Tíminn - 25.11.1988, Blaðsíða 14

14 „Tíminn .
■ \ '
Monika Helgadóttir
Merkigili
Monika var fædd að Ánastöðum í
Lýtingsstaðahreppi 25. nóvember
1901. í dag hefði hún orðið 87 ára en
hún lést í Héraðssjúkrahúsi Skaga-
fjarðar 10. júní s.l. Verður hennar
minnst nú hér með nokkrum orðum,
þótt dregist hafi lengur en skyldi.
Monika var dóttir hjónan.ia Helga
Björnssonar og Margrétar Sigurðar-
dóttur. Helgi var af skagfirskum
ættum og ól allan sinn aldur í
Lýtingsstaðahreppi. Margrét var
sunnlensk, frá Ásmúla í Landssveit
og átti ættir að rekja í Rangárvalla-
og Árnessýslur. Var hún síðari kona
Helga. Fyrri kona hans Steinunn
Jónsdóttir frá írafelli dó 1892 frá
tveimur ungum börnum þeirrá, Er-
lendi, sem lengi var bóndi í Lýtings-
staðahreppi og Helgu, húsfreyju á
Skíðastöðum og víðar. Helgi og
Margrét gengu í hjónaband rúmu ári
eftir lát Steinunnar og bjuggu á
Ánastöðum til 1914. Margrét var
þrekkona til sálar og líkama, dugleg
og vel verki farin, úrræðagóð og
ákveðin í öllum framkvæmdum.
Hún var sviphrein og festuleg, glað-
leg í viðmóti og mjög dagfarsprúð.
Hún var mikil frfðleikskona. Helgi
var einnig fríður sýnum. Hann var
hávaxinn og þéttur á velli, talinn
afreyndur að afli. Hann var frábær
afkastamaður og lagvirkur að sama
skapi. Glaðvær var hann og Ijúfur í
viðmóti, ekki síst við börn, sem
hændust mjög að honum. Hann var
nokkuð örgerður og fljótfær
stundum.
Sambúð þeirra hjóna var hin besta
og efnalega komust þau vel af. Börn
þeirra urðu tíu og komust öll upp,
nema yngsta barnið, Guðmundur,
sem dó nýfæddur. Ánastaðasystkin-
in urðu öll myndar- og dugnaðar-
fólk. Elst var Marta, húsfreyja á
Hóli. Hún lést rúmlega tvítug. í>á
Sigurjón, bóndi á Nautabúi, Magn-
ús, bóndi í Héraðsdal, ísfold, hús-
freyja í Reykjavík, Hólmfríður, hús-
freyja á Sauðárkróki, Monika á
Merkigili, Ófeigur, bóndi á Reykja-
borg, Sigríður, húsfreyja á Laugar-
bökkum og víðar, og Hjálmar, lengi
bílstjóri á Akureyri. Erlendur og
Helga ólust upp hjá föður sínum og
reyndist Margrét þeim sem eigin
börnum. Monika var sú sjötta í
aldursröðinni. Um hana skrifaði
Guðmundur G. Hagalín bók, eftir
viðtölum við hana: „Konan í dalnum
og dæturnar sjö“. Kom sú bók út
1954 og verður stuðst mikið við hana
í því sem hér verður sagt, svo langt
sem hún nær.
Glöggt má sjá að Monika hefur
verið mjög viðkvæmt barn. Tók hún
sér allar aðfinnslur afar nærri og eins
ef henni fannst sér hafa orðið eitt-
hvað á. Þessi viðkvæmni mun reynd-
ar hafa fylgt henni alla ævi.
Meðan hún var í foreldrahúsum
naut hún ástar og öryggis. En hún
var ekki gömul þegar hún fór fyrst
að heiman til vandalausra og þótt
hún kæmi annað slagið heim, var
hún fyrr en varði farin að sjá að
mestu leyti fyrir sér sjálf. Fyrst fór
hún að heiman þegar hún byrjaði í
barnaskóla. Skólaskylda hófst þá
við tíu ára aldur, en fyrsta veturinn
var Monika heima. Reynt var að
kenna börnunum að lesa og skrifa
áður en þau fóru í skólann ogvar svo
gert á Ánastöðum. Ekki var
kennslutíminn nema átta vikur á
vetri. Monika átti að sækja skóla á
Lýtingsstöðum. Jóhann l'orsteins-
son kennari var þá bóndi þar. Kona
hans var Ingibjörg Jóhannsdóttir,
systir Jóhönnu, sem síðar kom tals-
vert við sögu í lífi Moniku.
Vorið 1912 var Monika látin fara
í Þorsteinsstaðakot og átti að ganga
þaðan í skólann, en þáð er stuttur
spölur. Var svo um samið við hjónin
þar, Elínu Finnbogadóttur og
Bjarna Jóhannesson að hún yrði hjá
þeim til jafnlengdar næsta vors, ynni
heimilinu eftir getu í fjörutíu og
fjórar vikur, en sinnti eingöngu nám-
inu meðan kennsla stæði yfir. Fyrst
var Monika höfð til smásnúninga en
þegar heyannir byrjuðu, stóð hún
við rakstur. Hún mjólkaði kýrnar
með Elínu og stundum ein ef á lá.
Eftir mætti hjálpaði hún til við flest
störf. Elín og Bjarni áttu tvo syni,
Finnboga og Jóhannes. Á engja-
slætti voru þau Monika og Jóhannes
send ein til að heyja í Teigakoti.
Samdi þeim ágætlega og gekk verkið
vel. Finnbogi stríddi þeim, kvað
þeim vera brátt að byrja búskapinn,
bóndinn nýfermdur og húsfreyjan
ellefu ára. Monika tók þetta alvar-
lega og varð fálát við Jóhannes ef
aðrir voru við. En það var í henni
óyndi, sem jókst þegar á haustið
leið, án nokkurrar sérstakrar
ástæðu, því allir voru henni góðir.
Hún saknaði foreldra og systkina
eins og eðlilegt var. Þegar skólinn
hófst undi hún sér vel. Þótti henni
gaman að náminu, einkum reikn-
ingi. Jóhanna var þá heima á Lýt-
ingsstöðum hjá föður sínum, Jó-
hanni Lárusi Jónssyni. Var hún
Moniku einkar góð, leiðbeindi henni
við námið og var henni nánast sem
önnur móðir. Festust þá þau
tryggðabönd milli þeirra, sem entust
út yfir gröf og dauða. Um sumarið
var Monika heima og því sannarlega
fegin. Hún var orðin stór eftir aldri
og þrekmikil, sló og rakaði og fékk
hrósfyrirdugnaðinn. Hún vareinnig
móður sinni til hjálpar við bæjarverk
og barnagæslu. Foreldrar hennar
hefðu gjarnan viljað hafa hana
heima, hafa eflaust séð hvað henni
leið, að hún var óyndisgjörn, en
vegna skólans varð að vista hana
sem mest á Lýtingsstöðum. Var hún
ráðin í Efrakot, rétt hjá skólastaðn-
um. Hjónin þar, Sólveig og Stefán,
voru einstakargæðamanneskjur. En
strax fyrsta kvöldið greip hana svo
mikill leiði að hún fór að hágráta.
Ekki gat hún sagt hvað að amaði, en
hún gat ekki stöðvað grátinn hvernig
sem hjónin reyndu að hugga hana.
Loks sagði Stefán: „Ég fer og tala
við hana Jóhönnu. Ég get ekki vitað
til þess að barnið gráti svona hér hjá
okkur.“ Sólveig reyndi með öllu
móti að telja í hana kjarkinn og
Monika fann anda frá henni hlýju og
velvild. En nú fór hún að hugsa um
að það fréttist að Lýtingsstöðum og
bærist síðan um alla sveit, hver
vandræða- og vanstillingarkrakki
hún væri, og jókst gráturinn enn.
Heim yrði hún að komast hvað sem
allri skólaskyldu liði. Von bráðar
kom Stefán heim og fór hún snökt-
andi með honum til Jóhönnu. Var
því svo komið í kring að hún yrði á
Lýtingsstöðum um veturinn. Þar leið
henni mjög vel. Námið stundaði hún
af kappi og gerði með ljúfu geði allt,
sem hún var beðin um. Hún varð
hressari, glaðari og rórri en hún
hafði verið frá því hún fór í Þor-
steinsstaðakot, hugsaði furðu sjald-
an heim og fannst nú að hún gæti
unað sér hvar sem væri hjá góðu
fólki. Sannarlega átti hún þeim Ingi-
björgu og Jóhannesi Þorsteinssyni
mikið að þakka, fannst henni.
Vorið 1914 fluttu foreldrar hennar
frá Ánastöðum. Var Monika ráðin
hjá nýju ábúendunum, ungum
hjónum, Ragnhildi og Sveinbirni.
Var hún hjá þeim um veturinn. Hún
gekk til spurninga með jafnöldrum
sínum og fékk allan fermingarundir-
búning. Fullnaðarpróf tók hún um
vorið. En sr. Sigfús Jónsson fékk
ekki leyfi til að ferma hana af því að
hún var fædd svo seint á ári. Til þess
þurfti leýfi frá biskupi. Þótti Moniku
þetta mjög leiðinlegt og réð sig þá
næsta ár að Silfrastöðum í Akra-
hreppi.
Nú var Jóhanna frá LýtingSstöð-
um komin í Silfrastaði, gift Jóhann-
esi Steingrímssyni, sem þar bjó
lengi. Hjá þeim var Steingrímur,
faðir Jóhannesar, orðinn alblindur.
Færði Monika honum oftast mat og
kaffi í herbergi hans. Þegar hún kom
fyrst upp til hans, bað hann um að
fá að sjá hana. Og er hann hafði
þreifað um andlit hennar og hendur
kvað hann upp þann dóm að hún
væri myndarstúlka og ófært væri að
hún fengi ekki að fermast. Kvaðst
hann verða að nefna þetta við Jó-
hannes sinn. Varð það svo eins og
Steingrímur vildi, biskupsleyfi
fékkst og fermdi sr. Björn Jónsson
hana á Miklabæ. Jóhanna saumaði
handa henni fermingarfötin og gerði
sitt til að gera daginn hátíðlegan.
Foreldrar hennar ætluðu að koma
en það gat ekki orðið vegna veikinda
heima fyrir. Moniku fannst hún því
ósköp mikill einstæðingur, þegar
hún stóð feimin og uppburðarlítil
fyrir altarinu með ókunnugum börn-
um og hin hátíðlega athöfn varð
henni ekki sá ljósgjafi sem hún hafði
vænst. Á Silfrastöðum var Monika í
tvö ár, þau ánægjulegustu sem hún
átti á unglingsaldrinum. Heimilið
var mannmargt, mikill gestagangur
og umsvif og oft glatt á hjalla.
Heimilisbragur var frjálslegur og
góður andi innan veggja og eins og
fyrrum, leið Moniku vel hjá Jó-
hönnu.
Eftir Silfrastaðadvölina var Mon-
ika í vinnu hér og hvar, oftast þó í
Lýtingsstaðahreppnum. Fékk hún
brátt orð fyrir frábæran dugnað og
var talin karlmannsígildi við útiverk.
Á þessum árum, milli fermingar og
tvítugs, var Monika á námskeiði,
sem haldið var fyrir ungar stúlkur.
Var þeim kennt að sauma og sníða,
baldýra og vefa. Lilja Sigurðardóttir
á Víðivöllum kenndi að sauma og
sníða en Helga og Kristín Sigtryggs-
dætur á Framnesi kenndu útsaum,
baldýringu og vefnað. Monika varð
allleikin í vefnaði, hafði ofið ofurlít-
ið heima, en faðir hennar var ágætur
vefari. Þessi tilsögn sem Monika
fékk á stuttu námskeiði mun hafa
notast henni ótrúlega vel og komið
henni síðar að góðu gagni.
Hún sóttist ekki síður eftir úti-
verkum, meðan hún var svona á
lausum kili, stóð við slátt og hirti fé.
Hún var mjög kappsfull, það var
henni metnaðarmál að standa sig
sem best í öllu, sem hún tók að sér.
Innanhússtörf leysti hún prýðilega
af hendi. Hún þótti flestum betri að
hjúkra sjúkum og hafði þó ekkert
lært til þess. Var hún oft fengin á
heimili þar sem veikindi voru.
Heppnaðist henni furðuvel að gera
það, sem í mannlegu valdi stóð og
að fara eftir fyrirmælum frá lækni.
Taugaveiki barst í Lýtingsstaða-
hreppinn árið 1917 og var síðan að
koma upp á bæjum hér og hvar. Var
þá leitað til Moniku og var hún yfir
taugaveikisjúklingum á nokkrum
bæjum. í Merkigarði var hún undir
þeim kringumstæðum og sá þá um
öll utanbæjarverk líka. Við þetta óx
henni þroski og sjálfstraust og hún
naut þeirrar gleði að hljóta þakkar-
hug og virðingu fyrir vel unnin störf.
Sjálf var hún ekki alltaf heilsuhraust
á þessum árum. En úr því rættist,
oftast með hjálp Jónasar Kristjáns-
sonar, sem lengi var læknir í Skaga-
firði. Svona liðu árin. Monika var
stundum hjá foreldrunum en oftar
hjá öðrum.
Svo var það haustið 1924 að
Monika tók þá ákvörðun að fara til
Reykjavíkur, langaði að sjá og reyna
eitthvað nýtt. Var hún ráðin í vist
fram að áramótum og svo í fisk-
vinnslu. Hún fór með Esju frá Sauð-
árkróki. Ferðin tók nokkra daga og
Monika var svo sjóveik að hún
þóttist aldrei hafa í aðra eins raun
komist. Óskaði hún þess heitast að
hún hefði aldrei lagt í þessa háska-
ferð. Reykjavíkurdvölin varð henni
þó hin ánægjulegasta. Hún fékk gott
kaup og ákvað að vera þar aftur næsta
vetur, en heirn fór hún um vorið.
Þegar Esja sigldi inn Skagafjörðinn
með Moniku á heimleið hlýnaði
henni um hjartarætur er hún sá
Mælifellshnjúkinn skína við sólu.
Hún sá dalsmynnin opnast, Svartár-
dalinn. Þar nærri voru Ánastaðir,
Vesturdalurinn og hinn grösugi
Austurdalur. Þar var bær, sem hét
Merkigil. Þangað hafði hún aldrei
komið en hafði fengið þaðan bréf
um veturinn. Það var frá Jóhannesi
Bjarnasyni. Spurði hann hvort hún
gæti ekki hugsað sér að koma til sín
sem ráðskona í Merkigil, þar sem
hann bjó á hálfri jörðinni með
foreldrum sínum.
Bréfinu var ósvarað.
Um sumarið tók Monika að sér að
heyja sjötíu hesta á útengi fyrir
mann á Sauðárkróki. Lá hún við í
tjaldi, fór snemma út að orfmu og
hrífunni og gekk stundum seint til
hvílu. Ein var hún í verki og gat
lokið því á fimm vikum.
Um haustið bjó hún sig til suður-
ferðar. Meðan hún beið skips á
Sauðárkróki kom Gísli Sigurðsson á
Víðivöllum þangað. Erindi hans var
að biðja Moniku að fara í vetrarvist
til gamalla hjóna á Merkigili, Sigur-
bjargar Jónatansdóttur og Egils
Steingrímssonar. Sigurbjörg var
rúmföst, komin á tíræðisaldur og
Egill um áttrætt, orðinn lasburða.
Monika tók þessu fjarri í fyrstu en
Gísli sagðist enga þekkja nema
hana, sem gæti tekið að sér að
hjúkra þeim og hirða líka um tuttugu
kindur, tvær kýr og tvo hesta á húsi.
Gísli var manna hjálpsamastur og
átti Monika erfitt með að neita
honum, fann líka að gömlu hjónin
voru sannarlega hjálparþurfi. Á það
hefur Gísli líklega treyst því hann
hafði komið með fjóra röska reið-
hesta og lögðu þau strax af stað.
Monika hugsaði margt á leiðinni.
það var eins og dulin öfl hefðu tekið
af henni ráðin og stjórnuðu þessu
óvænta ferðalagi. Undir niðri var
svo hugurinn við bréfið. Það var
ekki henni líkt að svara því ekki
strax. Moniku ofbauð hvað þetta
mikið umtalaða Merkigil var hrika-
legt. En yfir komust þau slysalaust
og þegar heim kom, tók Lilja á
Víðivöllum þeim opnum örmum.
„Svo það varst þá þú sem áttir að
vinna miskunnarverkið hér, Monika
mín,“ sagði hún. Monika hristi
höfuðið. Henni fannst þetta enn jafn
undarlegt. Lilja bar mat fyrir Mon-
iku og Gísla og síðan fóru þau
systkinin strax heim.
Sigurbjörg og Egill tóku Moniku
mjög ástúðlega og sýndi gamla hús-
freyjan Moniku undir eins fullt
traust og lagði allt í hennar hendur.
Hún vildi hafa Moniku sem mest hjá
sér og láta hana sitja við rúmið og
halda í höndina á sér. Sigurbjörg var
búin að búa lengi á Merkigili og við
mikla reisn að var hún nú komin að
leiðarlokum. Hún lést 13. nóvember
og var lögð til hinstu hvíldar í
Ábæjarkirkjugarði. Jarðarförin var
mjög fjölmenn og sá Monika um
matar- og kaffiveitingar við hús-
kveðju heima. En á Ábæ gáfu þau
kaffi Valgerður og Hróflur, sem þar
bjuggu þá.
Elín, móðir Jóhannesar Bjama-
sonar, dó 5. desember og var einnig
jörðuð í Ábæ. Síðustu næturnarsem
hún lifði var Monika hjá henni,
þegar henni gafst tími til. Voru þau
Monika og Jóhannes þá heitbundin
og blessaði Elín þá ákvörðun áður
en hún skildi við. Bjarni var lengst
af hjá þeim Moniku og Jóhannesi.
Á sumardaginn fyrsta 1926, riðu
þau ein úr hlaði á Merkigili, Jóhann-
es og Monika. Fóru þau að Reykjum
í Tungusveit þar sem foreldrar Mon-
iku voru þá og gaf sr. Tryggvi
Kvaran þau saman í hjónaband.
Morguninn eftir héldu þau svo heim.
Þá var Monika alkomin í Merkigil.
Upp frá því var hún bundin þeim
stað óslítandi böndum.
Merkigil er stór jörð, landið að
mestu vel gróið og grasgefið, nema
gljúfrin við Merkigilið og Jökulsána.
Áður fyrr voru talsvert margir bæir
í dalnum austan Jökulsár eystri en
nú var aðeins Ábær í byggð, framan
við Merkigil. Á sumum þessum
jörðum voru stórbú meðan búið var
á gamla vísu og ekki farið í kaupstað
nema tvisvar á ári, en smalamennska
var ætíð fólksfrek og aðdrættir æði
erfiðir. Merkigilið var og er enginn
smáræðis farartálmi. Það er þver-
bratt að heita má báðumegin, talinn
var a.m.k. hálftíma lestargangur yfir
það. Farið er eftir kröppum sneið-
ingum báðumegin, að norðanverðu
niður melhrygg en að sunnanverðu,
þar sem er ennþá brattara, liggur mjó
gata fyrir hvert klettahornið af öðru.
Eftir þröngum gilbotninum fellur
Merkigilsárin, hið mesta forað þegar
hún er í vexti. Engin brú var á henni
þegar Monika kom frameftir. En
þau kviðu engu, ungu hjónin. Eins
og áður segir átti Jóhannes hálfa
jörðina. Fyrst um sinn var Bjarni sér
með sinn búskap en fljótlega komst
öll jörðin í eigu Jóhannesar.
Það er reglulega gaman að lesa
um búskap þeirra og heimili í bók
Guðmundar G. Hagalín. Þeim gekk
allt í haginn. Þau höfðu mikinn hug
á að fjölga fénu og lögðu hart að sér
til þess að þurfa ekki að hafa kaupa-
fólk. Heimilið var glatt og gesta-
gangur talsverður. Samkomulag var
hið besta við alla nágranna og marg-
vísleg samhjálp. Svo fæddust börnin
hvert af öðru og sannaðist það, sem
máltækið segir, að búsæld vex með
barni hverju. Verða þau talin hér í
aldursröð.
Elín fædd 1926, Margrét fædd 1928,
Jóhanna fædd 1930, Guðrún fædd
1934, Birna fædd 1936, Sigurbjörg
fædd 1939, Skarphéðinn fæddur
1942, Jódís fædd 1944.
Öll börnin voru efnileg og nutu
mikils ástríkis foreldranna. Monika
segir að Jóhannes hafi hugsað um
barnahópinn af einstæðu ástríki og
undursamlegri nærfærni, hafi gælt
við börnin, kennt þeim og leiðbeint
og skemmt þeim. Hann gerði þau að
ábyrgum aðilum í samstarfi fjöl-
skyldunnar og í sambúð við dýrin. í
þessu uppeldi barnanna voru þau
vissulega bæði samtaka eins og þau
voru í öllu daglegu lífi. Þess var gætt
eftir bestu getu að engin óhöpp
hentu bömin.
Nú fóru í hönd þeir tímar að
ýmsar framfarir og þægindi komu út
um land. Vegir voru lagðir og bílar
komu til sögunnar. Brú kom á
Merkigilsána. Hafði Jóhannes barist
fyrir því ásamt öðrum bændum í
Ákrahreppi að fá þá vegabót. Það
var árið 1939. Sími kom í Merkigil
árið 1942. Á þessum árum fór af-
koma batnandi. Búið var orðið all-
stórt og afurðagott. Eldri dæturnar
gátu hjálpað til. Monika hafði oft
verið talsvert lasin, með magasár og
stundum slæm í nýrum en var með
frískasta móti eftir að Skarphéðinn
fæddist. Veröldin virtist brosa við
fjölskyldunni á Merkigili. En einmitt
þá fór að draga blikur á loft. Jóhann-
es, sem alltaf hafði verið heilsu-
hraustur, fór að fá verkjaköst í
maga. Hann vildi sem minnst láta á
því bera. Skömmu eftir nýjár 1944
fór hann til læknis með þeim fasta
ásetningi að reyna allt, sem hægt
væri til að fá heilsubót. Er skemmst
frá því að segja að eftir vandlegar
rannsóknir margra lækna, var gerður
á honum uppskurður á Landspítal-
anum um miðjan mars. Monika
hringdi daginn eftir að spyrja um
líðan hans og var þá sagt á spítalan-
um að einskis bata væri að vænta.
Moniku brá mjög. Næstu nætur var
lítið um svefn. Hún fann að ekkert
nema Guðs miskunn gat hjálpað.
Hugurinn var bundinn við það
ómögulega, bata og líf. Hún gat ekki
strax öðlast styrk frá Guði. Síðar
fannst henni að betra hefði verið að
vita að hverju dró, þó að dánarfregn-
in kæmi henni á óvart. Hún hélt að
hún ætti eftir að tala við hann og geta
ráðfært sig um eitthvað, eða bara
kvatt hann.
Von var á barni hjá Moniku, og
var hún mikið lasin. Kom Ingibjörg
á Skatastöðum og var lengi hjá
henni. Þann 8. apríl fæddist dóttir.
Jóhannes hafði oft skrifað heim og
ætíð eins og hann væri viss um bata.
Nú héldu honum engin bönd. Hann
skrifaði: „Ég vil komast heim til þín,
ég veit að þú hefur einhver ráð eins
og vant er.“ Þann 24. apríl kom.
Jóhannes með flugvél í sjúkrakörfu