar vantar til
að byggja á. Við leikmenn getum
þó leyft okkur meira í getgátum og
hugleiðingum en vísindamennirn-
ir, því þeir verða auðvitað að fara
varlega og gæta að sínum fræði-
mannsheiðri. Hér verður því
gammurinn látinn geysa, og hugur-
inn fljúga í leit að ástæðum og
líkum.
Það fyrsta sem kemur í hugann,
er hvort úrkoma hafi minnkað.
Margt bendir til þess, að nú um all
langa hríð hafi vetrarúrkoma
breyst frá því, sem áður var. Ekki
er vafi á, að vetur hafa hlýnað, það
sýna mælingar, og trúlega hefur
vetrarúrkoman einnig minnkað.
Þó má vera, að þarna vegi einnig
þungt, að vetrarúrkoman falli
meira sem regn en snjór. Ef sú
fullyrðing stenst, má ætla, að hún
renni fljótar af landinu og sitri í
minna mæli niður í jarðveginn en
ella, því þegar jörðin er meira og
minna frosin, rennur úrkomuvatn-
ið mun fljótar af landinu og til
sjávar. Standist sú skoðun, að
vetrarsnjór hafi nú um skeið verið
til muna minni en í ótiltekinni
fortíð, hlýtur afleiðingin að vera
sú, að land þorni mun fyrr að vori
og sumri, og þar með lækki grunn-
vatnsfilman af þeim sökum.
Framræslan
Önnur ástæða, sem til gæti
komið, ásamt fyrr greindu, er að
landið eigi verra með að halda í sér
raka af einhverjum ástæðum. Þær
ástæður geta verið margvíslegar. í
fyrsta lagi kemur manni í hug
framræsla, og sú skýring á auðvitað
fyrst og fremst við meira og minna
ræktað land, og beitiland næst
byggð. Framræsla hefur verið gíf-
urleg hér á landi síðustu fimm
áratugi. Stundum virðist sem kapp-
ið hafi verið meira en forsjáin.
Hvað um það, tilgangur framræslu
er að lækka grunnvatnsstöðu. Þeg-
ar hún er svo gífurlega víðáttu- og
umfangsmikil og hér er um að
ræða, fer ekki hjá því, að stór
svæði taki breytingum. Þetta sam-
hengi hefur líklega lítið eða ekki
verið rannsakað, en vafalítið er
hér um meiri umhverfisáhrif að ræða
en menn hafa í upphafi gert sér ljóst.
Bæði er, að slík lækkun grunn-
vatnsfilmunnar á stórum svæðum
getur áreiðanlega teygt sig út fyrir
hið framræsta svæði, vegna áhrifa
þekktra náttúrukrafta svo og hitt,
að land, sem alsett er þéttu neti
skurða veitir úrkomu mun fljótar
af sér en ógrafið, enda tilgangurinn
með skurðgreftrinum.
Gróðurfarið
í þessu samhengi er óhjákvæmi-
legt að fara nokkrum orðum um
gróðurþekjuna, og eiginleika
hennar til að halda í sér raka. Nú
liggur ekki fyrir, hvort rýrnun
hennar hefur verið hlutfallslega
meiri síðustu áratugina en þá næst-
liðnu. Líkur má þó leiða að því, að
beitaráhrif hafi ekki verið minni,
því bústofn hefur vafalítið aldrei í
íslandssögunni verið jafn stór og
áratugina frá stríðslokum og fram
undir 1980. Margir benda þó á, að
áhrif vetrarbeitar fyrr á tíð megi
ekki vanmeta, þegar þetta er borið
saman. Hér skortir líklega því
miður mælingar, sem hreki þessar
fullyrðingar eða sanni. En hafi
úrkomumagn minnkað, má einnig
geta sér þess til, að slíkt hafi haft
áhrif á gróðurþekjuna, og það mun
meira en flestir gera sér ljóst. Hér
eru vafalaust, sem í mörgu öðru,
margir þættir sem verka saman.
Meiningin var ekki í þessari grein
að fara langt út í umræðuna um
gróðureyðingu, því það er auðvit-
að víðtækara en svo. Hinsvegar
verða menn að fara að gera sér
ljóst, að gróðurþekjan verður að
hafa möguleika á að endurnýja sig,
ef hún á að vera viðvarandi. Ef
húmuslaginu leggjast ekki til
plöntuleifar í ákveðnum mæli, þá
endurnýjast það ekki né eykst, og
af því leiðir að hinar grænu plöntur
hafa sífellt minna til vaxtar og
viðgangs. Þótt nauðbeitt land fái
fyrr grænan lit að vori en t.d.
friðað, þýðir það ekki að gróður-
þekjan sé þar sterkari sem slík,
síður en svo.
Niðurlag
Vangaveltum þessum fylgja eng-
ar niðurstöður, enda tilgangurinn
ekki sá, heldur að vekja menn til
umhugsunar og umræðu. Þær hug-
myndir, sem hér eru settar á blað,
eru fengnar úr viðtölum við marga
menn, karla jafnt sem konur, sem
hafa atvinnu sinnar vegna eða
almenns áhuga, náið samneyti við
landið sitt. Það er þó varla ástæða
til að ætla, að ályktanir svo stórs
hóps, sem hér um ræðir, séu með
öllu rangar,. og því væri æskilegt,
að skipulegar rannsóknir færu fram
á þessum atriðum, því þær skipta
okkur verulegu máli. Nægilegt og
gott neysluvatn er mikil nauðsyn,
og í okkar þjóðfélagi, sem fæst svo
mjög við matvælavinnslu, verður
öflun þess að vera sem auðveldust
og nærtækust. Séu hinsvegar að
verða róttækar breytingar til hins
verra á vatnsbúskap landsins vegna
áhrifa umsvifa okkar á það, verð-
um við að hugsa okkur vel um, og
reyna að bæta úr, ef mögulegt er.
Afleiðingarnar geta nefnilega orð-
ið miklu afdrifaríkari en menn órar
fyrir.
Þorkell Guðbrandsson
skrifstofum. Sauðárkróki